ضرورت بازبینی، ساده و امروزی سازی در رساله های عملیه (2) | مصاحبه با چندین استاد و پژوهشگر حوزه و فلسفه

شفقنا با چندین استاد و پژوهشگر حوزه مصاحبه‌هایی پیرامون ضرورت بازبینی رساله های عملیه منتشر کرده است. که در ادامه این مصاحبه‌ها آورده شده اند.

شفقنا- مدیر بنیاد بین المللی علوم وحیانی اسراء معتقد است که دیگر زمان رساله های عملیه ای که تعلیقه و حاشیه ای بر آنها زده شود، گذشته و نمی تواند مشکل جامعه را حل کند. امروز مسائل و موضوعات بسیار پیچیده تر و درهم تنیده است که شاید به راحتی تحلیل نشود و نیازمند کارشناسی روشن و عمیقی به لحاظ موضوع شناسی است تا حکم روشنی برای آنها صادر شود.

حجت الاسلام والمسلمین مرتضی جوادی آملی در گفت وگو با شفقنا، اظهار داشت: فرد مسلمان برای اداره شئونات خود باید به سه بخش وجود خود بپردازد و برای هریک از این بخش ها نیازمند صحیفه و کتابی برای راهنمایی است. یک بخش، اعتقادات او را بناست تامین کند، بخش دیگری مسائل اخلاقی و تربیتی و بخش سوم هم تکالیف و احکام فردی. عملا این سه بعد از وجود خود را باید تبیین کند.

او با اشاره به مسئله سبک زندگی که امروز بسیار مورد توجه قرار گرفته است، افزود: اسلام سه بخش اعتقادات، اخلاق و تکالیف را نوشته و بزرگان هم در این ابعاد سه گانه، رساله ها و صحیفه هایی را مهیا کرده اند؛ به عنوان مثال، کتاب«اعتقادات» مرحوم صدوق برای کسی که می خواهد زندگی خود را بر مبنای قرآن و سنت سامان دهد، مفید است. البته، در رساله های عملیه پیشین، بخش اول، به یک سلسله مسائل اعتقادی کلی و نیز مسائل تربیتی و اخلاقی پرداخته بودند و سپس وارد احکام و تکالیف مکلف می شدند. انسان مسلمان برای اینکه نسخه عملی زندگی خود را داشته باشد و مقررات و دستورات شرعی زندگی را دریافت کند، می بایست به «رساله های عملیه» مراجعه کند.

استاد حوزه علمیه قم درباره فلسفه نامگذاری «رساله های عملیه» گفت: انسان مسلمان بویژه کسی که پیرو قران و عترت است، باید بداند که اعمال خود را بر اساس چه نسخه ای تنظیم کند. انسانی که از این سه بعد وجودی خود خبر نداشته باشد و اعتقادات و باورهای او نساخته باشد یا به مسائل اخلاقی و تربیتی اهتمام لازم را نداده باشد یا در مقام عمل مطابق با احکام الهی پیش نرود، نمی تواند مسلمان متعهد به آموزه های دینی باشد لذا جامعه اسلامی و کسانی که در سنت اسلامی رشد می کنند، تلاش دارند تا این سه بُعد را شایسته نگاه دارند.

او بیان داشت: دانش فقه تامین کننده اصلی حلال و حرام، مستحب و واجب، درست و نادرست بودن اعمال انسان است و دوره های سنگینی هم بر این دانش گذشته است.

فاصله رساله های عملیه با جامعه سبب عدم پیوند عمیق جامعه با دانش فقه شده است

جوادی آملی، رساله های عملیه را پلی بین جامعه و دانش فقه دانست که زندگی انسان ها را برمبنای فقه اصلاح و تصحیح می کند و ادامه داد: فقه در مقام عمل باید احکام را به گونه ای صادر کند که بتواند تامین کننده اعمال و احکام زندگی جامعه باشد. در این زمینه شاهد گسستی بین جامعه و دانش فقه هستیم؛ فاصله ای که رساله های عملی با جامعه ما دارد، سبب شده است، این جامعه نتواند خود را با دانش عمیق فقه پیوند بزند.

او تصریح کرد: رساله های عملی اگر رسالت خود را به درستی انجام دهند، می توانند داشته ها و دانش فقه را در ظرفی مهیا بسازند که جامعه در مقام عمل بتواند از آن استفاده کند و نیاز عملی خود را از طریق رساله های عملیه برطرف کند.

