مروری بر ۸۹ روایت بلاذری درباره عاشورا

یادداشتی از رسول جعفریان، پژوهشگر تاریخ که در خبرآنلاین منتشر شده است را در ادامه می‌خوانید:

«بلاذری متوفای ۲۷۹ فصلی از کتابش «انساب الاشراف» را به اخبار امام حسین علیه‌السلام و عاشورا اختصاص داده است. در این مقاله، مروری بر این ۸۹ روایت از نظر سندی و متن البته به صورت گزارشی خواهیم داشت. این متن، یکی از کهن‌ترین متن‌های مربوط به اخبار عاشورا و شهادت امام حسین علیه السلام است.

دور شدن بلاذری از روش سندی در بخش اخبار کربلا ، مطلبی است که در جای دیگر شرح داده ایم. به عبارت دیگر در میان سه منبع، یعنی ابومخنف (میانه قرن دوم)، ابن سعد (م ۲۳۰) ، و بلاذری (م ۲۷۹)، مورد سوم، غالبا کمتر از سند استفاده کرده و بیشتر با استفاده از کلمه «قالوا» برای یکپارچه کردن آن نقلها، استفاده می کند و این امر، یک کار دو وجهی در حوزه تاریخ نگاری مسلمانی است. از یک طرف، دقت را کم می کند، و از طرف دیگر، در این ترکیب، می کوشد تا نگاه جامع تری به نقلها داشته، و تعارض آنها را برطرف کند. اما مهم تر از این دو نشان می دهد که اینان از کتابها استفاده می کنند نه از اخبار شفاهی.

در باره این روش تاریخ نویسی، یعنی دور شدن از سند و تهیه گزارش تاریخی منسجم، باید گفت، در واقع، بلاذری و گاه گاهی ابن سعد، با استفاده از این روش، در پی کارآمد کردن نقلهای تاریخی شان در یک بسته خبری هستند، اما معلوم نیست همه جا این روش سودمند باشد و توان گفت که در مواردی، برخی از حقایق از دسترس خارج می شود. در مقایسه نقلهای بلاذری و دو نسل قبل از او، می توان گفت، از دقت کار سندی کاسته شده، و نقلهای طولانی تر، و البته یک دست از رویدادها به دست داده شده است. این کار، به خصوص، از زمانی که بیان رویدادهای اصلی عاشورا آغاز می شود، به حدی غیر سندی است، که بخش عمده متن، بدون سند ارئه می شود. در این بخش، هدف مولف، تمرکز روی سلسله رویدادها به شکل بهم پیوسته بوده و گویی نمی خواهد با ارائه سند تک تک نقلها، این تسلسل را بر هم بزند.

بلاذری، گردآورنده از متون دو نسل قبلی و احتمالا ـ که البته بسیار بعید است ـ از برخی از اخبار شفاهی است. او بیشتر از مکتوبات و آثار مورخان قبلی استفاده کرده است، کسانی مانند عوانة بن حکم یا عمر بن شبه یا هثیم بن عدی و دیگران. با این حال، تا اندازه ای شکل سندی را حفظ کرده و به طور کلی مطالبی که آورده، به سه صورت است: اول، یک عبارت کلی بدون اشاره به هیچ نوع سندی. دوم با تعبیر «قالوا» که جمع اخبار چند سند است. سوم یک سند مشخص از یک کتاب یا منبع خاص تا برسد به حادثه.

مجموع آنچه بلاذری در باره امام حسین ع آورده، ۸۹ روایت است. این شماره گذاری را مرحوم شیخ محمد باقر محمودی در تصحیح بخش طالبیین انساب الاشرف در دو مجلد انجام داده و تا اندازه ای بر اساس همین تفکیک سندی ـ حادثه ای است.

