ناشنیده‌هایی از زندگی «ظریف» در روز تولدش
وزیر امور خارجه ایران یکی از وزرای دولت یازدهم بود که به دلایل مختلف بسیار مورد متوجه رسانه ها و مردم قرار گرفت. امروز سالگرد تولد 55 سالگی محمدجواد ظریف است.
به گزارش انصاف نیوز، روزنامه ایران گفت وگویی با محمدجواد ظریف در سالروز تولدش انجام داده است که متن آن را در زیر می خوانید. پنج پرسش و پاسخ پایانی نیز بریده ای از مصاحبه ظریف در کتاب «آقای سفیر» است.
در آغاز بهتر است بدانیم که شما در چه سالی و در چه شهری متولد شدید؟
من در هفدهم دی 1338 در تهران متولد شدم. مادرم دختر مرحوم حاج میرزا علی نقی کاشانی از تجار بزرگ تهران و پدرم از تجار به نام اصفهان بود.
در کدام محله تهران زندگی می کردید؟
خانه ما بین خیابان کاشان و خیابان کمالی، پشت باغ شاه سابق بود؛ خانه ای بزرگ و قدیمی که تا بعد از فوت پدرم آن را داشتیم. بعد از ایشان نگهداری آن خانه برای مادرم مشکل شد. در شش سالگی، چند ماهی به اصفهان رفتیم و من در دبستان کار مشغول شدم اما خیلی زود به تهران بازگشتیم و با آغاز سال تحصیلی بعد من به دبستان علوی رفتم. فکر می کنم کلاس دوم دبستان بودم که اولین سخنرانی ام را در روز عید غدیر انجام دادم. این شد که از همان ابتدا به نوشتن متن و سخنرانی عادت کردم.
پدرتان در چه سالی به رحمت خدا رفت؟
پدرم در سال 1363 مرحوم شدند. همسرم دو ماهه باردار بود که ایشان از دنیا رفتند. آن زمان من در آمریکا بودم و متأسفانه نتوانستم برای مراسم پدرم به ایران بازگردم.
دوران کودکی شما مصادف با کدام تحولات سیاسی و اجتماعی در ایران بود؟
من در خانه تنها فرزند بودم و هیچ هم بازی ای نداشتم. از طرفی خانواده ما به شدت محافظه کار بودند.
به لحاظ سیاسی؟
از همه لحاظ. ما در منزلمان تلویزیون و رادیو نداشتیم. پدرم رادیو را در کمدی می گذاشت و در آن را قفل می کرد. فقط برای شنیدن دعای سحر ماه مبارک رمضان از آن استفاده می کرد.
با اینکه توان مالی خرید تلویزیون را داشتید.
بله. بیش از اینها توانایی مالی داشتند، اما به علت اعتقاداتی که داشتیم، تلویزیون خریداری نشده بود. فکر می کنم تا 15 سالگی به سینما نرفتم. علاوه بر این روزنامه ای هم در خانه ما پیدا نمی شد. پدر و مادرم اجازه رفت و آمد را نیز به من نمی دادند.
با دوستان؟
اجازه رفت و آمد با هیچ کس را نمی دادند. من فقط هر روز صبح به مدرسه می رفتم. حتی پدرم برای کنترل بیشتر، به باغبان خانه سپرده بود که مرا تا ایستگاه اتوبوس مدرسه همراهی کند. لذا در کودکی بسیار از جامعه دور بودم. البته به خاطر گرایش های شخصی و مطالعه خودم، کم و بیش از اوضاع جامعه باخبر می شدم. مثلاً در آن زمان به تازگی حسینیه ارشاد افتتاح شده بود و مرحوم شریعتی در آنجا صحبت می کرد. من نیز برای بعضی سخنرانی هایم به هر طریق ممکن از کتاب های مرحوم شریعتی استفاده می کردم. در آن مقطع کتاب های زیادی می خریدم که خواندن بعضی از آنها نیز در آن زمان ممنوعیت داشت.