شناخت جامعه نسبت به فقه بسیار ضعیف است

مدیر بنیاد بین المللی علوم وحیانی اسراء بیان داشت: باید توجه داشته باشیم که دانش فقه یک بخش، به عنوان منبع است، جامعه، بخش دیگر و عده ای که باید رسالت پیوند بین جامعه و دانش فقه را از طریق رساله عملیه و استفتائات ایجاد کنند، بخش دیگر. باید اعتراف کنیم که متاسفانه این پیوند وجود ندارد و جامعه با احکام الهی به درستی ارتباط ندارد و شناخت آنها نسبت به فقه بسیار ضعیف است. لذا هم رسالت آشنایان و ارائه کنندگان این احکام بسیار سنگین است هم التزام و تعهد عملی جامعه اقتضا می کند که بتوانند چنین پیوندی را ایجاد کنند؛ بهرحال رساله های عملی، این فاصله را نتوانستند به درستی ترمیم کنند و امروز با توجه به اینکه متغیرات جامعه و شرایط جامعه تغییر کرده است، فقه باید پا به پای این تغییرات جلو بیاید و رساله عملیه و استفتائات درست بیان شود.

فاصله بین جامعه ما و دانش فقه فاصله بسیار عمیقی شده است

او اذعان کرد: ما هم از نظر آحاد جامعه اسلامی، تعهد و التزام را بسیار ضعیف و کم می بینیم، هم از طرف کسانی که باید این احکام الهی را برای جامعه به درستی تقریر و اعلام کنند، کوتاهی روشنی اتفاق افتاده و فاصله بین جامعه ما و دانش فقه فاصله بسیار عمیقی شده است. انتظار می رود هم جامعه علمی و هم رسانه ها اهتمام لازم را داشته باشند تا این پیوند برقرار شود. در گذشته این فاصله ها به این حد نبود و متغیرات جامعه هم به این حدّ فراوان نبود، اما امروز، تغیّرات موضوعی و مباحث احکامی و امثال ذلک اقتضا می کند که احکام الهی مبتنی بر منابع فقهی برای جامعه تشریح شود. موضوعاتی در مباحث پزشکی، مباحث مهندسی، مباحث اجتماعی  و مباحث سیاسی موضوعاتی پیش می آید که بایستی فقه پاسخگوی آنها باشد.

جوادی آملی اضافه کرد: معمولا رساله های عملی، بنا دارند که سفره عمل جامعه اسلامی را بگشایند ولی استفتائات ناظر به جزئی تر دیدن مسائل است و ممکن است که بر کل جامعه اسلامی که در شرایط خاصی ممکن است قرار گیرد، عطف کند و بتواند دستورالعمل خاصی را اعمال کند اما این مطالبه از جامعه است که حوزه های علمیه باید پاسخگو باشند و نهادهایی مرتبط با مباحث فقهی باید یکی پس از دیگری، این نیازها را به مراکز فقهی منتقل کنند از یکسو و پاسخ آنها را برای جامعه فراهم کنند از سوی دیگر. البته در دوره اخیر موضوعات متنوعی حاصل شده و مرکز موضوع شناسی فقه هم کمک خوبی برای آماده کردن مسائل و موضوعات برای فقیه و فقاهت است.

او درباره تاریخچه رساله های عملیه اظهار کرد: در تمام دوره هایی که جامعه اسلامی  با فقهای زمان در ارتباط بودند رساله هایی وجود داشت اما به صورت مشخص، این رساله ای که در طول 70 سال از زمان آیت الله العظمی بروجردی تاکنون نگاشته شده است، مبنای عمل قرار گرفته است. در آن زمان هم شاید ضعف ها و نقص هایی وجود داشت که شاید این نقص ها و ضعف ها هم هنوز است.

