[رمضانیه] از دعای روز بیست و سوم؛ «تقوی» در قرآن

ریشۀ این واژه از مصدر «وقی» و «وقایه» است به معنای حفظ کردن چیزی است از آن چه به آن ضرر می­رساند. «إتّقاء» مصدر این ریشه در باب إفتعال است و به معنای حفظ نفس از گناه است با دوری ار محرّمات. «تقوی» را اسمی  از این مصدر دانسته ­اند. نیز «وقوی» و «وقیی» که حروف آن بدل شده ­است اصل این واژه شمرده­شده­ است.

واژۀ «تقوی» هفده بار در قرآن آمده ­است:

۱- الْحَجُّ أَشْهُرٌ مَّعْلُومَاتٌ ۚ فَمَن فَرَضَ فِیهِنَّ الْحَجَّ فَلَا رَفَثَ وَلَا فُسُوقَ وَلَا جِدَالَ فِی الْحَجِّ ۗ وَمَا تَفْعَلُوا مِنْ خَیْرٍ یَعْلَمْهُ اللَّـهُ ۗوَتَزَوَّدُوا فَإِنَّ خَیْرَ الزَّادِ التَّقْوَىٰ ۚ وَاتَّقُونِ یَا أُولِی الْأَلْبَابِ ﴿بقره/۱۹۷﴾

حجّ در ماههاى معینى است. پس هر کس در این [ماه‌]ها، حجّ را [برخود] واجب گرداند، [بداند که‌] در اثناى حجّ، همبسترى و گناه و جدال [روا] نیست، و هر کار نیکى انجام مى‌دهید، خدا آن را مى‌داند، و براى خود توشه برگیرید که در حقیقت، بهترین توشه، پرهیزگارى است، و اى خردمندان! از من پروا کنید.

 

۲- وَإِن طَلَّقْتُمُوهُنَّ مِن قَبْلِ أَن تَمَسُّوهُنَّ وَقَدْ فَرَضْتُمْ لَهُنَّ فَرِیضَهً فَنِصْفُ مَا فَرَضْتُمْ إِلَّا أَن یَعْفُونَ أَوْ یَعْفُوَ الَّذِی بِیَدِهِ عُقْدَهُ النِّکَاحِ ۚ وَأَن تَعْفُوا أَقْرَبُ لِلتَّقْوَىٰ ۚ وَلَا تَنسَوُا الْفَضْلَ بَیْنَکُمْ ۚ إِنَّ اللَّـهَ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ﴿بقره/۲۳۷﴾

و اگر پیش از آنکه با آنان نزدیکى کنید، طلاقشان گفتید، در حالى که براى آنان مَهرى معین کرده‌اید، پس نصف آنچه را تعیین نموده‌اید [به آنان بدهید]، مگر اینکه آنان خود ببخشند، یا کسى که پیوند نکاح به دست اوست ببخشد؛ و گذشت کردنِ شما به تقوا نزدیکتر است. و در میان یکدیگر بزرگوارى را فراموش مکنید، زیرا خداوند به آنچه انجام مى‌دهید بیناست.

 

۳- یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَا تُحِلُّوا شَعَائِرَ اللَّـهِ وَلَا الشَّهْرَ الْحَرَامَ وَلَا الْهَدْیَ وَلَا الْقَلَائِدَ وَلَا آمِّینَ الْبَیْتَ الْحَرَامَ یَبْتَغُونَ فَضْلًا مِّن رَّبِّهِمْ وَرِضْوَانًا ۚ وَإِذَا حَلَلْتُمْ فَاصْطَادُوا ۚ وَلَا یَجْرِمَنَّکُمْ شَنَآنُ قَوْمٍ أَن صَدُّوکُمْ عَنِ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ أَن تَعْتَدُوا ۘ وَتَعَاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَالتَّقْوَىٰ ۖ وَلَا تَعَاوَنُوا عَلَى الْإِثْمِ وَالْعُدْوَانِ ۚ وَاتَّقُوا اللَّـهَ ۖإِنَّ اللَّـهَ شَدِیدُ الْعِقَابِ ﴿مائده/۲﴾

اى کسانى که ایمان آورده‌اید، حرمت شعایر خدا، و ماه حرام، و قربانى بى‌نشان، و قربانیهاى گردن‌بنددار، و راهیان بیت الحرام را که فضل و خشنودى پروردگار خود را مى‌طلبند، نگه دارید. و چون از احرام بیرون آمدید [مى‌توانید] شکار کنید، و البتّه نباید کینه‌توزىِ گروهى که شما را از مسجد الحرام باز داشتند، شما را به تعدّى وادارد. و در نیکوکارى و پرهیزگارى با یکدیگر همکارى کنید، و در گناه و تعدّى دستیار هم نشوید، و از خدا پروا کنید که خدا سخت‌کیفر است.