در همان شرایط خانواده شما بیشتر به کدام طیف سیاسی گرایش داشتند؟ منتقدانی مانند جلال آل احمد، مرحوم شریعتی، گروه های اسلام خواهی مانند حزب مؤتلفه اسلامی یا گروه ها و جریانات ملی، همانند جبهه ملی ایران؟
هیچ کدام. پدربزرگ من در زمان مرحوم مصدق از لحاظ اقتصادی به ایشان کمک می کرد. از طرفی ایشان با مرحوم کاشانی آشنا بود و رفت و آمد نزدیک داشت. اما من در مدرسه با کسانی که گرایش های سیاسی داشتند، مانند چند نفر از فرزندان سردمداران حسینیه ارشاد ارتباط داشتم و در هر فرصتی از آنها کتاب می گرفتم و می خواندم. مرحوم آقای مطهری نیز به مدرسه علوی می آمدند، اما من هیچ گاه سعادت دیدن ایشان را نداشتم. در مدرسه علوی دیدگاه های متدین را مطالعه می کردیم. همچنین کسانی که سیاسی تر بودند کتاب های مرحوم آقای طالقانی را می خواندند. به خاطر ندارم دیدگاه های ملی گرایان در آنجا رواج داشته باشد.
گرایش شما بیشتر به کدام سمت بود؟
بنده کتاب های سنتی و انقلابی را همزمان مطالعه می کردم و از معدود شاگردان مدرسه علوی بودم که هم در جلسات حجتیه و هم در جلسات انقلابیون شرکت می کرد. در مدرسه دو طیف وجود داشت؛ یک طیف حجتیه ای بودند و در جلسات مرحوم آقای حلبی که بعضاً در منزلشان تشکیل می شد، شرکت می کردند. بنده نیز به منزل ایشان می رفتم و از طرف دیگر در جلسات بچه های انقلابی نیز شرکت می کردم. بنابراین فکر می کنم قبل از سفرم به آمریکا با هر دو تفکر آشنایی پیدا کردم.
چطور بحث سفر شما به آمریکا در خانواده مطرح شد؟
این عزیمت به اصرار من صورت گرفت. پدر و مادرم مخالفت می کردند و بیشتر آمادگی داشتند در صورت ضرورت مرا به انگلیس که به ایران نزدیک تر است، بفرستند. خاطرم هست که دعوای خیلی جدی هم بین ما پیش آمد، زیرا پدر و مادرم می گفتند کمی صبر کنم تا به لندن بروم. اما من نگران بودم که خیلی دیر بشود. آنجا بود که با رفتنم به آمریکا موافقت کردند. به یاد دارم در این میان با مرحوم پدرم خیلی تندی کردم. خدا از سر تقصیرات همه ما بگذرد.
پس ایده سفر به آمریکا نظر خودتان بود؟
خارج شدن از ایران نظر بنده بود. در سه ماهی که در دبیرستان خوارزمی بودم روزی به مدرسه علوی رفتم تا دوستانم را ببینم. یکی از مربیان مدرسه مرا صدا کرد و گفت که از آنجا بروم، زیرا احتمال دارد برای خودم و مدرسه دردسر درست کنم. حتی یکی از معلم های مدرسه خوارزمی بیرون از کلاس به بنده هشدار داد که بیشتر مواظب خودم باشم. من فقط شانزده سال داشتم و طبیعتاً این موارد باعث نگرانی او می شد. به همین خاطر برای رفتن به آمریکا به خانواده ام اصرار می کردم.
یعنی دقیقا در 17 سالگی از ایران خارج شدید؟
سال دوم نظری را تمام کرده بودم. سه ماه از سوم نظری را نیز در مدرسه خوارزمی تجریش گذراندم که در ژانویه 1977 و در زمان حکومت کارتر از ایران خارج شدم.
چه سالی ازدواج کردید؟
در تابستان 1358 به تهران بازگشتم. با مادرم تماس گرفتم که می خواهم به ایران بازگردم و ازدواج کنم. به فاصله یک هفته به اصفهان رفتم تا خواهرم را که پانزده سال از من بزرگتر است، ببینم. ایشان نیز خواهر یکی از دوستان خودش را به عنوان دختری متدین و انقلابی، برای ازدواج معرفی کرد.
و این اولین مراسم خواستگاری برای شما بود؟
بله؛ اولین و آخرین. اقامت بنده در ایران سه هفته به طول انجامید. در ماه مبارک رمضان بود که روزی خواهرم آنها را به خانه خود دعوت کرد. دو خانم جوان آمدند، اما من دقت نکردم و حتی متوجه نشدم منظورشان کدام یک از آنهاست. مادر و پدرم هنوز در تهران بودند. بنابراین با اجازه آنها همراه خواهر و شوهر خواهرم به خواستگاری رفتیم. ایشان همانطور که فکر می کردم، متدین و انقلابی بودند. به یاد دارم در آن جلسه کمی قرآن و حدیث خواندم که ایشان پسندیده بودند. زمانی که به خانه بازگشتیم به مادرم اطلاع دادم که برای تشریفات به اصفهان بیایند. نامزدی مان مصادف با شب های احیا بود. در آن زمان ایشان 17 سال داشتند و من 19 ساله بودم که ازدواج کردیم. جالب اینکه پسرم نیز در سن 19 سالگی و دخترم در 17 سالگی ازدواج کردند.