رساله آیت الله جوادی آملی براساس نیاز جامعه و شرایط روز نوشته شده است

مدیر بنیاد بین المللی علوم وحیانی اسراء این نکته را خاطرنشان کرد: حضرت آیت الله جوادی آملی وقتی می خواستند رساله را منتشر کنند، فرمودند آنچه که هست پاسخگوی نیازهای جامعه نیست، بسیاری از مسائل آن نسخ شده و اصلا وجود ندارد، بسیاری از مسائل تازه و نوپدید است که وارد رساله های عملیه نشده بنابراین ایشان با قلم خودشان شروع کردند، رساله عملیه را از اول نوشتند برخلاف آنچه که در سنت فقهی و جامعه فقهی ما وجود دارد که رساله های عملیه موجود را حاشیه می زنند و نظر خود را بیان می کنند که باید بپذیریم این کار صوابی نیست یعنی نمی توان فقیهی که بعد از 50 تا 60 سال از دوران گذشته می آید بگوید که همان رساله عملیه موجود باشد و من نظراتم را روی همان رساله عملیه پیاده می کنم؛ لذا حضرت آیت الله جوادی آملی، رساله عملیه را بازبینی و بازخوانی کردند و با قلم خود رساله مجدد نوشتند که هم اتقان فقهی درآن کاملا رعایت شده و هم سعی شده که موضوعات مطابق با شرایط روز باشد و مواردی که در گذشته بوده و نسخ شده، حذف گردیده و مواردی که مورد ابتلای جامعه هست به رساله عملیه برگشته و بایستی این مبنا را برای کسانی که به حوزه مرجعیت وارد می شوند و بناست رساله عملیه منتشر کنند، اصل قرار دهیم و طبیعی است که در چنین فضایی، مسائل مستحدثه هم دیده می شود، نیازهای جامعه هم منتقل می شود و فقیه در عصر وروزگار خود به آن خواهد پرداخت.

او تصریح کرد: مسائل مستحدثه و نوپدید همواره در دو سطح مطرح می شود؛ یک سطح، سطح کارشناسی و تخصصی است که فقها به آن امر می پردازند و براساس ادله موجود استدلال می کنند و البته عموم جامعه نمی توانند با این مباحث فنی روبرو شوند اما در سطح دوم، عده ای نویسنده و اگاه به ادبیات نگارش باید باشند تا بعد ازاستنباط حکم توسط فقها، با استفاده از قلم شایسته خود، مسائل علمی فقهی را در قالب ساده و روان به جامعه منتقل کنند. به عنوان مثال، جامعه می خواهد نظر دین را در مساله بانکداری یا بورس یا سرقفلی یا سایر مسائل که در حوزه پزشکی و بازار مطرح است، ببیند.

 فقهای ما از مسائل نوپدید عقب هستند درحالیکه اینها مورد عمل و ابتلای جامعه ماست

جوادی آملی ادامه داد: امروز، جامعه ما در مسئله رمزارزها و دیگر مسائل چندگام جلوتر است  ولی متاسفانه فقهای ما از این مسئله عقب هستند درحالیکه اینها مورد عمل و ابتلای جامعه ماست. بارها و بارها ارجاع دادند اما پاسخ شایسته ای نگرفتند حتی نظام اقتصادی ما، نظام قضایی ما ، نظام بانکی ما در مقابل این مسائل وامانده و جا مانده و نتوانسته مسائل را نه به لحاظ موضوع و نه به لحاظ حکم به درستی دربیاورد. و این یکی از ضعف ها و نقص هایی است که ما در این دوره شاهد هستیم. بنابراین نیاز است جریان فقهی را به درستی تقویت کنیم. ما متاسفانه دچار چالش هایی در مباحث علمی حوزوی و مسائلی هستیم که گاهی ما را از آن رسالت اصلی دور می کند. اتفاقاتی که امروز در مراکز علمی و حوزوی در حال انجام است بیرون از مرزهای دانش است که به حوزه ها رخنه کرده و رسالت اصیل حوزه ها تحت الشعاع قرار گرفته است اما این مطالبه گری باید از جانب مردم و اصحاب رسانه وجود داشته باشد که احکام اینگونه از موضوعات را بتوانند به عنوان احکام فقهی داشته باشند و تکالیف جامعه هم مشخص شود.

زمان رساله های عملیه ای که تعلیقه و حاشیه ای بر آنها زده شود، گذشته و نمی تواند مشکل جامعه را حل کند

او در مورد نحوه قرارگرفتن مسائل تخصصی در رساله های عملیه بیان کرد: اگر رساله های عملیه مطابق با نیاز روز و توجه به مطالبات روز باشد، بایستی این مسائل در رساله ها بیاید یا لااقل در استفتائات به گونه ای باشد. چون استفتائات مکمل رساله ها هستند و جزئی تر هستند اما اگر مسئله ای به صورت کلی مورد ابتلای جامعه و نظام است حتما باید در رساله های عملیه بیاید.