 

۴- یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا کُونُوا قَوَّامِینَ لِلَّـهِ شُهَدَاءَ بِالْقِسْطِ ۖ وَلَا یَجْرِمَنَّکُمْ شَنَآنُ قَوْمٍ عَلَىٰ أَلَّا تَعْدِلُوا ۚ اعْدِلُوا هُوَ أَقْرَبُ لِلتَّقْوَىٰ ۖ وَاتَّقُوا اللَّـهَ ۚ إِنَّ اللَّـهَ خَبِیرٌ بِمَا تَعْمَلُونَ ﴿مائده/۸﴾

اى کسانى که ایمان آورده‌اید، براى خدا به داد برخیزید [و] به عدالت شهادت دهید، و البته نباید دشمنى گروهى شما را بر آن دارد که عدالت نکنید. عدالت کنید که آن به تقوا نزدیکتر است، و از خدا پروا دارید، که خدا به آنچه انجام مى‌دهید آگاه است.

 

۵- یَا بَنِی آدَمَ قَدْ أَنزَلْنَا عَلَیْکُمْ لِبَاسًا یُوَارِی سَوْآتِکُمْ وَرِیشًا ۖ وَلِبَاسُ التَّقْوَىٰ ذَٰلِکَ خَیْرٌ ۚ ذَٰلِکَ مِنْ آیَاتِ اللَّـهِ لَعَلَّهُمْ یَذَّکَّرُونَ ﴿أعراف/۲۶﴾

اى فرزندان آدم، در حقیقت، ما براى شما لباسى فرو فرستادیم که عورتهاى شما را پوشیده مى‌دارد و [براى شما] زینتى است، و[لى‌] بهترین جامه، [لباس‌] تقوا است. این از نشانه‌هاى [قدرت‌] خداست، باشد که متذکّر شوند.

 

۶، ۷- لَا تَقُمْ فِیهِ أَبَدًا ۚلَّمَسْجِدٌ أُسِّسَ عَلَى التَّقْوَىٰ مِنْ أَوَّلِ یَوْمٍ أَحَقُّ أَن تَقُومَ فِیهِ ۚ فِیهِ رِجَالٌ یُحِبُّونَ أَن یَتَطَهَّرُوا ۚ وَاللَّـهُ یُحِبُّ الْمُطَّهِّرِینَ ﴿۱۰۸﴾أَفَمَنْ أَسَّسَ بُنْیَانَهُ عَلَىٰ تَقْوَىٰ مِنَ اللَّـهِ وَرِضْوَانٍ خَیْرٌ أَم مَّنْ أَسَّسَ بُنْیَانَهُ عَلَىٰ شَفَا جُرُفٍ هَارٍ فَانْهَارَ بِهِ فِی نَارِ جَهَنَّمَ ۗ وَاللَّـهُ لَا یَهْدِی الْقَوْمَ الظَّالِمِینَ ﴿توبه/۱۰۹﴾

هرگز در آن جا مایست، چرا که مسجدى که از روز نخستین بر پایه تقوا بنا شده، سزاوارتر است که در آن [به نماز] ایستى. [و] در آن، مردانى‌اند که دوست دارند خود را پاک سازند، و خدا کسانى را که خواهان پاکى‌اند دوست مى‌دارد.آیا کسى که بنیاد [کار] خود را بر پایه تقوا و خشنودى خدا نهاده بهتر است یا کسى که بناى خود را بر لب پرتگاهى مُشرف به سقوط پى‌ریزى کرده و با آن در آتش دوزخ فرو مى‌افتد؟ و خدا گروه بیدادگران را هدایت نمى‌کند.

 

۸- وَأْمُرْ أَهْلَکَ بِالصَّلَاهِ وَاصْطَبِرْ عَلَیْهَا ۖ لَا نَسْأَلُکَ رِزْقًا ۖ نَّحْنُ نَرْزُقُکَ ۗ وَالْعَاقِبَهُ لِلتَّقْوَىٰ ﴿طه/۱۳۲﴾

و کسان خود را به نماز فرمان ده و خود بر آن شکیبا باش. ما از تو جویاى روزى نیستیم، ما به تو روزى مى‌دهیم، و فرجام [نیک‌] براى پرهیزگارى است.