به لحاظ فرهنگی چگونه با آمریکایی ها کنار آمدید؟
من در دوره دبیرستان به سانفرانسیسکو رفتم. آن زمان دوران اوج حضور ایرانی ها در آمریکا بود؛ یعنی بیشترین تعداد دانشجوی خارجی در آمریکا را ایرانیان تشکیل می دادند. هر جایی که می رفتم، به خصوص در کالیفرنیا، آنقدر حضورشان پررنگ بود که خود را در همان محیط ایرانی حس می کردم. فارغ از گرایش های مذهبی، در همان دبیرستانی که من ثبت نام کردم به اندازه کافی دانش آموز ایرانی وجود داشت.
از ملیت های دیگر هم بودند؟
چینی ها هم بودند. عرب ها نیز به تازگی شروع به آمدن کرده بودند، اما ایرانی ها جو غالب را تشکیل می دادند. در مجموع در طول دوران دانشجویی ام تنها یک بار به همراه دوستان به منزل معلم دبیرستانمان دعوت داشتیم و یک بار نیز برای ناهار میهمان یکی از استادهای دانشگاه بودیم. به جرأت می توانم بگویم که فقط همین دو بار بود که به محیط آمریکایی وارد شدم. نزد معلم دبیرستان سالاد خوردیم و نزد آن استاد دانشگاه نیز چون با فرهنگ اسلامی آشنایی داشت، مقداری پنیر خوردیم؛ چراکه سایر غذاها ذبح شرعی نشده بود.
پس می دانستید ذبح اسلامی نشده بود؟
بله، به همین خاطر ارتباط محدودی با آمریکایی ها داشتیم. پس از ازدواج نیز ارتباط محدودی داشتیم، تا زمانی که نماینده دائم ایران در سازمان ملل متحد در نیویورک شدم. به خاطر نوع کارم و اینکه باید با محیط آمریکا تعامل داشته باشم، من و همسرم سعی کردیم با آمریکایی ها رفت و آمد کنیم. البته بنده حدود 30 سال در این کشور زندگی کردم و فرهنگ این کشور را خوب می شناسم. جالب ایناست که اکثر ایرانیانی که در آمریکا زندگی می کنند، اسم غذاها و ادویه ها را به انگلیسی می دادند اما من و هسمرم هنوز نمی دانیم.
چون رستوران کم می رفتید؟
به رستوران مسلمان ها می رفتیم یا به رستوران هایی که ماهی یا سبزیجات سرو می کردند. به خانه آمریکایی ها رفت و آمد نداشتیم. به طور کلی حتی رفت و آمدمان در ایران نیز به هر دلیل محدود بوده است، شاید به خاطر اینکه چندان اجتماعی نیستیم.
یعنی این تمایل، برخاسته از تضاد فرهنگ و نظام اجتماعی میان ایران و آمریکا در وجود شماست؟
نه الزاماً، زیرا افرادی هستند که خیلی راحت با محیط آمریکا ارتباط برقرار می کنند. شاید به خاطر این است که من از کودکی تنها بوده ام و میل زیادی به شرکت در میهمانی و عروسی ندارم. حتی در مورد مجالس مذهبی نیز اگر در خانه به روضه گوش بدهم راحت تر هستم.
رابطه شما با شعر، ادبیات و موسیقی و به طور کلی با عالم هنر و خیال چگونه است؟
سالی که من در دبیرستان سه و نیم نمره تا بیست کم داشتم، 2 نمره آن از هنر بود. در مورد خط و نقاشی ذوقی نداشتم. هیچ وقت خطم خوب نبوده. به همین خاطر در آمریکا همیشه متن هایم را با کامپیوتر تایپ می کردم.