مدیر بنیاد بین المللی علوم وحیانی اسراء یادآور شد: دیگر زمان رساله های عملیه ای که تعلیقه و حاشیه ای بر آنها زده شود، گذشته و نمی تواند مشکل جامعه را حل کند. امروز مسائل و موضوعات بسیار پیچیده تر و درهم تنیده است که شاید به راحتی تحلیل نشود و نیازمند کارشناسی روشن و عمیقی به لحاظ موضوع شناسی است تا حکم روشنی برای آنها صادر شود.

او به عنوان نمونه به مساله اقتصادی اشاره کرد و افزود: الان مساله تورم و تحریم که تنش هایی بر جامعه وارد می کند و ابعاد مختلف اقتصاد و اجتماع را مورد هجمه قرار داده و انصافا انسان ها در زیر این هجمه های اقتصادی و اجتماعی بعضا دارند له می شوند، اصلا باور اینکه بتوانند مطابق با احکام الهی عمل کنند از دست مردم دارد گرفته می شود. وقتی جامعه ای مضطرب باشد، و روز و ساعتش نسبت به مسائل اقتصادی روشن نباشد نمی تواند تصمیم بگیرد. بسیاری از این تصمیم ها و مسائلی که در فقه داریم مانند اینکه هنگام خرید و فروش باید موضوع مشخص باشد، ابهام در آن نباشد، مبیع مشخص باشد، در بازاری که یکساعت دیگر این کالا در اختیار نیست یا قیمت دوبرابر می شود، این معامله نمی تواند شکل بگیرد و طبعا جامعه نمی تواند خودش را مطابق با موازین شرعی جلو ببرد. زمانی جامعه می تواند این موازین را درست بکار بگیرد که اصولی که در معاملات گفته شده، حفظ شود.

جوادی آملی درباره اصطلاحات تخصصی در رساله های عملیه و عدم فهم صحیح آن توسط جامعه بویژه نسل جوان گفت: فقیهان معمولا برای اینکه حکم فقهی خود را با منابع نزدیک کنند سعی می کنند از اصطلاحات و واژگانی استفاده کنند که آن جهت فقهی را هم نمایان تر کند. شاید این نیاز جامعه نباشد و او را از اصل مساله دور کند اما چون در گذشته این مساله مهم بود که فقیه با چه رویکردی مساله را دنبال می کند، مستند می کردند به عباراتی که در روایات آمده و این یک سنتی در گذشته بوده است. این عبارات برای مساله دانان و مساله گویان ما گویا و رساست اما برای کسانی که مسئله ها را می شوند و دنبال می کنند ممکن است مفید فایده نباشد. هرچه نویسندگی و روان بودن مطلب بیشتر باشد، بیشتر می تواند مفید فایده باشد که البته جمع تخصص نویسندگی در کنار تخصص فقهی کار آسانی نیست.

او پیشنهاد کرد: برای بهبود رساله های عملیه از نظر محتوا، ادبیات و موضوع نیازمند کارگروه هستیم تا ضمن استنباط مسائل شرعی، برای ارائه آن هم چه به لحاظ علمی، فقهی، محتوایی، ادبی، چه به لحاظ ارائه مطلب که حیثیت آموزشی و تعلیمی در آنها دیده شود، راه سهل تری را برگزیند. درگذشته کسانی دست به قلم می بردند  که ویژگی نویسندگی و حفظ مسائل تعلیمی را نداشتند و تنها بعد فقهی را در نظر داشتند.

استاد حوزه علمیه قم گفت: امروزه شرایط اجتماعی بسیار متفاوت شده و آنچه که متغیرات جامعه است – چه از درون و چه بیرون جامعه – بسیار پیچیده شده و متاسفانه به دلیل دوربودن این مباحث به بحث های فقهی، الزام و تعهد در گروه های بزرگی از جامعه به مسائل شرعی بسیار کم شده است و این یک خطر دین گریزی هم برای کسانی که در ابتدای راه هستند ایجاد می کند اما همین برنامه ها آشنایی جامعه به این مباحث و اینکه جامعه اسلامی شیعی نمی تواند از این سه صحیفه اعتقادی، اخلاقی و تربیتی و احکامی و تکالیفی فارغ باشد را بیشتر می کند.

---

شفقنا- حجت الاسلام و المسلمین سید محمدحسن بنی‌هاشمی خمینی نویسنده کتاب «رساله توضیح المسائل مراجع مطابق با فتواى ده نفر از مراجع عظام تقلید» معتقد است بیش از نیمی از متنی که در رساله‌های کنونی وجود دارد، زائد است. همین مسائل باید باشد، اما عبارت می تواند کوتاه شود. مردم مشتاق احکام هستند، اما رساله‌ها با تقسیم بندی امروزی سبب سردرگمی مخاطب می شود.