 

۹- ذَٰلِکَ وَمَن یُعَظِّمْ شَعَائِرَ اللَّـهِ فَإِنَّهَا مِن تَقْوَى الْقُلُوبِ ﴿حجّ/۳۲﴾

این است [فرایض خدا] و هر کس شعایر خدا را بزرگ دارد در حقیقت، آن [حاکى‌] از پاکى دلهاست.

 

۱۰- وَالْبُدْنَ جَعَلْنَاهَا لَکُم مِّن شَعَائِرِ اللَّـهِ لَکُمْ فِیهَا خَیْرٌ ۖ فَاذْکُرُوا اسْمَ اللَّـهِ عَلَیْهَا صَوَافَّ ۖ فَإِذَا وَجَبَتْ جُنُوبُهَا فَکُلُوا مِنْهَا وَأَطْعِمُوا الْقَانِعَ وَالْمُعْتَرَّ ۚ کَذَٰلِکَ سَخَّرْنَاهَا لَکُمْ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ ﴿۳۶﴾لَن یَنَالَ اللَّـهَ لُحُومُهَا وَلَا دِمَاؤُهَا وَلَـٰکِن یَنَالُهُ التَّقْوَىٰ مِنکُمْ ۚکَذَٰلِکَ سَخَّرَهَا لَکُمْ لِتُکَبِّرُوا اللَّـهَ عَلَىٰ مَا هَدَاکُمْ ۗ وَبَشِّرِ الْمُحْسِنِینَ ﴿حجّ/۳۷﴾

و شتران فربه را براى شما از [جمله‌] شعایر خدا قرار دادیم: در آنها براى شما خیر است. پس نام خدا را بر آنها -در حالى که برپاى ایستاده‌اند- ببَرید و چون به پهلو درغلتیدند از آنها بخورید و به تنگدست [سائل‌] و به بینوا[ى غیر سائل ]بخورانید. این گونه آنها را براى شما رام کردیم، امید که شکرگزار باشید. هرگز [نه‌] گوشتهاى آنها و نه خونهایشان به خدا نخواهد رسید، ولى [این‌] تقواى شماست که به او مى‌رسد. این گونه [خداوند] آنها را براى شما رام کرد، تا خدا را به پاس آنکه شما را هدایت نموده به بزرگى یاد کنید، و نیکوکاران را مژده ده.

 

۱۱- إِذْ جَعَلَ الَّذِینَ کَفَرُوا فِی قُلُوبِهِمُ الْحَمِیَّهَ حَمِیَّهَ الْجَاهِلِیَّهِ فَأَنزَلَ اللَّـهُ سَکِینَتَهُ عَلَىٰ رَسُولِهِ وَعَلَى الْمُؤْمِنِینَ وَأَلْزَمَهُمْ کَلِمَهَ التَّقْوَىٰ وَکَانُوا أَحَقَّ بِهَا وَأَهْلَهَا ۚ وَکَانَ اللَّـهُ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلِیمًا﴿فتح/۲۶﴾

آنگاه که کافران در دلهاى خود، تعصّب [آن هم‌] تعصّب جاهلیّت ورزیدند، پس خدا آرامش خود را بر فرستاده خویش و بر مؤمنان فرو فرستاد، و آرمان تقوا را ملازم آنان ساخت، و [در واقع‌] آنان به [رعایت ]آن [آرمان‌] سزاوارتر و شایسته [اتصاف به‌] آن بودند، و خدا همواره بر هر چیزى داناست.

 

۱۲- إِنَّ الَّذِینَ یَغُضُّونَ أَصْوَاتَهُمْ عِندَ رَسُولِ اللَّـهِ أُولَـٰئِکَ الَّذِینَ امْتَحَنَ اللَّـهُ قُلُوبَهُمْ لِلتَّقْوَىٰ ۚ لَهُم مَّغْفِرَهٌ وَأَجْرٌ عَظِیمٌ ﴿حجرات/۳﴾

کسانى که پیش پیامبر خدا صدایشان را فرو مى‌کشند همان کسانند که خدا دلهایشان را براى پرهیزگارى امتحان کرده است؛ آنان را آمرزش و پاداشى بزرگ است.