در مورد شعر و ادبیات چطور؟
به شعر و ادبیات بسیار علاقه مند بودم. در مدرسه علوی به خاطر اینکه انشاء را خیلی خوب می نوشتم، سخنران شدم. از زمانی که مطالعه را شروع کردم، خیلی جدی کتاب خواندم. خدا پدرم را رحمت کند. طبع شعری داشت و برای ائمه شعر می گفت. به همین خاطر در خانواده ما علاقه به شعر و شاعری وجود داشت اما هنری مثل موسیقی در بین نبود، زیرا آن را حرام می دانستند. من تا 15 – 16 سالگی هیچ نوع موسیقی ای نشنیده بودم. حتی اگر در تاکسی موسیقی پخش می شد، می گفتیم لطفاً خاموش کنید. اما بعد از آن کمی تغییر کردیم و حتی قبل از انقلاب موسیقی گوش می کردیم. برخلاف فرزندانم، هیچ گاه خودم را متعلق به عالم هنر ندانستم. رشته دخترم طراحی داخلی است و پیانو می نوازد. پسرم نیز سنتور می زند.
آیا شده که همسرتان با پدر و مادرتان گله کنند که این چه رشته ای بود که شما انتخاب کردید، مثلاً ای کاش کامپیوتر می خواندید و در شرکتی کار می کردید؟
الحمدالله چون نیاز مالی ندارم، از این جهت ناراحت نیستم، اما به طور کلی وقت زیادی را با کامپیوتر می گذرانم. اولین بار بنده کامپیوتر را به وزارت خارجه آوردم و اولین مسئول کامپیوتر وزارت خارجه توسط من با کامپیوتر شخصی آشنا شد. رشته ای که انتخاب کردم، مسئولیت بسیار سنگینی را برایم به دنبال داشته است. بسیار اتفاق افتاده که با خود فکر می کنم خسارت اشتباهاتی را که من و امثال من در حوزه سیاست خارجی مرتکب شدیم، در واقع 70 میلیون ایرانی متحمل شدند. حتی به این فکر می کنم که با این وضعیت، چقدر به جای اجر و ثواب، نگرانی اخروی دارم. البته ناشکری نمی کنم؛ زیرا زندگی بسیار راحتی داشتم و به خاطر اموالی که از پدر و مادرم به من رسیده است هیچ گاه مشکل مادی نداشتم. هیچ وقت نه نیاز داشتم و نه موقیعتش برایم فراهم شده که از عواید شغلم، چیزی به من برسد و جز حقوقم چیزی دریافت نکرده ام. ماشین یا خانه ای به خاطر کارم نگرفتم. خانه و هر چیز دیگری که دارم از ارث پدرم و بخشش مادرم است. از این 25 سال کار، هیچ به دست نیاوردم، جز ناسزا؛ هم از طرف مخالفان که من را مانند دیگران می دیدند و هم از طرف دوستان خودمان.
نمی دانم فیلم «حاجی واشنگتن» مرحوم علی حاتمی را دیده اید یا نه؟ داستان فیلم مربوط به سفر اولین نماینده سیاسی ایران در عهد قاجار به ینگه دنیا با همان ایالات متحده آمریکاست. آیا شباهت ها و تفاوت هایی با شخصیت حاجی واشنگتن در خود می بینید؟ می توانید با آن شخصیت شباهت هایی داشته باشید یا برقرار کنید؟
شاید شباهتش این باشد که با وجود اینکه با کم و زیادش سی سال در آمریکا زندگی کردم، آداب و رسوم ایرانی و اسلامی خود را حفظ کرده ام؛ گرچه امیدوارم نکات مثبتی هم از ظواهر فرهنگ غربی، مانند احترام به حقوق و وقت دیگران آموخته باشم. ولی در مجموع هنوز فرهنگ غرب برای بنده، یک فرهنگ بیگانه است.
و تفاوت های شما با حاجی واشنگتن؟
فکر می کنم بقیه ویژگی های او، جزو تفاوت هایمان باشد.
در پایان تمایل دارم بدانم تعریف شما از خود دیپلماتتان چیست؟ آیا خود را به فرض یک دیپلمات ایرانی شیعه انقلابی مدرن جهانی شده یا چیزی شبیه به این تعبیر می دانید؟
شما در انتخاب این عناوین صاحب اختیارید. البته چون بسیار سخاوتمندانه این عناوین را انتخاب کرده اید! گذشته از شوخی و بدون تعارف، من خودم را خدمتگزاری می دانم که تمام تلاشش را در حد توانش کرده، سعی کرده منافع کشور را فدای منافع خودش نکند و منافع دیگران را هم در نظر بگیرد. قضاوت در مورد نتایج تلاش هایم با مردم بلندنظر و پرگذشت است که امیدوارم کاستی های مرا ببخشند و البته قضاوت نهایی با خداوند علیم و کریم است که بیش از هر چیز به مغفرت واسعه دل بسته ام.
انتهای پیام
