[رمضانیه] از دعای روز ششم؛ منّ(منّت) در قرآن
[سیاوش خوشدل*]
* مَنّ (منّت نهادن) در قرآن
منّت، به معنای نعمت سنگین است. برای مصدر «منّ» دو وجه ذکر شده است؛ در عمل و در سخن. آن نوعی که عملی است، سنگین کردن بندگان با نعمت و بخشیدن نعمت سنگین به ایشان است. آنچه در سخن است، برشمردن و به رخ کشیدن نعمت است که قبیح شمرده می شود، مگر در برابر کفران نعمت. آنچه از منّ به خدا نسبت داده شده است، از نوع نخست است. این نوع گاه به انسان نیز نسبت داده شده است. نوع دوم، فقط از انسان سر میزند.
از این مصدر 16 فعل در قرآن آمده است:
1- لَقَدْ مَنَّ اللّهُ عَلَى الْمُؤمِنِینَ إِذْ بَعَثَ فِیهِمْ رَسُولًا مِّنْ أَنفُسِهِمْ یَتْلُو عَلَیْهِمْ آیَاتِهِ وَیُزَکِّیهِمْ وَیُعَلِّمُهُمُ الْکِتَابَ وَالْحِکْمَةَ وَإِن کَانُواْ مِن قَبْلُ لَفِی ضَلالٍ مُّبِینٍ (آل عمران/164)
به یقین خدا بر مؤمنان منّت نهاد [که] پیامبرى از خودشان در میان آنان برانگیخت تا آیات خود را بر ایشان بخواند و پاکشان گرداند و کتاب و حکمت به آنان بیاموزد قطعا پیش از آن در گمراهى آشکارى بودند.
2- یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ إِذَا ضَرَبْتُمْ فِی سَبِیلِ اللّهِ فَتَبَیَّنُواْ وَلاَ تَقُولُواْ لِمَنْ أَلْقَى إِلَیْکُمُ السَّلاَمَ لَسْتَ مُؤْمِنًا تَبْتَغُونَ عَرَضَ الْحَیَاةِ الدُّنْیَا فَعِندَ اللّهِ مَغَانِمُ کَثِیرَةٌ کَذَلِکَ کُنتُم مِّن قَبْلُ فَمَنَّ اللّهُ عَلَیْکُمْ فَتَبَیَّنُواْ إِنَّ اللّهَ کَانَ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِیرًا (نساء/94)
اى کسانى که ایمان آورده اید چون در راه خدا سفر می کنید [خوب] رسیدگى کنید و به کسى که نزد شما [اظهار] اسلام می کند مگویید تو مؤمن نیستى [تا بدین بهانه] متاع زندگى دنیا را بجویید چرا که غنیمت هاى فراوان نزد خداست قبلا خودتان [نیز] همین گونه بودید و خدا بر شما منّت نهاد پس خوب رسیدگى کنید که خدا همواره به آنچه انجام می دهید آگاه است.
3- وَکَذَلِکَ فَتَنَّا بَعْضَهُم بِبَعْضٍ لِّیَقُولواْ أَهَؤُلاء مَنَّ اللّهُ عَلَیْهِم مِّن بَیْنِنَا أَلَیْسَ اللّهُ بِأَعْلَمَ بِالشَّاکِرِینَ (أنعام/53)
و بدین گونه ما برخى از آنان را به برخى دیگر آزمودیم تا بگویند آیا اینانند که از میان ما خدا بر ایشان منّت نهاده است آیا خدا به [حال] سپاسگزاران داناتر نیست.
4- قَالُواْ أَإِنَّکَ لَأَنتَ یُوسُفُ قَالَ أَنَاْ یُوسُفُ وَهَذَا أَخِی قَدْ مَنَّ اللّهُ عَلَیْنَا إِنَّهُ مَن یَتَّقِ وَیِصْبِرْ فَإِنَّ اللّهَ لاَ یُضِیعُ أَجْرَ الْمُحْسِنِینَ (یوسف/90)
گفتند آیا تو خود یوسفى گفت [آرى] من یوسفم و این برادر من است به راستى خدا بر ما منّت نهاده است بی گمان هر که تقوا و صبر پیشه کند خدا پاداش نیکوکاران را تباه نمی کند.
