امام خمینی به “بهتان برای حفظ نظام” اعتقاد داشت؟ | پاسخ سروش محلاتی

ایرنا نوشت: در پی انتشار مستندی با عنوان «بهتان برای حفظ نظام» در شبکه بی بی سی، یک استاد دروس خارج فقه حوزه علمیه قم به اتهام مطرح شده به امام خمینی(ره) در این مستند پاسخ داد.

شبکه بی بی سی در این مستند مثالهایی از اقدامات برخی نیروهای رسانه ای و سیاسی تندرو که برای ضربه زدن به برخی مخالفان نظام اتهاماتی به آنان وارد ‌کرده‌اند ارائه کرده و آنها را نشانه مجاز شمردن بهتان برای حفظ نظام از سوی آنها دانسته است.

گرچه اقدامات خلاف قانون، شرع و اخلاق از این دست، در مقاطعی از سوی نیروهای خودسر یا برخی عناصر دارای قدرت انجام شده و مورد انتقاد دلسوزان نظام و در مواردی برخورد دستگاه های مسوول قرار گرفته است، اما ادعای جدیدی که مستند بی بی سی مطرح می کند، نسبت دادن این رویکرد به امام خمینی(ره) است.

این رسانه با نقل دو جمله از بنیانگذار جمهوری اسلامی تلاش می کند رویکرد «جواز بهتان برای حفظ نظام» را به امام خمینی نسبت دهد.
مطابق این مستند، «آیت الله خمینی در بهمن ۱۳۴۸ تهمت زدن به روحانیون “سوء” را مجاز دانست: “تهمتی که از گناهان کبیره است، در یک همچین مواردی گاهی وقت ها جایز می شود، گاهی وقت‌ها واجب می شود”. وی در مرداد ۱۳۶۰ گفت “برای حفظ اسلام” لازم باشد “دروغ گفتن هم واجب است، شرب خمر هم واجب است”»
با توجه به روایتی منسوب به امام صادق(ع) که “در مواجهه با کسانی که در دین شبهه و بدعت ایجاد می کنند” فرمان «باهتوهم» صادر می کند، برداشت غالب از کلمه “باهتوهم” در تاریخ شیعه، “مبهوت کنید” بوده و درواقع این روایت، توصیه به مبهوت کردن اهل بدعت با اقامه برهان قوی تلقی می‌شده. اما برخی از روحانیون تفسیر جدیدی را از این روایت مطرح کرده اند و این جمله را بهتان بزنید معنا کرده اند.

در این حال آیت الله محمد سروش محلاتی از اساتید دروس خارج فقه حوزه علمیه قم که هشت سال قبل در مقاله ای با عنوان «تهمت در خدمت دیانت»، خود به نقد «برخی رویکردهای خلاف اخلاق و توجیه تراشی شرعی» پرداخته بود، در گفت و گو با ایرنا به نقد و بررسی اتهام بی بی سی به امام خمینی پرداخت.

در ادامه این گفت و گو را از نظر می گذرانید.

ایرناپلاس: جمله ای که این روزها از امام خمینی(ره) درباره تهمت زدن به مخالفان نقل می شود، چقدر سندیت و اعتبار دارد؟

سروش محلاتی: امام خمینی(ره) در سال ۱۳۴۸ در نجف بحث ولایت فقیه را مطرح کردند و در برخی از جلسات درس به نقد رویه روحانیون طرفدار رژیم شاه پرداختند. این جمله مربوط به جلسه هفتم این سلسله دروس است که در یازدهم بهمن ماه ۱۳۴۸ ارائه شده است. در آنجا امام خمینی به تناسب روایت «الفقهاء امناء الرسل» فرموده اند که روحانی فاسد نمی‌تواند امانتدار الهی باشد. و الا مثل ابوهریره می شود که احکامی به نفع معاویه جعل می کند و بعد اشاره می کنند که رژیم شاه عده ای را معمم کرده تا در جلساتشان دعا به شاه بکنند و آنها اخیراً لقب «جل جلاله» به شاه داده اند. بعد امام می‌گویند باید آنها را رسوا کرد و با متهم کردنشان در بین مردم ساقط کرد و اشاره‌ای هم به روایتی در این باره می کنند.

ولی به نظر بنده این جملات ایشان که هم اکنون فایل صوتی آن هم موجود است، برای استناد دادن این مطلب به ایشان جای تردید دارد. به دو دلیل: یکی آنکه استناد ایشان به روایت «باهتوهم» به شکل بسیار ضعیف انجام شده و به جای آن که مثل بقیه موارد روایت را از لحاظ سند و دلالت مورد بررسی قرار داده و سپس از آن نتیجه‌گیری فقهی کنند، فرموده اند «در یک روایتی که حالا یادم نیست کجاست» و اصلا اشاره به متن روایت هم نمی کنند. یعنی از قبل درباره این روایت تامل نکرده بودند و آن را آماده نکرده بودند که بخواهند بخوانند و به آن استناد کنند. دوم آنکه پس از این نقل ارتجالی (ناگهانی و مبهم) هنگامی که در همان سال ۱۳۴۸ کتاب ولایت فقیه را در نجف برای چاپ آماده کردند، این جمله را درباره «تهمت به اهل بدعت» حذف کردند. اگر امام خمینی هم مانند فقهای دیگری بودند که این نظر را پذیرفته‌اند، وجهی نداشت آن را در همان زمان حذف کنند. این حذف مربوط به دوران جمهوری اسلامی نیست؛ در همان کتاب «مکاسب محرمه» و «کتاب البیع» هم که امام به قلم خود نوشته اند، این مطلب وجود ندارد.