حجت الاسلام و المسلمین سید محمدحسن بنی‌هاشمی خمینی در گفت وگو با شفقنا، اظهار کرد: بازنگری در رساله‌های عملیه ضروری است، اما سبک و سیاق این تغییر باید توسط اهل فن دنبال شود؛ چون رساله مطلب زائد ندارد. ممکن است مساله‌ای مانند مساله نجاست ظرفی که سگ دهان زده، در همه کشور کاربرد نداشته باشد، اما در بخشی از کشور کاربرد دارد. لذا وقتی که از تغییر سخن می‌گوییم منظور ما حذف مسائل نیست.

وی بر لزوم تغییر در ادبیات رساله‌های عملیه تاکید کرد و افزود: رساله های موجود سنتی است و از زمان مرحوم آیت الله بروجردی به این سبک نوشته شده و همین سبک تا الان باقی مانده است. جوانی به من می‌گفت ای کاش آقایان رساله‌ها را به شکلی می‌نوشتند که ما هم می‌فهمیدیم.

بیش از نیمی از متن رساله‌ها اضافه است

بنی‌هاشمی توضیح داد: بیش از نیمی از متنی که در رساله‌های کنونی وجود دارد، زائد است. همین مسائل باید باشد، اما عبارت می تواند کوتاه شود. مثلا یک مَقسم را در هفده کلمه آورده‌‎اند که می شود آن را در چهار کلمه آورد. این چهار کلمه به راحتی در ذهن خواننده می ماند. در رساله نوشته شده، کسی که می‌خواهد تقلید کند باید از مجتهدی تقلید کند که عاقل باشد. می شود به جای این عبارت طولانی، این عنوان را آورد: «مشخصات مجتهد جامع الشرایط» و سپس مشخصات را آورد. در رساله سه هزار مساله هست، اما تا شش هزار مساله فقهی را می توان با حجم کمتر در همین رساله ارائه کرد. اگر متن‌ها بازنویسی شود همین رساله‌های 600 صفحه‌ای امروز را می‌توان در 200 صفحه آورد.

وی به کاربردن اصطلاحات فقهی را در رساله‌های عمومی ناصحیح دانست و گفت: خوشبختانه برخی از رساله‌ها برخی از اصلاحات فقهی را به زبان فارسی رایج منتشر کرده اند؛ مثلاً به جای غائط، مدفوع یا به جای مرض، بیماری گذاشته اند. این تغییرات به فهم بهتر متن کمک می‌کند؛ اما اینها کم است و نباید به آنها دلخوش بود. باید اسلوب به اضافه عبارت‌های ساده و جملات کوتاه در کنار هم بیاید تا احکام قابل فهم‌تر شود. امروزه خیلی از حضرات اهل علم به این نکته اذعان دارند که باید عبارات را ساده نوشت و از متن‌های پیچیده فاصله گرفت.

اصطلاحات فقهی فهم رساله را برای عموم سخت کرده است

این استاد حوزه ادامه داد: کسی می گفت اگر بخواهیم عبارت‌های رساله را بخوانیم باید یک فرهنگ لغت کنار خود داشته باشیم تا آن را بفهمیم. هر کدام از عبارت‌های احوط و احتیاط واجب و غیره دیدگاه فقهی مرجع را نشان می دهد اما اینها باید در منبع فقهی مرجع و در بیت ایشان وجود داشته باشد. وقتی که اینها قرار است به انشاء فارسی تبدیل شود، باید از آن عبارات فاصله گرفت و عبارت جدید جایگزین کرد. با آمدن طلاب جوان که خوش ذوق هستند این اتفاق انجام خواهد شد. برخی هم اقداماتی را داشته‌اند؛ ولی این تحولات مقداری زمان بر است. مشکلاتی نیز که امروزه در بین طلاب وجود دارد سبب کم شدن سرعت این تغییرات گشته است.

