سهل ممتنع استهلال!

«محمد ملکی امیری» در یادداشت ارسالی به انصاف نیوز با عنوان «سهل ممتنع استهلال!» نوشت:

هرساله با فرارسیدن ماه مبارک رمضان بحث‌ها در رابطه با شروع و پایان این ماه مبارک داغ می‌شود و تمام نگاه‌ها به سمت رویت‌گران هلال معطوف می‌گردد.

عکس: رصدگری در حال تلاش برای رویت هلال شامگاهی شوال 1439 ه.ق در ارتفاعات اطراف قم

طبیعی است که برای برخی این سوال پیش می‌آید که چه لزومی به انجام استهلال وجود دارد و چرا باید به این امر پرداخت؟ بودجه‌ی ستاد استهلال به چه منظور تامین می‌شود؟ آیا نمی‌توان از قبل وضعیت رویت پذیری را پیش‌بینی کرد؟

علاوه بر سوالات مطرح شده، اختلاف پیش آمده در شروع ماه رمضان امسال که باعث ایجاد مغایرت بین اعلان رسمی شروع ماه قمری و تاریخ درج شده در تقویم رسمی کشور شد باعث ایجاد موج جدید سوالاتی از این دست که آیا هلال رویت شده در ۱۶ ام اردیبهشت هلال شب دوم یا به اصطلاح عامیانه هلال دوشبه بوده است یا نه؟ شد.

با توجه به مسائل ذکر شده، نگارنده‌ی این مقاله بر آن شد تا چند سطری را برای پاسخگویی به پرسش‌های کلی در رابطه با رویت هلال و مسائل مربوط به آن به رشته ی تحریر درآورد.

مهمترین پرسشی که باید به آن پاسخ داد چرایی انجام استهلال است. شاید شما هم این روزها با این سوالات در فضای مجازی مواجه شده باشید که با توجه به پیشرفت‌های علمی بشر و سفر انسان به کره‌ی ماه آیا نمی‌توان وضعیت رویت پذیری هلال ماه را از قبل پیش بینی کرد و بدون نیاز به انجام استهلال تاریخ شروع ماه جدید قمری را به صورت قطعی مشخص کرد؟

فارغ از این واقعیت که آیا می توان بین صورت پوپولیستی برخی از این سوالات و گزاره‌ی علمی-فقهی استهلال ارتباط منطقی پیدا کرد یا نه، پیش از اینکه به سوالات اصلی درباره ی استهلال پاسخ دهیم باید توجه شود که استهلال در جوامع اسلامی از جمله کشور ما، از دو بخش مجزا اما به هم مرتبط علمی و فقهی تشکیل شده است.

در بخش علمی که فعالیت های مرتبط با آن بر عهده ی رصدگران هلال قرار دارد افراد با مبنای ریاضی، داده های رصدی و ابزار نجومی برای مجموعه فرآیندهای محاسبه مختصات مکانی هلال در زمان های مختلف، پیش بینی وضعیت رویت پذیری و رصد هلال سر و کار دارند که بر مبنای داده ها و عملکرد هایی از این دست فرآیند استهلال را انجام می دهند، بنابراین می توان گفت بخش علمی رویت هلال کاملا منطبق با اصول علمی پیش می‌رود.

شایان توجه است که در کشورهای غربی نیز استهلال در این قالب (بخش علمی رویت) انجام می‌پذیرد و رصدگران به دنبال شکستن رکوردهای رویت پذیری در پارامتر های مختلف هلال هستند.

جالب است بدانید یکی از معتبرترین مجلات نجومی جهان به نام  sky and telescope گزارشات مربوط به رکوردهای رویت هلال را در سطح جهانی بررسی و چاپ می‌کند (از رکورد داران جهانی رویت هلال، در ایران، می توان سید محسن قاضی میر سعید را نام برد).

اما در بخش فقهی استهلال که حوزه ی عملکردی آن ذیل فعالیت فقها تعریف می شود، بر مبنای رویت یا عدم رویت هلال و چگونگی تحقق رویت آن، در رابطه با تاریخ شروع ماه جدید قمری حکم فقهی صادر می‌شود، یعنی ابتدا کار علمی رویت انجام می‌شود و سپس فقها با توجه گزارش‌های به دست آمده در رابطه با هلال رویت شده و تطبیق آن با مبناهای فقهی نظر شرعی خود را در رابطه با اثبات شروع ماه جدید قمری اعلام می‌کنند.

بخش عمده‌ای از اختلافات در شروع و پایان ماه‌های قمری نیز از همین مساله ناشی می‌شود، به عنوان مثال برخی از فقها قائل به کافی بودن رویت هلال با چشم مسلح برای اثبات شروع ماه جدید قمری هستند در صورتی که اکثر فقها رویت هلال با چشم غیر مسلح را لازم می‌دانند، بنابراین حتی اگر هلال با چشم مسلح رویت شود باز هم فردای آن روز از نظر برخی فقها شروع ماه جدید قمری نخواهد بود.

البته این مساله تنها عامل دخیل در بخش فقهی رویت هلال نیست بلکه علاوه ی بر اینها مسائل دیگری مانند اتحاد افق، اشتراک در شب، بحث رویت هلال در روز و … از جمله‌ی مواردی است که در بحث فقهی رویت مطرح می‌گردد اما به دلیل خارج بودن این مباحث از حوزه‌ی تخصص نگارنده، در این مقاله صرفا به اشاره به نام آنها اکتفا می‌شود.