5- قَالَتْ لَهُمْ رُسُلُهُمْ إِن نَّحْنُ إِلاَّ بَشَرٌ مِّثْلُکُمْ وَلَکِنَّ اللّهَ یَمُنُّ عَلَى مَن یَشَاءُ مِنْ عِبَادِهِ وَمَا کَانَ لَنَا أَن نَّأْتِیَکُم بِسُلْطَانٍ إِلاَّ بِإِذْنِ اللّهِ وَعلَى اللّهِ فَلْیَتَوَکَّلِ الْمُؤْمِنُونَ (ابراهیم/11)
پیامبرانشان به آنان گفتند ما جز بشرى مثل شما نیستیم ولى خدا بر هر یک از بندگانش که بخواهد منّت می نهد و ما را نرسد که جز به اذن خدا براى شما حجتى بیاوریم و مؤمنان باید تنها بر خدا توکل کنند.
6- وَنُرِیدُ أَن نَّمُنَّ عَلَى الَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا فِی الْأَرْضِ وَنَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَنَجْعَلَهُمُ الْوَارِثِینَ (قَصص/5)
و خواستیم بر کسانى که در آن سرزمین فرو دست شده بودند منّت نهیم و آنان را پیشوایان [مردم] گردانیم و ایشان را وارث [زمین] کنیم.
7- وَأَصْبَحَ الَّذِینَ تَمَنَّوْا مَکَانَهُ بِالْأَمْسِ یَقُولُونَ وَیْکَأَنَّ اللَّهَ یَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَن یَشَاءُ مِنْ عِبَادِهِ وَیَقْدِرُ لَوْلَا أَن مَّنَّ اللَّهُ عَلَیْنَا لَخَسَفَ بِنَا وَیْکَأَنَّهُ لَا یُفْلِحُ الْکَافِرُونَ (قَصص/82)
و همان کسانى که دیروز آرزو داشتند به جاى او(قارون) باشند صبح می گفتند واى مثل اینکه خدا روزى را براى هر کس از بندگانش که بخواهد گشاده یا تنگ می گرداند و اگر خدا بر ما منّت ننهاده بود ما را [هم] به زمین فرو برده بود واى گویى که کافران رستگار نمی گردند.
8- وَلَقَدْ مَنَنَّا عَلَیْکَ مَرَّةً أُخْرَى (طه/37)
و به راستى بار دیگر [هم] بر تو منّت نهادیم.
9- وَتِلْکَ نِعْمَةٌ تَمُنُّهَا عَلَیَّ أَنْ عَبَّدتَّ بَنِی إِسْرَائِیلَ (شعراء/22)
و [آیا] اینکه فرزندان اسرائیل را بنده [خود] ساخته اى نعمتى است که منّتش را بر من (موسی) می نهى؟
10- وَلَقَدْ مَنَنَّا عَلَى مُوسَى وَهَارُونَ (صافّات/114)
و در حقیقت بر موسى و هارون منّت نهادیم.
11- هَذَا عَطَاؤُنَا فَامْنُنْ أَوْ أَمْسِکْ بِغَیْرِ حِسَابٍ (ص/39)
[به سلیمان] گفتیم این بخشش ماست [آن را] بی شمار ببخش یا نگاه دار.
12، 13، 14- یَمُنُّونَ عَلَیْکَ أَنْ أَسْلَمُوا قُل لَّا تَمُنُّوا عَلَیَّ إِسْلَامَکُم بَلِ اللَّهُ یَمُنُّ عَلَیْکُمْ أَنْ هَدَاکُمْ لِلْإِیمَانِ إِن کُنتُمْ صَادِقِینَ (حجرات/17)
از اینکه اسلام آورده اند بر تو منّت می نهند بگو بر من از اسلام آوردنتان منّت مگذارید بلکه [این] خداست که با هدایت کردن شما به ایمان بر شما منّت می گذارد اگر راستگو باشید.
15- فَمَنَّ اللَّهُ عَلَیْنَا وَوَقَانَا عَذَابَ السَّمُومِ (طور/27)
پس خدا بر ما منّت نهاد و ما را از عذاب گرم [مرگبار] حفظ کرد.
16- وَلَا تَمْنُن تَسْتَکْثِرُ (مدّثّر/6)
و منّت مگذار و فزونى مطلب.