بنی هاشمی گفت: قبل از سبک آقای بروجردی، رساله هایی وجود داشت که فهم آن خیلی دشوار بود. ما هم که الان آن رساله‌ها را می‌خوانیم به سنگینی آن اعتراف داریم. از سوی دیگر در زمان آقای بروجردی مسائل پراکنده بود و همین مساله نیز فهم مسائل را دشوار کرده بود. همان زمان مداح باسوادی که به نظر بنده قطعا طلبه بوده و فهم فقهی داشته مسائل و نظریات آیت الله بروجردی را از تقلید تا پایان رساله تقسیم بندی کرد. این کار برای آن زمان تازه و زیبا بود. بعد از آقای بروجردی آقایان به همان متن حاشیه زدند و سپس رساله‌ها بر اساس همان سیاق تدوین شد. حال آنکه امروزه آن ادبیات و آن تقسیم بندی کارایی لازم را ندارد.

استقبال آیت الله سیستانی از تغییر عنوان بندی رساله‌های عملیه

وی تصریح کرد: یکی از مسائل مهم این است که رساله، در ابتدا از تقلید شروع شده و سپس به موارد دیگر می رسد. درحالی که رساله باید از دوران قبل از ازدواج شروع شود. باید این موضوعات دسته بندی شود. به عنوان مثال باید تولد در رساله ها گنجانده شود یا احکام شیر دادن که نیمه دوم رساله آمده است، باید اول رساله باشد. ما باید مبنای تولد را با احکام اسلام تطبیق دهیم تا در تربیت فرزند سالم کارایی داشته باشد. سپس بلوغ و مساله تقلید گفته شود و احکام اموات که نیمه اول رساله آمده باید در پایان رساله آورده شود.

وی افزود: من نجف خدمت مرجعیت این موضوع را مطرح کردم. استقبال کردند و بر اساس استقبال ایشان مجمع الرسائلی را تدوین کرده‌ام. در مراجعاتی نیز که به دفتر سایر مراجع داشتم این موضوع را با آنها مطرح کرده و اکثرا از این نوع تدوین و موضوع بندی استقبال کرده اند.

مسائل جدید باید در رساله آورده شود

بنی هاشمی گفت: اگر تنظیم رساله به صورت دقیق انجام نشود، در آینده خواهیم دید که مردم از فقه و احکام فاصله گرفته اند. اگر رساله خوب باشد مردم به آن گرایش پیدا می کنند چرا که مردم مشتاق احکام هستند، اما رساله‌ها با تقسیم بندی امروزی سبب سردرگمی مخاطب می شود.

وی تصریح کرد: هیچ مساله ای نباید حذف شود؛ چون مسائل همه مبتلا به است. ما نمی توانیم رساله ای تنظیم کنیم که بحث مزارعه نباشد. همه کشاورز نیستند اما باید احکام کشاورزی در رساله باشد. از سوی دیگر کشاورز به احکام تجارت کاری ندارد. مجموعه اینها باید وجود داشته باشد و هرکسی به بخشی که نیاز دارد مراجعه کند. در یک فروشگاه بیش از هزار نوع جنس وجود دارد که فرد چند جنسی را که می خواهد برمی‌دارد.

این استاد حوزه ادامه داد: همه مسائل رساله مورد استفاده است اما همه مسائل لازم در رساله‌ها نیامده است. مثلا الان بحث آب و برق و گاز وجود دارد که زمان مرحوم بروجردی نبوده یا کمتر بوده است. این لوله کشی آب احکامی دارد. اگر از آب لوله کشی همسایه بخواهیم به منزل خود لوله بکشیم درست است یا درست نیست؟ اینها باید در رساله ها بیاید. البته زیاد شدن مسائل به معنای حجیم شدن رساله نیست. همین مسائل می تواند اضافه و متن بازنویسی و متون اضافه حذف شود.

---

شفقنا- استاد درس خارج حوزه علمیه قم با اذعان به ضرورت بازنگری در رساله های عملیه کنونی به ویژه با درنظر گرفتن رساله های تخصصی در کنار رساله های عملیه عام گفت: رساله های عملیه ناگزیر باید در ساختار، فهرست، عناوین و روان سازی تغییر جدی کنند.

حجت الاسلام والمسلمین حسین بنیادی در گفت وگو با شفقنا اظهار داشت: تاریخ فلسفه رساله های عملیه و تدوین آنها به تاریخ تشیّع برمی گردد که گاهی به صورت سوال از امام معصوم (ع)، گاهی به شکل نقل حدیث و گاهی به صورت کتاب های فقهی بوده است.

