نیمه بهار، بهترین زمان برای جلو کشیدن ساعت

به لطف قانون ساعت تابستانی و جلو کشیده شدن ساعت، روز دوم فروردین ۱۳۹۷ در ایران از ساعت ۱ بامداد آغاز شد؛ اما آیا آغاز فروردین، بهترین زمان برای استفاده از مزایای ساعت تابستانی است؟

ذوالفقار دانشی در خبرآنلاین نوشت: بر اساس قانون، امسال هم مانند سال‌های گذشته، ساعت رسمی کشور در نیمه‌شب اول فروردین یک ساعت به جلو کشیده شد تا مردم در طول شش ماه نخست سال از یک ساعت روشنایی بیشتر در آسمان بهره ببرند. این وضعیت در نیمه‌شب ۳۰ شهریور دوباره به وضعیت قبل برمی‌گردد.
اما آیا تغییر ساعت واقعا برای زندگی متمدن ما مزیتی دارد؟ آیا بهره‌گیری از یک ساعت روشنایی بیشتر روی زندگی ما تأثیر مثبت دارد یا آن‌طور که انبوه خبرهای ضدونقیض در فضای سایبری نشان می‌دهد، عموم مردم را در سراسر جهان به ستوه آورده است و همگی خواهان لغو این قانون هستند؟

پیش از آن‌که به بررسی وضعیت ساعت تابستانی بپردازیم، بهتر است با تغییرات شبانه‌روز در نقاط مختلف زمین و چرایی ابداع ساعت تابستانی آشنا شویم.

تغییرات شب و روز در زمین

مسیر ظاهری حرکت خورشید در آسمان، دایره‌ای است که با استوای سماوی زاویه ۲۳٫۵ درجه می‌سازد. از نگاه ناظران مستقر در نیم‌کره شمالی، خورشید در نیمه اول سال شمسی بالاتر از استوای آسمان حرکت می‌کند و به قطب شمال سماوی نزدیک‌تر می‌شود؛ سپس در نیمه دوم، خورشید به پایین استوای سماوی می‌آید و به قطب جنوب سماوی نزدیک‌تر می‌شود. متناسب با این تغییرات، مسیر روزانه حرکت خورشید بر فراز افق نیز تغییر می‌کند؛ به این ترتیب که هر چه به قطب شمال آسمان نزدیک‌تر شود، مسیر طولانی‌تری را بالای افق طی می‌کند و درنتیجه طول روز نیز بیشتر می‌شود.

تغییرات طول شب و روز علاوه بر به موقعیت خورشید در آسمان، به عرض جغرافیایی ناظر نیز بستگی دارد. روی خط استوا، طول روز و شب تغییر زیادی نمی‌کند و حدود همان ۱۲ ساعت روز و ۱۲ ساعت شب باقی می‌ماند. در نواحی استوایی که بین مدارهای رأس‌السرطان (۲۳٫۵ درجه شمالی) و راس‌الجدی (۲۳٫۵ درجه جنوبی) قرار دارند نیز این تغییرات چشم‌گیر نیست؛ به‌طوری‌که فاصله زمانی بین طلوع و غروب خورشید بین ۱۳٫۲ ساعت و ۱۰٫۸ ساعت تغییر می‌کند. به‌بیان‌دیگر، اگر طلوع آفتاب در روز اول بهار ساعت ۶ صبح باشد، در اول تابستان ساعت ۵:۲۴، در اول پاییز ساعت ۶ و در اول زمستان ساعت ۶:۳۶ خواهد بود.

در نواحی قطبی اما ماجرا برعکس است. در نقاط قطب شمال و قطب جنوب، شش ماه اول سال، روز و شش ماه دوم، شب است؛ یعنی خورشید یا کاملا بر فراز افق قرار دارد یا کاملا زیر افق به سر می‌برد. این روند با فاصله گرفتن از قطب و رسیدن به عرض‌های جغرافیایی پایین‌تر (عرض‌های جغرافیایی ۹۰ تا ۶۶٫۵ درجه) ضعیف و ضعیف‌تر می‌شود؛ به‌طوری‌که روی مدار قطبی (۶۶٫۵ درجه)، طول روز در اول تابستان ۲۴ ساعت، اول بهار و پاییز ۱۲ ساعت و اول زمستان ۰ ساعت خواهد بود.