ایرناپلاس: آیا در آن زمان یا پس از آن، فقهایی بوده اند که این مطلب را به صراحت مطرح کرده باشند و به آن روایت هم استناد کرده باشند؟

سروش محلاتی: بله؛ این نظریه در حد فتوا در چند قرن اخیر طرفداران جدی دارد و اتفاقاً در فضای غیر سیاسی پیوسته قائلانی داشته و دارد. مثل مرحوم آیت الله میرزا جواد آقای تبریزی از مراجع بزرگوار اخیر در کتاب ارشاد الطالب این نظریه را پذیرفته است؛ برخی از فقهای منتقد انقلاب هم برهمین باورند. مثلاً آیت الله سید تقی قمی در کتاب مبانی منهاج الصالحین همین نظر را دارد و حتی جواز تهمت را به همه مخالفان مذهبی که آنها را اهل ریب و بدعت می‌داند، تعمیم می دهد. آیت الله سید صادق روحانی هم در کتابش به «نام فقه الصادق» همین اعتقاد را دارد. به هر حال این آقایان با صراحت بحث کرده اند و نظر داده اند و مسئله فراتر از یک اختلاف نظر سیاسی است. البته این فتوا ظرفیت زیادی برای توجیه رفتارهای خلاف اخلاق به خصوص در دنیای سیاست دارد.

ایرناپلاس: آیا در مباحث و مبانی فقهی امام اشاره یا تایید بهتان زدن به منحرفین دیده می شود یا ایشان خلاف این معنا را معتقد بودند؟

سروش محلاتی: تاکنون در آثار فقهی و اصولی امام خمینی(ره) بحثی در این باره ندیده‌ام. البته یک مبنای کلی را همه فقها در باب تزاحم احکام پذیرفته اند و آن این است که اگر دو حکم با هم تزاحم پیدا کند، مثل حرمت دروغگویی و وجوب حفظ جان مسلمان، چون حکم دوم اهمیت بیشتری دارد حکم اول نادیده گرفته می‌شود (اصل تقدم اهم بر مهم) بر اساس همین اصل است که گاه از احترام مالکیت یک شخص نسبت به خانه یا مغازه اش صرف نظر می شود و برای اجرای یک طرح لازم شهری آن ساختمان تخریب می شود؛ البته در اینجا باید با قیمت عادلانه آن ضرر را جبران کرد. این اصل در موارد تزاحم را همه فقها و از آن جمله امام خمینی قبول دارند و اصلا این اصل مبنای عقلی و عقلایی دارد.

در عین حال مبنای ایشان در همین جا هم از بقیه فقها سختگیرانه تر است؛ چون برخی فقهای دیگر می گویند در این گونه موارد، مثلا دروغ اصلاً قبح و زشتی خود را از دست می دهد، ولی ایشان آن را قبول ندارد. به علاوه وقتی می‌خواهیم یک نظریه اختلافی مشکوک را به فردی نسبت دهیم، در حالی که مستندات نظری آن را در آثار او نمی توانیم پیدا و اثبات کنیم، شخصیت فرد و رفتارش نیز می‌تواند به ما کمک کند.

ایرناپلاس: به نکته مهمی اشاره کردید. فارغ از دیدگاه نظری امام(ره)، در سیره عملی ایشان جواز کنار گذاشتن شرع و اخلاق برای دفاع از نظام و رد مخالفان دیده می شود؟

سروش محلاتی: هیچ کس تا کنون موردی را نشان نداده است که امام خمینی به این نظریه در جواز تهمت در زندگی سیاسی خود استناد کرده باشد و یا بر اساس آن کسی را مورد بهتان قرار داده باشد. همه می‌دانند که حساسیت امام درباره غیبت ضرب المثل بوده و احدی جرأت بدگویی از دیگران را در حضور ایشان نداشته است و با این حساب تکلیف تهمت معلوم است.

بعلاوه در لابلای سخنان امام خمینی در دوره جمهوری اسلامی سفارشهای فراوانی درباره رعایت اخلاق در مسائل سیاسی وجود دارد. مثل اینکه در پیام به مناسبت اولین انتخابات ریاست جمهوری می‌گویند: ” برای پیشبرد مقصود اسلامی، ارتکاب خلاف اخلاق مطرود و غیراسلامی است “.

انتهای پیام