مصدر «منّ» دو بار در قرآن آمده است:
1- الَّذِینَ یُنفِقُونَ أَمْوَالَهُمْ فِی سَبِیلِ اللّهِ ثُمَّ لاَ یُتْبِعُونَ مَا أَنفَقُواُ مَنًّا وَلاَ أَذًى لَّهُمْ أَجْرُهُمْ عِندَ رَبِّهِمْ وَلاَ خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَلاَ هُمْ یَحْزَنُونَ (بقره/262)
کسانى که اموال خود را در راه خدا انفاق می کنند، سپس در پى آنچه انفاق کرده اند، منّت و آزارى روا نمی دارند، پاداش آنان برایشان نزد پروردگارشان (محفوظ) است، و بیمى بر آنان نیست و اندوهگین نمی شوند.
2- فَإِذا لَقِیتُمُ الَّذِینَ کَفَرُوا فَضَرْبَ الرِّقَابِ حَتَّى إِذَا أَثْخَنتُمُوهُمْ فَشُدُّوا الْوَثَاقَ فَإِمَّا مَنًّا بَعْدُ وَإِمَّا فِدَاء حَتَّى تَضَعَ الْحَرْبُ أَوْزَارَهَا ذَلِکَ وَلَوْ یَشَاءُ اللَّهُ لَانتَصَرَ مِنْهُمْ وَلَکِن لِّیَبْلُوَ بَعْضَکُم بِبَعْضٍ وَالَّذِینَ قُتِلُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ فَلَن یُضِلَّ أَعْمَالَهُمْ (محمّد/4)
پس چون با کسانى که کفر ورزیده اند برخورد کنید گردن ها[یشان] را بزنید تا چون آنان را [در کشتار] از پاى درآوردید پس [اسیران را] استوار در بند کشید سپس یا [بر آنان] منّت نهید [و آزادشان کنید] و یا فدیه [و عوض از ایشان بگیرید] تا در جنگ اسلحه بر زمین گذاشته شود این است [دستور خدا] و اگر خدا می خواست از ایشان انتقام می کشید ولى [فرمان پیکار داد] تا برخى از شما را به وسیله برخى [دیگر] بیازماید و کسانى که در راه خدا کشته شده اند هرگز کارهایشان را ضایع نمی کند.
«ممنون»، اسم مفعول از این ریشه و مصدر است، و چهار بار در قرآن آمده است؛ هر چهار بار به همراه «غیر» در جایگاه صفت برای «أجر»، مجموعاً به معنای پاداش بی منّت و بی پایان:
1- إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَهُمْ أَجْرٌ غَیْرُ مَمْنُونٍ (فُصِّلَت/8)
کسانى که ایمان آورده و کارهاى شایسته کرده اند آنان را پاداشى بی پایان است.
2-وَإِنَّ لَکَ لَأَجْرًا غَیْرَ مَمْنُونٍ (قلم/3)
و بی گمان تو (پیامبر) را پاداشى بی منّت خواهد بود.
3- إِلَّا الَّذِینَ آمَنُواْ وَعَمِلُواْ الصَّالِحَاتِ لَهُمْ أَجْرٌ غَیْرُ مَمْنُونٍ ﴿إنشقاق/۲۵﴾
مگر کسانى که گرویده و کارهاى شایسته کرده اند که آنان را پاداشى بی منّت خواهد بود.
4- إِلَّا الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ فَلَهُمْ أَجْرٌ غَیْرُ مَمْنُونٍ (تین/6)
* دو واژۀ دیگر نیز در فرهنگ ها در کنار این مصدر و ریشه مورد اشاره قرار گرفته اند. یکی «المنّ» (منّ) به معنای مادّه ای خوراکی شیرین که خداوند بر بنی إسرائیل نازل کرد و آن را مصداق. این واژه چهار بار در قرآن آمده است. دیگری نیز واژۀ «مَنون» به معنای «مرگ» است:
أَمْ یَقُولُونَ شَاعِرٌ نَّتَرَبَّصُ بِهِ رَیْبَ الْمَنُونِ (طور/30) یا می گویند شاعرى است که انتظار مرگش را می بریم [و چشم به راه بد زمانه بر اوییم].
* [آقای سیاوش خوشدل در طول ماه مبارک رمضان، یادداشت هایی تحقیقی درباره ی واژه هایی در قرآن مجید را در اختیار انصاف نیوز قرار داده که به صورت روزانه منتشر می شود. قسمت های پیشین را می توانید در اخبار مرتبط بیابید]
انتهای پیام