عرض‌های جغرافیایی میانی

وضعیت روز و شب در مناطق حاره‌ای و قطبی، حدی است و جایی برای صحبت از تغییر ساعت تابستانی باقی نمی‌گذارد؛ اما در عرض‌های جغرافیایی میانی که بین دو این منطقه واقع شده‌اند، تغییر ساعت روشنایی بین این دو مقدار حدی تغییر می‌کند. در کشورهای جنوبی‌تر، تغییرات طول روز کمتر است و در کشورهای شمالی‌تر، بیشتر.

برای مثال، در شهر تهران با عرض جغرافیایی ۳۵٫۶ درجه شمالی، طول روز (فاصله زمانی طلوع و غروب خورشید) از حدود ۱۴ ساعت و ۱۵ دقیقه تا ۹ ساعت و ۴۵ دقیقه متغیر است. این بدان معنی است که اگر در شهر تهران، خورشید در اول بهار رأس ساعت ۶ صبح طلوع کند، در اول تابستان ساعت ۴:۵۲، در اول پاییز ساعت ۶ و در اول زمستان ساعت ۷:۰۸ طلوع می‌کند. (این محاسبات بدون احتساب تغییرات ساعت و اثر شکست نور در جو زمین انجام شده است).

در شهرهای شمالی اروپا که عرض جغرافیایی آن‌ها حدود ۵۲ درجه است، طول روز از ۱۵٫۷ ساعت تا ۸٫۳ ساعت متغیر است؛ یعنی اگر آفتاب در اول بهار ساعت ۶ صبح طلوع کند، در اول تابستان حدود ساعت ۴ و در اول زمستان حدود ساعت ۸ طلوع می‌کند.

همان‌طور که می‌بینید، خورشید در تابستان زودتر طلوع می‌کند و در زمستان دیرتر؛ به همین دلیل برای استفاده بیشتر از انرژی خورشید و صرفه‌جویی در مصرف انرژی در عرض‌های میانی، ساعت‌ها را در تابستان یک ساعت جلو می‌کشند تا زمان استفاده از نور خورشید در طول روز بیشتر شود.

یک مثال آشنا

شهر تهران را در نظر بگیرید. اگر ساعت رسمی یک ساعت به جلو کشیده شود، در اول تابستان خورشید حوالی ساعت ۵:۵۰ صبح (دقیقا ۵:۴۸) طلوع می‌کند؛ درحالی‌که با فرض عدم تغییر ساعت، آفتاب حوالی ساعت ۴:۵۰ طلوع می‌کند. با توجه به ساعت آغاز کار و زمان خواب عموم مردم، می‌بینید که در وضعیت عدم تغییر ساعت، عملا یک‌ساعت از روشنایی روز بی‌استفاده هدر می‌رود.

از سوی دیگر، خورشید در وضعیت عدم تغییر ساعت حوالی ۱۹:۲۰ (دقیقا ۱۹:۲۴) غروب می‌کرد، اما در وضعیت ساعت تابستانی، این اتفاق حوالی ساعت ۲۰:۲۰ رخ می‌دهد؛ بنابراین یک ساعت بیشتر از روشنایی روز بهره‌مند می‌شوید.

به‌بیان‌دیگر با تغییر ساعت تابستانی، هم صبح‌ها خیلی زود روشن نمی‌شود و روشنایی خورشید به هدر نمی‌رود و هم شب‌ها یک ساعت کمتر از انرژی برق استفاده می‌شود. البته توجه به این نکته ضروری است که تمام این حساب‌وکتاب‌ها در شرایطی تأثیرگذار است که وضعیت کاری بر اساس ساعت و نه روشنایی روز تنظیم شده باشد. بدیهی است در فعالیت‌هایی مانند کشاورزی و دامداری که نور خورشید عامل اصلی تنظیم چرخه‌های طبیعی است، این تغییرات خودبه‌خود اعمال می‌شوند و کشاورز و دامدار، کارهایشان را متناسب با چرخه خورشید و بی‌توجه به ساعت تغییر می‌دهند؛ اما در زندگی شهرنشینی که همه کارها بر اساس ساعت تنظیم می‌شود، این تغییرات به صرفه‌جویی بیشتر در انرژی می‌انجامد.