 

۱۳- یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذَا تَنَاجَیْتُمْ فَلَا تَتَنَاجَوْا بِالْإِثْمِ وَالْعُدْوَانِ وَمَعْصِیَتِ الرَّسُولِ وَتَنَاجَوْا بِالْبِرِّ وَالتَّقْوَىٰ ۖ وَاتَّقُوا اللَّـهَ الَّذِی إِلَیْهِ تُحْشَرُونَ ﴿مجادله/۹﴾

اى کسانى که ایمان آورده‌اید، چون با یکدیگر محرمانه گفتگو مى‌کنید، به [قصد] گناه و تعدى و نافرمانى پیامبر با همدیگر محرمانه گفتگو نکنید، و به نیکوکارى و پرهیزگارى نجوا کنید، و از خدایى که نزد او محشور خواهید گشت پروا دارید.

 

۱۴- کَلَّا إِنَّهُ تَذْکِرَهٌ ﴿۵۴﴾ فَمَن شَاءَ ذَکَرَهُ﴿۵۵﴾ وَمَا یَذْکُرُونَ إِلَّا أَن یَشَاءَ اللَّـهُ ۚ هُوَ أَهْلُ التَّقْوَىٰ وَأَهْلُ الْمَغْفِرَهِ ﴿مدّثّر/۵۶﴾

چنین نیست که آنها مى‌گویند، آن (قرآن) یک تذکر و یادآورى است! هر کس بخواهد از آن پند مى‌گیرد؛ و هیچ کس پند نمى‌گیرد مگر اینکه خدا بخواهد؛ او اهل تقوا و اهل آمرزش است!

 

۱۵- أَرَأَیْتَ الَّذِی یَنْهَىٰ ﴿۹﴾ عَبْدًا إِذَا صَلَّىٰ﴿۱۰﴾ أَرَأَیْتَ إِن کَانَ عَلَى الْهُدَىٰ ﴿۱۱﴾ أَوْ أَمَرَ بِالتَّقْوَىٰ ﴿علق/۱۲﴾

آیا دیدى آن کس را که باز مى‌داشت، بنده‌اى را آنگاه که نماز مى‌گزارد؟ چه پندارى اگر او بر هدایت باشد، یا به پرهیزگارى وادارد [براى او بهتر نیست‌]؟

 

۱۶- وَنَفْسٍ وَمَا سَوَّاهَا ﴿۷﴾ فَأَلْهَمَهَا فُجُورَهَا وَتَقْوَاهَا ﴿شمس/۸﴾

سوگند به نفس و آن کس که آن را درست کرد؛ سپس پلیدکارى و پرهیزگارى‌اش را به آن الهام کرد.

 

۱۷- وَالَّذِینَ اهْتَدَوْا زَادَهُمْ هُدًى وَآتَاهُمْ تَقْوَاهُمْ﴿محمّد/۱۷﴾

و[لى‌] آنان که به هدایت گراییدند [خدا] آنان را هر چه بیشتر هدایت بخشید و [توفیق‌] پرهیزگارى‌شان داد.

 

«تقاه» نیز هم­معنا با «تقوی» است و دو بار در قرآن آمده­ است:

۱- لَّا یَتَّخِذِ الْمُؤْمِنُونَ الْکَافِرِینَ أَوْلِیَاءَ مِن دُونِ الْمُؤْمِنِینَ ۖوَمَن یَفْعَلْ ذَٰلِکَ فَلَیْسَ مِنَ اللَّـهِ فِی شَیْءٍ إِلَّا أَن تَتَّقُوا مِنْهُمْ تُقَاهً ۗوَیُحَذِّرُکُمُ اللَّـهُ نَفْسَهُ ۗ وَإِلَى اللَّـهِ الْمَصِیرُ ﴿آل عمران/۲۸﴾

مؤمنان نباید کافران را -به جاى مؤمنان- به دوستى بگیرند؛ و هر که چنین کند، در هیچ چیز [او را] از [دوستى‌] خدا [بهره‌اى‌] نیست، مگر اینکه از آنان به نوعى تقیّه کند و خداوند، شما را از [عقوبت‌] خود مى‌ترساند، و بازگشت [همه‌] به سوى خداست.

 

۲- یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّـهَ حَقَّ تُقَاتِهِ وَلَا تَمُوتُنَّ إِلَّا وَأَنتُم مُّسْلِمُونَ﴿آل عمران/۱۰۲﴾

اى کسانى که ایمان آورده‌اید، از خدا آن گونه که حق پرواکردن از اوست، پروا کنید؛ و زینهار، جز مسلمان نمیرید.