در اینجا مروری بر این روایات با همان شماره گذاری، با اشاره به سند و محتوای آن خواهیم داشت.
روایات شماره ۱ تا ۸ در باره فضائل امام حسین است. بلاذری در ابتدا، مانند محدثان، چند حدیث در فضائل امام حسین ع می آورد که اسناد آن، شبیه اسناد دیگری است که در این قبیل روایات فضائل دیده می شود. سپس به برشمردن اولاد امام حسین ع پرداخته و به تدریج وارد بحث تاریخ زندگی امام حسین می پردازد که طبعا تاریخ سیاسی است.

روایتی در باره موضع امام حسین ع نسبت به صلح برادرش با معاویه. این روایت که روایت شماره ۹ شرح حال امام حسین در انساب است، با تعبیر «قالوا» شروع می شود. روایتی است که به گفته بلاذری، ناخرسندی وی را از صلح نشان می دهد، اما همزمان، روی اطاعت از برادرش تأکید دارد. رهبران شیعیان کوفه در این دیدار، اصرار بر دشمنی خود با معاویه دارند.

روایت ۱۰ هم همین مضمون را دارد و این که سیاست این بود که تا مرگ معاویه صبر کنند. در این مدت «یأخذون اعطیتهم و یغزون مغازیهم» در میادین جنگ هم شرکت کرده و سهم خود را می گرفتند. روایت ۱۱ و ۱۲ هم در باره همین تفاوت مشی میان امام حسن و امام حسین ع است. در تمام اینها، نقلها بی سند و با عبارت «قالوا» آمده است. در روایت ۱۲ موضع تند حجر بن عدی نقل شده است ابتدا خطاب تندی با امام حسن ع دارد و سپس با امام حسین با این تعبیر که «شریتم العز بالذل»، عزت را فروختید و ذلت را خریدید، یک موضع تند آشکار. اما پاسخ امام حسین ع این است: إنا قد بایعنا و لیس الی ما ذکرت سبیل». بیعت کرده ایم، و امکان نقض آن وجود ندارد.

روایت ۱۳، روایت بلندی است که از رحلت امام حسن ع، نامه نگاری رهبران شیعه کوفه به امام حسین و آمدن او را به مکه شامل می شود. این روایت نیز با «قالوا» شروع شده و سند معین ندارد. به نظر می رسد، در تمام این موارد، یک تاریخ نویس، فارغ از سند، دوست دارد متن تاریخ را در ترکیب میان اقوال و اخبار و نقلها جستجو کرده گزارشی ارائه دهد. این خبر مربوط به یازده سال، میان وفات امام حسن و مرگ معاویه است. اشراف عراق و حجاز مرتب نزد حسین بن علی می آیند. تصور بر این است که معاویه، برای پس از مرگش، امر را به امام حسین واگذار خواهد کرد. در اینجا، نامه ای هم از امام حسین ع به معاویه آمده که بسیار تند است. بند دوم این نقل، در باره مرگ معاویه، و حرکت امام حسین از مدینه به مکه است. مدینه جایی متعلق به امویان و با شرایط سخت بود، اما مکه بهتر بود و امام به گفته خود آنجا می ماند تا ببیند چه خواهد شد.

روایت ۱۴ بلاذری از «ابومخنف به نقل از عبدالملک بن نوفل بن مساحق» است که او هم از راویان اخبار تاریخی است که ابومخنف روایاتی از او در موارد مختلف دارد. روایت ۱۵ به نقل «العتبی» است که هیچ نامی قبل و بعد او نیامده است. این عتبی از مشایخ ابوعلی حسن بن علی حرمازی است که روایات او یعنی حرمازی از عتبی و منابع دیگر فقط در بلاذری آمدهاست. به احتمال این حرمازی کتابی داشته که دست بلاذری بوده است. البته یکی دو مورد دیگر هم از وی در منابع دیگر هست که قابل توجه نیست. به هر حال عتبی که در موارد بلاذری اغلب از پدرش از ابی المقدام مطلبی آمده، معلوم نیست کیست.

روایت ۱۶ و ۱۷ باز بدون سند، در باره رویدادهای پس از مرگ معاویه تا رسیدن امام به مکه است. تنها روایت ۱۷ با تعبیر قالوا امده است.