آیا تغییر ساعت برای همه مفید است؟

با توجه به روند تغییرات روز و شب در سراسر زمین، باید متوجه شده باشید که استفاده از ساعت تابستانی در مناطق استوایی و قطبی فایده‌ای ندارد، چون تغییرات طول روز یا ناچیز است یا به‌شدت گسترده؛ بنابراین اگر کسی به شما بگوید که «کشورهای آفریقایی، آسیای جنوب‌شرقی، هند یا کشورهای پیشرفته اسکاندیناوی از ساعت تابستانی استفاده نمی‌کنند»، می‌دانید که عدم استفاده آن‌ها از ساعت تابستانی به موقعیت جغرافیایی کشورشان و شرایط خاص شبانه‌روز آن‌ها ارتباط دارد.

اما در دیگر کشورها، زمان اعمال این تغییرات متفاوت است؛ به‌عنوان‌مثال در کشورهای اروپایی و آمریکای شمالی، این تغییرات از روز یک‌شنبه قبل از ۲۱ مارس (متناظر با اول فروردین) اعمال می‌شود و در کشور ما در نیمه‌شب اول فروردین.

یکی از مهم‌ترین عواملی که سبب می‌شود تغییر ساعت تابستانی به‌خصوص در کشورهای شمالی اروپا و آمریکا با اعتراض روبه‌رو شود، همین زمان آغاز ساعت تابستانی است. روزهای ماه مارس (اواخر اسفند و اوایل فروردین) جزء بدترین گزینه‌ها برای اعمال ساعت تابستانی است، چراکه وضعیت روز و شب به تعادل رسیده و طول روز حدود ۱۲ ساعت است؛ بنابراین با تغییر ساعت، عملا صبح را با یک ساعت تاریکی بیشتر آغاز می‌کنیم. به همین دلیل است که آمار تصادفات در نخستین روزهای اعمال ساعت تابستانی در کانادا افزایش می‌یابد.

از سوی دیگر، استفاده از قانون ساعت تابستانی در کشورهای وسیع با دشواری‌هایی روبه‌رو است. در کشور پهناوری مانند روسیه که بیش از ۱۱ ساعت رسمی در نواحی مختلف آن تعریف شده است، استفاده از قانون ساعت تابستانی چنان به پیچیده‌تر شدن ماجرا می‌افزاید که مقامات دولتی ترجیح می‌دهند از خیر صرفه‌جویی در مصرف برق بگذرند.

در برخی کشورها که گستردگی شمالی-جنوبی دارند، مانند ایالات‌متحده که مناطق شمالی‌تر آن‌ها نزدیک به مدار قطبی است و مناطق جنوبی‌شان نزدیک به مدار رأس‌السرطان، نمی‌توان قانونی واحد برای استفاده همه مناطق از ساعت تابستانی وضع کرد. در شرایطی که برخی از ایالت‌های شمالی ایالات‌متحده پیشنهادهایی مبنی بر ۱٫۵ تا ۲ ساعت تغییر ساعت در زمان تابستانی و زمستانی مطرح کرده‌اند، ایالات جنوبی‌تر خواستار لغو این قانون هستند.

بهترین زمان برای تغییر ساعت؟

با این اوصاف، احتمالا این پرسش برای شما هم پیش آمده که بهترین زمان برای اعمال ساعت تابستانی و جلو کشیدن ساعت، کدام است؟

کارشناسان مرکز تقویم مؤسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران با محاسبات خود نشان داده‌اند که بهترین زمان برای اعمال تغییرات ساعت تابستانی، از نیمه اردیبهشت تا نیمه مرداد است. در این بازه زمانی، تغییرات زاویه میل خورشید (فاصله‌اش از قطب شمال سماوی) در آسمان با آهنگ کندتری انجام می‌شود و اثرات تغییر ساعت، نزدیکی بیشتری با روند طبیعی روزهای فروردین و شهریور دارد.

انتهای پیام