اما دلیل اصلی الزامی بودن رویت هلال از آنجا ناشی می شود که نمی‌توان در رابطه با قطعی بودن رویت یا عدم رویت تعدادی از هلال‌ها (در برخی موارد صرفا رویت با چشم مسلح، در برخی موارد صرفا رویت با چشم غیر مسلح و در برخی موارد هر دوی آنها) که اصطلاحا هلال‌های بحرانی نامیده می‌شوند نظر داد.

بحرانی بودن این هلال‌ها ناشی از لب مرزی بودن پارامترهای مربوط به رویت پذیری آنهاست، پارامتر‌هایی مانند درصد روشنایی هلال، ارتفاع هلال هنگام غروب خورشید، جدایی زاویه‌ای هلال از خورشید، مکث هلال پس از غروب خورشید، سن هلال از لحظه مقارنه و …

بنابراین در رابطه با هلال‌های بحرانی نمی‌توان با قطعیت گفت که هلال مشاهده خواهد شد یا نه که یکی از نمونه‌های بارز آن هلال شامگاهی رمضان امسال بود که برخلاف اعلام تقویم رسمی کشور (زیرا تقویم را بر مبنای احتمال‌های حداقلی رویت هلال می‌نویسند) مبنی بر ۲۹ روزه بودن ماه شعبان و رویت هلال ماه رمضان در شامگاه روز ۱۵ ام اردیبهشت، این امر محقق نشد و ماه شعبان ۳۰ روزه شد تا به تبع آن هلال ماه مبارک رمضان در روز ۱۶ ام اردیبهشت مشاهده شود که بر مبنای آن شروع ماه رمضان از ۱۷ ام اردیبهشت محاسبه گشت.

باید توجه داشت که ضخیم و پرنور بودن هلال مشاهده شده در ۱۶ ام اردیبهشت به هیچ وجه به دلیل دوشبه بودن آن نبوده بلکه این اتفاق به خاطر سن بالای هلال (بیش از ۴۰ ساعت از لحظه‌ی مقارنه) که آن را در رده‌ی هلال‌های پیر قرار داد، رقم خورده است.

وضعیت رویت پذیری هلال شوال ۱۴۴۰ه.ق

با توجه به پارامترهای رویت پذیری می‌توان با قطعیت گفت که هلال شامگاهی شوال امسال، در اکثر نقاط کره‌ی زمین که شامل خاورمیانه نیز می‌شود در شامگاه سه شنبه ۱۴ ام خرداد، هم با چشم مسلح و هم با چشم غیر مسلح به سهولت مشاهده خواهد شد، بنابراین طبق اعلان رسمی ماه رمضان امسال ۲۹ روزه خواهد بود.

با توجه به رویت پذیری هلال شامگاهی شوال در روز ۱۴ ام خرداد در اکثر نقاط کره‌ی زمین، امسال می‌توان بسیار امیدوار بود که شاهد وحدتی کم سابقه اما قابل توجه و پرشور در اعلان عید فطر در جوامع و کشورهای اسلامی باشیم.

در ادامه تصاویر محدوده‌ی رویت پذیری هلال شامگاهی شوال ۱۴۴۰ ه.ق را در نقاط مختلف کره‌ی زمین که از نرم افزار Accurate Times بر مبنای سه معیار معتبر و رایج یالوپ، رصدخانه‌ی آفریقای جنوبی و عوده برای روز سه شنبه ۱۴ ام خرداد برابر با ۲۹ ام رمضان ۱۴۴۰ ه.ق استخراج شده است را مشاهده می‌کنید.

تصویر مناطق رویت پذیری هلال شامگاهی شوال ۱۴۴۰ه.ق در شامگاه سه شنبه ۱۴ ام خرداد بر مبنای معیار یالوپ

تصویر مناطق رویت پذیری هلال شامگاهی شوال ۱۴۴۰ه.ق در شامگاه سه شنبه ۱۴ ام خرداد بر مبنای معیار رصدخانه‌ی آفریقای جنوبی

تصویر مناطق رویت پذیری هلال شامگاهی شوال ۱۴۴۰ه.ق در شامگاه سه شنبه ۱۴ ام خرداد بر مبنای معیار عوده

در پایان این نوشتار لازم می‌دانم که در رابطه با بودجه‌ی ستاد استهلال توضیحی کوتاه و کافی ارائه دهم، باید دانست که فعالیت‌های اعضای ستاد استهلال به صورت کاملا داوطلبانه صورت می‌پذیرد و تمامی مطالبی که در رابطه با بودجه‌های میلیاردی این ستاد منتشر می‌شود غیرحقیقی است.

امید است که مخاطبین با خواندن این نوشتار به چرایی لزوم استهلال پی برده باشند و به بخشی از پرسش‌های آنان پاسخ درخور داده شده باشد.

پی نوشت: با تشکر از زحماتی که آقای مجید داداش نژاد در استخراج نقشه‌های رویت پذیری به خرج دادند.

و من الله التوفیق…

انتهای پیام