باید نگاهی نو به رساله های عملیه داشته باشیم

او تصریح کرد: رساله های عملیه در زمان حضرت آیت الله العظمی بروجردی به شکل جدید (فعلی) درآمد و بعد هم با کمی تغییرات با همان اسلوب و ساختار در اختیار مردم قرار گرفت. همانگونه که از اسم این رساله ها پیداست، رساله های عملیه مربوط به عمل مکلفین است. این نیاز از طرف فقها پوشیده نمانده و رساله های عملیه تدوین شده و بعد از آن هم شاید بخشی از نیازهای فقهی جامعه مربوط به اعمال مکلفین را این رساله ها توانستند برآورده کنند اما با توجه به اینکه احکام ابتلائی مکلفین روز به روز توسعه پیدا کرده تا به اینجا رسیده است، نیاز است که نگاهی نو به رساله های عملیه داشته باشیم تا بخشی از سوالاتی که روز به روز بیشتر می شود، پاسخ داده شود.

عضو مجمع عمومی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم با بیان اینکه سه عامل مهم در این مسئله دخیل است، گفت: نخستین عامل، تکثر موضوعات نوپدید است؛ بسیاری از موضوعاتی که در فقه بحث می شود شاید سابقا مطرح نبوده است، اما امروز مورد ابتلای جامعه است و از آنها سوال می کنند.

او عامل دوم را توسعه مسائل و مباحث دانست و ادامه داد: اگر نگاهی داشته باشیم، می بینیم که اگر سابقا در رساله های عملیه ظرفیت 1000 یا 3000 مسئله را داشتیم، ولی اکنون بر حسب تقاضای عمومی، رقم مسئله های فقهی در رساله های عملیه بیشتر شده است.

بنیادی بیان کرد: سومین عامل، توسعه مباحث فقهی است که مربوط به درون حوزه، مباحثات، تحقیقات و پژوهش های حوزوی می شود. امروزه پژوهش های ما نوعا، نو هستند. استفتائاتی که از جانب مکلفین انجام می شود، در رابطه با موضوعات نو و جدید است که از آن به مسائل مستحدثه تعبیر می شود.

او خاطرنشان کرد: همین سه عامل کافی است که ما را به این نتیجه برساند که رساله های عملیه باید با نگاه توسعه یافتگی تدوین و در دسترس عموم مردم قرار گیرند.

رساله های عملیه کنونی ادبیات غامض ندارد

عضو مجمع عمومی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم درباره ادبیات رساله های عملیه گفت: رساله های عملیه کنونی ادبیات غامض ندارد بلکه اصطلاحات فقهی است که در رساله های گذشته وجود داشته که در رساله های جدید تا حدودی روان سازی شده است، اما بیشتر از این می بایست روان سازی شود.

او با یادآوری اینکه رساله های عملیه حاوی مسائل مبتلابه جامعه است، افزود: فقهای ما نسبت به رساله های عملیه، شاید قبل از هر چاپی یک بازنگری به مسائل می کنند یعنی گاهی مسائلی را اضافه و مسائلی که مورد نیاز مکلفین نیست را حذف می کنند. به نظر می آید که این بحث، بیشتر ناظر به ازدیاد مسائل است یعنی در بُعد مسائل مورد نیاز کنونی که در رساله های عملیه نیست باید بیشتر متمرکز شد.

موضوعات اجتماعی به صورت ویژه به رساله های عملیه افزوده شود 

بنیادی درباره پرداختن رساله های عملیه به موضوعاتی چون فقه پزشکی، اخلاق پزشکی، حقوق کودکان، حقوق زنان و امثالهم گفت: ضرورت پرداختن به این مسائل لازم است اما شکل پرداختن آنها در رساله های عملیه مهم است؛ اگر این مسائل در رساله های عملیه به شکل خاص بیاید، چندین جلد رساله عملیه می شود ولی در رابطه با مباحث فقهی به دو موضوع کلی برخورد می کنیم؛ یکی مسائل مورد ابتلای عموم افراد است که عمدتا در رساله های عملیه تحت عنوان تکالیف فردی بدان پرداخته شده است و دیگری، موضوعات اجتماعی است که جای آنها در رساله های عملیه عمومی خالی است و لازم است به صورت ویژه به رساله های عملیه کنونی اضافه شود مانند حقوق خانواده یا برخی تکالیفی که در جامعه است مانند قراردادهای بین افراد و بانک، بین افراد و بیمه ها، بین افراد و شرکت ها.

او ادامه داد: در عین حال، بخشی از عناوین فقهی ما مخصوصا عناوین مستحدثه که گاهی از آنها با نام «مسائل فقه معاصر» یاد می شود، شاید امکان واردکردن آنها در رساله های عملیه نباشد و لذا دو راه در این زمینه پیشنهاد می شود.