روایت ۱۸ با تعبیر «حدثنی بعض قریش» آمده که به احتمال زیاد از یکی از منابع قدیمی برداشته شده ، نه این که بلاذری این خبر را از بعض قریش نقل کرده است. این خبر مربوط به دویست سال پیش از زمان نگارش است و نمی شود گفت او از بعض قریش مطلبی را نقل کرده است. هرچند می تواند محتمل باشد.

روایت ۱۹ با تعبیر «قالوا» آغاز شده و مربوط به کسانی است که به عنوان مشاوره، به امام حسین ع توصیه کردند به عراق نرود. روایت ۲۰ با تعبیر «روی» آمده و مطلبی است در باره ابن عباس که در وقت ترک کردن امام حسین ع پس از مشورت، نگران سرنوشت قتل او بود که با جمله کوتاهی آمده است.

روایت ۲۱ مسند نقل شده «حدثنی احمد بن ابراهیم الدورقی حدثنا شبابه بن سوار عن رجل (قال: احسبه: یحیی بن اسماعیل بن سالم ازدی) عن الشعبی…. این احمد بن ابراهیم دورقی که معاصر احمد بن حنبل است، منبع مهمی برای بلاذری است و تعداد روایاتی که از او نقل کرده ۱۷۲ روایت در مجموع انساب با تعبیر «احمد بن ابراهیم الدورقی» است که به می رسد کتاب یا کتابهایی از او در اختیار وی بوده است. این در حالی است که طبری فقط یک بار نام وی را در یک سند آورده است. روایت ۲۲ هم از همین دورقی است و در واقع، هر دو نقل او از شعبی و در باره برخورد عبدالله بن عمر با امام حسین ع در توصیه او در نرفتن به عراق است.

روایت ۲۳ با سند «حدثنی حسین بن علی «الاسود» عن یحیی بن آدم» باز در باره همان موضوع است. این سند هم در بلاذری بسیار تکرار شده و باز نشانگر اهمیت نقش این حسین بن علی اسود به عنوان دارنده یک کتاب یا راوی متخصص از آثار یا اثری از یحیی بن ادم، است. خبر مزبور هم در باره نامه نگاری احنف بن قیس به امام حسین در نرفتن به عراق است.

روایت ۲۴ و ۲۵ و ۲۶ بدون سند و با عنوان «قالوا» باز همین حکایت یعنی مخالفت برخی از افراد و نیز حاکم مکه با وی برای خروج از مکه و رفتن به عراق است.

روایت ۲۷ با سند «حدثنی اسحاق الفروی ابوموسی، عن سفیان بن عیینه عن لبطه بن الفرزدق» حکایت ملاقات فرزدق با امام حسین را آورده است.

همین حکایت در روایت ۲۸ با تعبیر «حدثنی ابومسعود الکوفی عن عوانة بن حکم» و او از لبطه نقل شده است. عوانه از مورخان صاحب کتاب است.

روایت ۲۹ از همان «احمد بن ابراهیم دورقی» که حکایت فرزدق را این باره نه از فرزندش بلکه با سند دیگری «وهب بن جریر، عن ابیه، عن الزبیر بن خریت عن فرزدق» نقل کرده است.

روایت ۳۰ هم با قالوا، از اعلام مخالفت عبدالله بن جعده خبر می دهد که نامه ای توسط فرزندش عون برای امام حسین ع نوشته بود.

روایت ۳۱ از عباس بن هشام کلبی است، کسی که باید راوی اخبار پدرش باشد، و تا آنجا که می دانیم، تنها بلاذری از این واسطه در انساب استفاده کرده و به ندرت کسی دیگر از طریق این عباس خبری نقل کرده است.

بلاذری جمعا در انساب، بیش از ۲۷۰ مورد روایت از طریق عباس بن هشام کلبی از پدرش روایت کرده است. دیگر آثار معاصر، فکر می کنم بجز یکی دو استثناء کسی این عباس را نمی شناسد. باید بررسی بیشتر کرد.

روایت ۳۲ با تعبیر «قالوا» حکایت مسلم و شهادت وی را آورده است.

