اربعین ۱۴۰۰: توسعه‌ی آیین جاماندگان

محسن‌حسام مظاهری، نویسنده و پژوهشگر اجتماعی تشیع و آیین‌های شیعی در یادداشتی تلگرامی با عنوان «اربعین ۱۴۰۰: توسعه‌ی آیین جاماندگان» نوشت:

اربعین امسال ازجهاتی منحصربه‌فرد است: نه مانند سال‌های پیش از کرونا شرایط حضور انبوه زائران ایرانی در پیاده‌روی کربلا فراهم شد و نه مانند سال گذشته، محدودیت‌های کرونایی قاطع و گسترده برای برگزاری مراسم مذهبی اعمال شدند.

همین شرایط سبب شده امسال آیین نوپدیدِ «جاماندگان» (که سال‌های پیش از آن به آیینی «بدلی» و «جبرانی» تعبیر کرده بودم) با گستردگی بیشتری برگزار شود. آن‌گونه که پیداست بخشی از لجستیکی که سازمان‌های دولتی و نیز بخش مردمی و مذهبی در سال‌های قبل صرف ارایه‌ی خدمات به زایران اربعین می‌کردند، قرار است امسال صرف جاماندگان شود.

یکی از نکات جالب، که شاهدی بر بدل‌بودن این آیین است، شبیه‌سازی فضای محیطی برگزاری آیین با پیاده‌روی اربعین است. با وجود برگزاری مراسم جاماندگان در ایران، اما تلاش می‌شود حتی‌الامکان برای شرکت‌کنندگان همان فضا و حال و هوای اربعین عراق بازتولید شود. از گرافیک و شعارها و فرهنگ مادی و فرم برپایی «موکب‌ها» گرفته تا حتی تشبهات جزیی‌تر مثل شماره‌گذاری تیرک‌های یک جاده (در اصفهان و قم) مشابه شماره‌گذاری تیرک‌های جاده‌های اصلی منتهی به کربلا.

جاماندگان، در طی سال‌های اخیر و در روندی آشنا،‌ از یک حرکت محدود و کمابیش خودجوش به موجی گسترده و سازمانی تبدیل شده و هرساله بر میزان حضور و نقش‌آفرینی (با به عبارت دیگر: مدیریت و کنترلِ) سازمان‌های دولتی و حاکمیتی در آن افزوده شده است.

استقبال بخشی از بدنه‌ی مذهبی از این آیین نوظهور، علاوه بر توسعه‌ی آن، درمواردی این آیین را به میدانی برای رقابت جریان‌های مذهبی نیز تبدیل کرده است. شواهد این امر را در تنوع و تفاوت مسیرهای پیاده‌روی در برخی شهرها می‌توان دید. مسیرهایی که یکی از آن‌ها مسیر «رسمی» معرفی شده و تبلیغات متمرکز بر آن است.

به‌عنوان مثال می‌توان به دو مسیر پیاده‌روی در شهر اصفهان در اربعین امسال اشاره کرد: یکی به سمت «گلستان شهدا» که همان مسیر «رسمی» است و تبلیغات محیطی فراوانی در سطح شهر برای آن انجام شده و دیگری از زینبیه تا شاه کرم که دو امامزاده‌ی مورداقبال عامه‌ی مردم به‌شمار می‌روند.

انتهای پیام