استاد درس خارج حوزه علمیه قم ادامه داد: یک روش، تدوین رساله های عملیه جامع که شامل موضوعات فردی و اجتماعی می شود و روش دوم، تدوین رساله های عملیه تخصصی است که امروز اگر مکلّفی بخواهد وارد قراردادی شود لااقل مسائل ابتدایی فقهی موضوع را مانند بورس، پزشکی،… اطلاع داشته باشد.

روان سازی به ویژه در بخش اصطلاحات رساله های عملیه خواسته عموم مردم است 

او افزود: ادبیات رساله های عملیه بیشتر به ساختار و ویراستاری آنها برمی گردد؛ به نظر می آید مقالاتی که امروزه نوشته می شود با مقالاتی که در گذشته نوشته می شد از نظر نوع ادبیات و ساختار و قواعد تفاوت دارد. بنابراین آسان سازی ادبیات مسائل رساله های عملیه مربوط به هنر افراد و هنر کسانی است که از جانب مراجع معظم تقلید مامورند فتاوی ایشان را به صورت منظم درج کنند و امروز روان سازی به ویژه در بخش اصطلاحات، خواسته عموم مردم هم هست و نیاز است، این ادبیات، ادبیات سهلی شود کمااینکه در کتب فنی فقهی و اصولی، ضرورت این بحث پیش می آید که نیاز به این متون سنگین نداریم و باید روان سازی شود.

بنیادی گفت: فهرست رساله های عملیه کنونی تقریبا مساوی با فهرست عناوین کتب فقهی است؛ فقهی که امروز در دروس خارج و پژوهشی درج می شود، عناوین جدیدی به آنها اضافه شده است اما در رساله های عملیه به آنها پرداخته نشده است و لذا پیشنهاد این است که دو نوع رساله عملیه عام و رساله عملیه تخصصی نوشته شود و نیز در رابطه با عناوین جدید هم نسبت به عناوین حرفه ای و فنی و سخت، رساله مجزایی نوشته شود تا اهل آن حرفه و فن بتواند مراجعه کند. البته با درنظر گرفتن این نکته که مواجهه با چندین جلد رساله عملیه در این موضوعات نشویم چون یکی از ویژگی های رساله های عملیه، مختصر بودن و قابل دسترس بودن آنهاست. اگر استقراء اجتماعی هم کنیم متوجه می شویم که مردم و مکلفین نیازمند رساله های تخصصی هستند یعنی رساله های عملیه تخصصی ضرورت امروز جامعه است اگر می خواهیم مکلفین با فقه و احکام فقهی فاصله نگیرند.

او درباره عناوین رساله های عملیه بیان داشت: در این زمینه پیشنهادهای مختلفی در ساختار فقه داده شده است، مثلا درباره مسائل اقتصادی، کتاب مکاسب، کتاب متاجر، کتاب مضاربه و کتاب اجاره است که با عنوان فقه معاملات شناخته می شود. در رابطه با فقه خانواده هم داریم اما عنوان فقه خانواده در آن نیست؛ مثلا بحث نکاح، بحث طلاق، بحث ایلاء که مربوط به بحث خانواده است. بنظر می آید اگر ما بتوانیم رساله ای با فهرست جامع تدوین کنیم مانند مباحث کامپیوتر است که یک فایل باز می شود، 10 فایل از آن بیرون می آید. در این صورت پاسخ بسیاری از اشکالات در جامعه امروز داده خواهد شد. مثلا گاهی اوقات اشکال می گیرند که رساله های عملیه چون دسته بندی نشده است در پاسخگویی ضعیف است. بخشی از این اشکال شاید وارد باشد، اما برای اینکه به سمت کار نوین در رساله های عملیه برویم، چاره ای نداریم که در سه بخش کارهایی را انجام دهیم؛ اول ساختار رساله های عملیه که شکل جدید پیدا کند، دوم فهرست رساله های عملیه دارای عناوین عام و خاص باشد و سوم روان سازی.

فقها رساله های عملیه را در بُعد نوشتاری و مجازی در دسترس مردم قرار دهند

استاد درس خارج حوزه علمیه قم گفت: خوب است که فقها رساله های عملیه را در بُعد نوشتاری و مجازی در دسترس مردم قرار دهند.

انتهای پیام

ضرورت بازبینی، ساده و امروزی سازی در رساله های عملیه | مصاحبه با چندین استاد و پژوهشگر حوزه و فلسفه

---