روایت ۳۳ نیز بدون سند و تنها با ذکر «قالوا» حکایت پیوستن زهیر بن قین به امام حسین و باقی قضایا تا رسیدن به سپاه حر و کربلا را دارد. این حکایت که چندین صفحه متوالی است، بدون هیچ گونه سندی نقل شده و روشن است که بلاذری، با استفاده از مآخذ در دسترس، عبارت ترکیبی و انتخابی خود را از مجموع آن نقلها بدون انتساب هر بخشی به راوی خاص، آورده است.

روایت ۳۴ با تعبیر «حدثنا سعدویه» آمده است که سعدویه هم سند خود را دارد. این سعدویه که بلاذری چند مورد از او نقل کرده باید «سعید بن سلیمان سعدویه» باشد که بلاذری چند بار مستقیم از وی، و یک بار از طریق احمد بن ابراهیم [دورقی] و بار دیگر از طریق محمد بن سعد از او نقل کرده است. محتوای خبر در باره تجهیز سپاه توسط ابن زیاد به کربلا و خبر بازگشت حر بن یزید ریاحی به سمت امام حسین است. منبع اصلی حصین از هلال بن اساف است، و نام این هلال، دست کم سه بار دیگر در انساب الاشراف آمده است. ادامه سند به این شکل است: «حدثنی حضین [درست آن: حصین]، حدثنی هلال بن اساف [برخی موادر: یساف آمده]»، و جایی هم «حصین بن هلال بن اساف» آمده که اشتباه است. در این باره، توضیح مفصلی مورد نیاز است. این حصین بن عبدالرحمان است که به نظر می رسد مقتلی مختصر نگاشته است. در این باره، مقاله مستقلی خواهم نوشت.

روایت ۳۵ با سند «حدثنا عمر بن شبه، حدثنا ابواحمد الزبیری، حدثنی عمی الفضیل بن الزبیر، عن ابی عمر البزار، عن محمد بن عمرو بن الحسن بن علی» روایتی است از یک شاهد که گوید کنار نهر کربلا با حسین بودم که مردی آمد و گفت «ابشر بالنار»… و این همان شمر بود.

روایت ۳۶ با تعبیر «قالوا» حکایت آمدن حسین ع به طرف دشمن همراه با یک مصحف است، که آنها توجهی نکرده و جنگ بالا گرفت و در اینجا، طی چند صفحه، اخبار نبردهای عاشورا آمده است.

روایت ۳۷ باز با «قالوا» آغاز می شود و طی آن باقی رویدادهای جنگی عاشورا گزارش می شود.

روایت ۳۸ باز با تعبیر «قالوا» فهرستی از شهدای خاندان اهل بیت را و این که چگونه و به دست چه کسی شهید شدند، تک تک، آورده است. اختلاف نقلها در اینجا نه با سند متفاوت بلکه با تعبیر «و قال بعضهم» و «یقال» گزارش شده است.

روایت ۳۹ و ۴۱ با این دو تعبیر است، و روایت ۴۰ با تعبیر «قالوا». روایت ۴۲ با تعبیر «قالوا» خبر ادامه جنگ امام حسین و شهادت ایشان را دارد.

روایت ۴۴ با تعبیر «یقال» این خبر را که خولی بن یزید با اجازه سنان، سر امام حسین را جدا کرد، آورده است. ادامه همین خبر، راندن اسبان بر بدنهای شهدا به دستور عمر بن سعد آمده است.

روایت ۴۵ با این سند نقل شده است: «قال هشام بن محمد الکلبی، قال ابی محمد بن سائب» و خبر این است که محمد بن سائب گفته است من سنان را دیدم که شلوارش را آلوده کرده و از دست مختار به سمت جزیره می گریخت و بعدها به کوفه برگشت. این روایت، مثل یک جمله معترضه در این میانه آمده است. گویا محمد بن سائب کلبی، در وقایع مختار بوده که باید خیلی جوان بوده باشد. روایت ۴۶ با تعبیر «قالوا» ادامه ماجرا، در باره اشعاری است که سنان پس از کشتن امام حسین ع جلوی چادر عمر بن سعد خواند، و ابن سعد او را دیوانه خواند.