 

* «تقیّ» صفت مشبّهه از این کلمه است و ۳ بار در قرآن آمده ­است:

۱- یَا یَحْیَىٰ خُذِ الْکِتَابَ بِقُوَّهٍ ۖ وَآتَیْنَاهُ الْحُکْمَ صَبِیًّا ﴿۱۲﴾ وَحَنَانًا مِّن لَّدُنَّا وَزَکَاهً ۖ وَکَانَ تَقِیًّا ﴿مریم/۱۳﴾

اى یحیى، کتاب [خدا] را به جد و جهد بگیر، و از کودکى به او نبوّت دادیم. و [نیز] از جانب خود، مهربانى و پاکى [به او دادیم‌] و تقواپیشه بود.

 

۲- فَاتَّخَذَتْ مِن دُونِهِمْ حِجَابًا فَأَرْسَلْنَا إِلَیْهَا رُوحَنَا فَتَمَثَّلَ لَهَا بَشَرًا سَوِیًّا ﴿۱۷﴾ قَالَتْ إِنِّی أَعُوذُ بِالرَّحْمَـٰنِ مِنکَ إِن کُنتَ تَقِیًّا ﴿مریم/۱۸﴾

و در برابر آنان پرده‌اى بر خود گرفت. پس روح خود را به سوى او فرستادیم تا به [شکل‌] بشرى خوش‌اندام بر او نمایان شد. [مریم‌] گفت: «اگر پرهیزگارى، من از تو به خداى رحمان پناه مى‌برم.»

 

۳- جَنَّاتِ عَدْنٍ الَّتِی وَعَدَ الرَّحْمَـٰنُ عِبَادَهُ بِالْغَیْبِ ۚ إِنَّهُ کَانَ وَعْدُهُ مَأْتِیًّا﴿۶۱﴾ لَّا یَسْمَعُونَ فِیهَا لَغْوًا إِلَّا سَلَامًا ۖ وَلَهُمْ رِزْقُهُمْ فِیهَا بُکْرَهً وَعَشِیًّا ﴿۶۲﴾ تِلْکَ الْجَنَّهُ الَّتِی نُورِثُ مِنْ عِبَادِنَا مَن کَانَ تَقِیًّا﴿مریم/۶۳﴾

باغهاى جاودانى که [خداى‌] رحمان به بندگانش در جهان ناپیدا وعده داده است. در حقیقت، وعده او انجام‌شدنى است. در آنجا سخن بیهوده‌اى نمى‌شنوند، جز درود. و روزى‌شان صبح و شام در آنجا [آماده‌] است. این همان بهشتى است که به هر یک از بندگان ما که پرهیزگار باشند به میراث مى‌دهیم.

 

* «أتقی» اسم تفضیل است به معنای «پرهیزگارتر» و ۲ بار در قرآن آمده ­است:

۱- یَا أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْنَاکُم مِّن ذَکَرٍ وَأُنثَىٰ وَجَعَلْنَاکُمْ شُعُوبًا وَقَبَائِلَ لِتَعَارَفُوا ۚ إِنَّ أَکْرَمَکُمْ عِندَ اللَّـهِ أَتْقَاکُمْ ۚ إِنَّ اللَّـهَ عَلِیمٌ خَبِیرٌ ﴿حجرات/۱۳﴾

اى مردم، ما شما را از مرد و زنى آفریدیم، و شما را ملّت ملّت و قبیله قبیله گردانیدیم تا با یکدیگر شناسایى متقابل حاصل کنید. در حقیقت ارجمندترین شما نزد خدا پرهیزگارترین شماست. بى‌تردید، خداوند داناى آگاه است.

 

۲- فَأَنذَرْتُکُمْ نَارًا تَلَظَّىٰ ﴿۱۴﴾ لَا یَصْلَاهَا إِلَّا الْأَشْقَى ﴿۱۵﴾ الَّذِی کَذَّبَ وَتَوَلَّىٰ ﴿۱۶﴾ وَسَیُجَنَّبُهَا الْأَتْقَى ﴿لیل/۱۷﴾ الَّذِی یُؤْتِی مَالَهُ یَتَزَکَّىٰ ﴿۱۸﴾

پس شما را به آتشى که زبانه مى‌کشد هشدار دادم. جز نگون‌بخت‌تر[ین مردم‌] در آن درنیاید: همان که تکذیب کرد و رخ برتافت. و پاک‌رفتارتر[ین مردم‌] از آن دور داشته خواهد شد: همان که مال خود را مى‌دهد [براى آنکه‌] پاک شود.