روایت ۴۷ در باره عدد شهداء، دفن آنها، سوگواری زنان حرم امام حسین برای شهداء، نیز جدا کردن سرها و سر نیزه کردن و بردن آنهاست.

روایت ۴۸ را بلاذری با تعبیر «حدثنی بعض الطالبیین» آورده که خبر برخورد علی بن الحسین ع با ابن زیاد، و دفاع زینب از آن حضرت دارد که مانع از قتل ایشان شد.

روایت ۴۹ با این سند آمده است: «روی حماد بن زید، عن یحیی بن سعید» که فضیلتی برای امام سجاد (ع) و این که «ما رأیت قرشیا افضل بن علی بن الحسین» آمده و سپس جمله ای از آن حضرت در باره نگاه داشتن حد و اندازه برای حب اهل بیت نقل کرده است.

روایت ۵۰ در باره تعداد سرهایی که هر طایفه با خود داشت، از ابومخنف نقل شده «قال ابومخنف». تا اینجا، این اولین روایت است که بلاذری از ابومخنف نقل کرده است. اگر نقلهای دیگری از او در دل متن های سابق و روایاتی که با تعبیر «قالوا» بوده باشد، باید با تطبیق بدست آورد.

روایت ۵۱ با تعبیر قالوا، خبر حضور اسرا در کاخ ابن زیاد و چوب زدن او به لب و دندان امام حسین ع را گزارش کرده است. در اینجا باز حکایت علی بن الحسین و اراده ابن زیاد به قتل او و منصرف شدنش را آورده است.

روایت ۵۲ از سعید بن سلیمان یعنی همان سعدویه و با همان سند اوست که این بار چنین آمده: حدثنا عباد بن العوام، عن ابی الحصین» قبلا اشاره کردیم که جایی حصین بن هلال بن اساف آمده، جایی حدثنی حضین، حدثنی هلال بن اساف» و اینجا، «عن ابی الحصین» آمده و اینها نشان می دهد که چه قدر این اسناد نیاز به تصحیح دارد. محتوا، خبری است در باره خونرنگ شدن آسمان طی دو تا سه ماه پس از کربلا.

روایت ۵۳ از عمر بن شبه، و طبعا یکی از آثار او بوده است، با این سند: «حدثنی عمر بن شبه، عن موسی بن اسماعیل، عن حماد بن سلمه عن سالم القاص» و خبر این است که وقت شهادت امام حسین، از آسمان خون بارید: «مطرنا ایام قتل الحسین دما»..

روایت ۵۴ هم از عمر بن شبه، عن عفان، عن حماد، عن هشام، عن محمد بن سیرین» در باره سرخی پدید آمده در آسمان است که تا پیش از شهادت امام حسین دیده نشده بود و پس از آن پدید آمد.

روایت ۵۵ هم در باره همین فضا و این است که روز شهادت امام حسین، آسمان چنان تیره شد که ستارگان دیده می شدند.

روایت ۵۶ با تعبیر «قالوا» ادامه وقایع است که شامل خطبه خوانی ابن زیاد و اعتراض عبدالله بن عفیف شیعی است که چشم چپش روز جمل و چشم راستش روز صفین از دست رفته بود و همیشه در مسجد اعظم کوفه بود. داستان این واقعه در این خبر آمده که تا شهادت وی ادامه دارد.

روایت ۵۷ باز از عمر بن شبه است: حدثنی عمر بن شبه، عن ابی عاصم، عن قرة بن خالد، عن ابی رجاء العطاردی و او از همسایه اش که خبری در باره سرنوشت بد ابن زیاد که از او به عنوان «فاسق بن فاسق» یاد کرده، نقل می کند. ما عمر بن شبه بصری را به عنوان یک مولف بزرگ می شناسیم که تواریخ مختلف عمومی و محلی برای شهرهای مدینه و بصره و جز اینها داشته است. تاریخ مدینه او باقی مانده که کم مانند است.

روایت ۵۸ با تعبیر «قالوا» از نصب سر امام حسین بر نیزه در کوفه و گردان آن در شهر و سپس اعزام اسرا به شام یاد کرده و این که وقتی سر به شام رسید، یزید ابراز تأسف کرد و ابن سمیه را لعنت کرد. [هرچند او را همچنان حاکم کوفه نگاه داشت و به حرف بسنده کرد].

روایت ۵۹ با سند «العمری عن الهیثم، عن عبدالملک بن عمر یا عمیر… نقل شده که چه سرهایی را در قصر کوفه، دیده است. از سر امام حسین تا سر ابن زیاد و مختار و مصعب. این «الهیثم» می تواند «هیثم بن عدی» باشد کهروایت ۶۰ هم از اوست: «قال الهیثم بن عدی عن عوانه» یعنی عوانه بن حکم که هر دو مورخ عراقی هستند. خبر در باره وقتی است که سر امام حسین، برابر یزید است و او شعری را می خواند.

روایت ۶۱ با سند «حدثنی عمرو الناقد، و عمر بن شبه، قالا: حدثنا ابواحمد الزبیری، عن عمه فضیل بن الزبیر، عن ابی عمر البزاز، عن محمد بن عمرو بن الحسن، همان شعر خوانی یزید را در وقت دیدن سر امام حسین، نقل کرده است. البته این شعر ابن زبعری «لیت اشیاخی…» نیست، تک بیتی دیگری است.

روایت ۶۲ باز ادامه حکایت ارسال اسراء به شام توسط ابن زیاد است که با تعیر «قالوا» آمده است. امری که نشان می دهد، گویی بلاذری، حکایت کربلا را به صورت یک متن واحد از منابع مختلف فراهم آورده و تنها در بین آنها، برای نقلها برخی از گزارشهای دیگر یا جملات معترضه و مرتبط، روایاتی را به صورت مسند نقل کرده است. با این حساب، باید متن اصلی رویداد کربلا از چند متن مشخص بوده که دست کم برای خود بلاذری کاملا معین بوده و وی اساس نقل خبر عاشورا را بر اساس همان مآخذ گذاشته است.

روایت ۶۳ به همین ترتیب، در باره چوب زدن لبان امام حسین ع توسط یزید است که با تعبیر «قالوا» و در همان ردیف روایات قبلی آمده است.

روایت ۶۴ مطلبی است که بلاذری از ابن برد انطاکی شنیده و او از پدرش نقل کرده است که کسی از شامیان، از یزید می خواهد دختر علی را به او بدهد. این ابن برد، ابوالولید بن برد الانطاکی است که در سال ۲۷۸ درگذشته است. اینها خانواده بنامی هستند که تا چند نسل بعد هم شناخته شده اند (انساب سمعانی: ۱/۳۷۲). مطالب دیگری هم دنبال همین روایت هست، که بعید می‌نماید از این انطاکی باشد. این مطالب در باره انتقال اسرا به مدینه است.

روایت ۶۶ از عمر بن شبه از یکی از خاندان ابوطالب با نام «ابوبکر عیسی بن عبیدالله بن محمد بن عمر بن علی بن ابی طالب» به نقل از پدرش است که مربوط به ماجرایی است که پس از آمدن سر امام حسین ع به مدینه میان شخصی به نام ابن ابی حبیش و حاکم شهر عمرو بن سعید و نیز مروان بن حکم رخ داده است.

روایت ۶۷ از مورخ معروف «عوانة بن الحکم» است که می گوید، سنان امام حسین ع را کشت و سرش را خولی بن یزید جدا کرد، و سرش را همراه محفز بن ثعلبه نزد یزید فرستاد. زمان حجاج نزد وی آمد، و گفت که با سر چه کرده است. حجاج گفت، پانصد درهم به او بدهند، اما وقتی بیرون رفت، گفت به او چیزی ندهند.

روایت ۶۸ از واقدی است «قال الواقدی» که می گوید شمر امام حسین ع را کشت. هنوز هم اختلاف هست که شمر یا خولی یا سنان، کدام یک امام حسین را کشته یا سرش را جدا کرده اند.

روایت ۶۹ از کلبی است «قال الکلبی» اشاره به سال ولادت امام حسین، و فرستادن سر امام حسین به مدینه و بازگرداندن آن به دمشق و دفن آن در باغی در آنجاست «فدفن فی حائط بها». برخی گفته اند در دار الاماره دمشق دفن شد، و برخی گفته اند در مقبره.

روایت ۷۰ از «شجاع بن مخلد الفلاس» است که او از جریر از مغیره روایتی در باره لعن یزید بن ابن زیاد به خاطر کشتن امام حسین ع نقل رده است. بلاذری دست کم چهارده بار از این شجاع، نقل تاریخی آورده در برخی از آنها همین سند او یعنی عن جریر عن مغیره تکرار شده است. وی که به گفته ابن سعد از «ابناء خراسان» بوده در سال ۲۳۵ درگذشت که بدین ترتیب بلاذری در جوانی از وی نقل کرده است. هرچه هست، این نوع نقلها، به نوعی برای تبرئه یزید آورده شده است.

روایت ۷۱ با تعبیر «حدثنی هشام بن عمار» است و آن هم در باره مطالبی است که در زمان آوردن سر امام نزد یزید مطرح شده و گفتگویی که او با علی بن الحسین داشته است. بلاذری تعبیر «حدثنی هشام بن عمار» را دست کم در ۱۴۲ مورد در انساب الاشراف آورده که نشان می دهد منبع مهمی برای او بوده است. وی در سال ۲۴۳ درگذشته و شخصیتی بزرگ نزد سنیان دمشقی به شمار می آمده است. ذهبی در تاریخ الاسلام، بیش از ده صفحه در شرح حال وی نوشته است (۱۸/۵۲۰). به نظر می رسد از نظر تاریخی، وی از چهره های برجسته حدیثی ـ تاریخی مکتب دمشق است.

روایت ۷۲ با سند «حدثنی العمری عن الهیثم بن عدی، عن مجالد بن سعید» است. این العمری، چنان که از اسناد دیگر بلاذری بر می آید، عمر بن عبدالرحمن العمری است که واسطه میان بلاذری و آثار هیثم بن عدی، مورخ معروف است. پیش از این هم روایتی با همین سند نقل شده بود. خبر این است که [گویا پس از کربلا] یزید به ابن یزید نوشت که به بخش های مردم کوفه که اهل سمع و طاعتند، صد درصد بیفزاید.

روایت شماره ۷۳ از هیثم بن عدی است که چهار بیت در باره شهادت امام حسین ع به نقل از سلیمان بن قته آورده است. روایت ۷۴ و ۷۵ هم شعری از ابودهبل جمحی و زینب بن عقیل در باره عاشوراست که می تواند از همان هیثم بن عدی باشد. روایت ۷۶ هم شعری از مغیره بن نوفل بن حارث بن عبدالمطلب است. روایت ۷۷ شعری از عبدالرحمن بن حکم برادر مروان بن حکم که دل پری از ابن زیاد دارد. در روایت ۷۸ آمده «قال الهیثم» که محتوا دو بیت شعر از مردی ازدی است. به نظر می رسد، همه این اشعار، از اثری از هیثم بن عدی گرفته شده باشد.

روایت ۷۹ با سند «حدثنی احمد بن ابراهیم الدورقی، حدثنا وهب بن جریر، عن أبیه، عن هشام بن حسان عن ابن سیرین» به نقل از انس بن مالک است که وقتی سر امام حسین را در طشت برابر ابن زیاد دیده می گوید بسیار شبیه صورت رسول الله بوده است.

روایت ۸۰ باز از هیثم بن عدی است با این سند : «حدثنا حفص بن عمر، عن الهیثم بن عدی عن ابی یعقوب عن عبدالملک بن عمیر» که می گوید، سرهای متعددی را از امام حسین تا مصعب بر در دارالاماره کوفه دیده است.

روایت ۸۱ شعری از سراقه بارقی است که ترجیح می دهیم بگوییم آن هم از هیثم بن عدی است با این که تصریح نشده، اما دنباله آن و به احتمال زیاد از آثار مکتوب هیثم بن عدی مورخ است.

روایت ۸۲ از مدائنی است، بدون آن که سندی برای او نقل کند: قال المدائنی: قتل الحسین و العباس …. که شمار برخی از کشتگان آل ابوطالب را در کربلا فهرست کرده است.

روایت ۸۳ با سند «حدثنا سعید بن سلیمان» است که همان سعدویه است، و او از عباد بن عوام و او از حصین. این نمونه سند را چندین مورد در این بخش داشته ایم. این روایت، خلاصه ای از اول نامه نگاری مردم کوفه به امام حسین، اعزام مسلم، تجهیز سپاهیان به سمت کربلا است که در روایت ۸۴ آمده و با تعبیر «قالوا» دنباله این خلاصه روایت کربلا درج شده است. این «حصین» در اینجا هم حضور دارد و این متن باید از منبع دیگری گرفته شده باشد. حصین می گوید: «فحدثنی سعد بن عبیده» و این خبر شگفت که عده ای روی تلّی نشسته، دعا می کردند. سعد بن عبیده گوید: به آنها گفتم: یا أعداء الله ألا تنزلون فتنصرونه؟ دنباله گزارش را همان سعد بن عبیده آورده که همراه عمر بن سعد بوده، و داستان آمدن پیام رسان ابن زیاد را نزد عمر بن سعد نقل می کند که اگر با حسین نمی جنگی، دیگری را بفرستیم. او هم عازم جنگ شد، تا سر امام حسین را آوردند. این را در یک سطر نوشته است. هرچه هست، این روایت، یک گزارش مختصر با سند خاص است که باید ارزشمند باشد. همین «حصین» باز ماجرا را از افراد دیگری هم نقل کرده از جمله «فحدثنی مولی لیزید بن معاویه» که مطلبی در باره سر امام حسین ع نقل کرده و با این نقل، این گزارش به پایان می رسد.

روایت ۸۵ با سند «حدثنی عبیدالله بن محمد بن عائشه، عن مهدی بن میمون، عن محمد بن ابی یعقوب الضبی» عن ابن ابی نعیم است که مطلبی در باره عبدالله بن عمر و اشاره او به مردم عراق و کشتن امام حسین ع دارد.

روایت ۸۶ باز یک گزارش سه سطری در باره عاشورا از ارسال عمر بن سعد به کربلا تا شهادت امام حسین و شعری در باره آن است که با سند «حدثنی ابوخیثمه، حدثنا وهب بن جریر، عن ابیه» نقل شده است.

روایت ۸۷ با سند «حدثنا عمر بن شبه، حدثنا صلت بن مسعد جحدری، حدثنا عاصم بن قرهد، عن ابی بکر الهذلی عن الحسن، است که حسن یعنی حسن بصری گوید وقتی خبر کشته شدن امام حسین را شنید گریه فراوان کرد و گفت : «و أذل أمة قتل ابن دعیها ابن نبیها» قومی ذلیل است که زنا زاده ای، پسر پیامبرشان را بکشد.

روایت ۸۸ با سند «حدثنا عن ابن ابی عاصم النبی، عن ابی جریح [کذا] عن ابن شهاب، است که گفت، روز قتل حسین، هر سنگی را در شام بر می داشتند، خون زیر آن بود.

روایت ۸۹ با سند «حدثنا یوسف بن موسی، عن جریر، عن الاعمش» شخصی در حق قبر امام حسین جسارت کرد که جذامی شد و برص گرفت و جن زده شد، و این در نسل او باقی ماند.

با این روایت، گزارش بلاذری در باره امام حسین و عاشورا، تمام می‌شود.»

انتهای پیام