محقق داماد: اخلاق حتی بر دین تقدم دارد

دومین نشست تخصصی آموزش اخلاق در علوم و فناوری-اخلاق دانشگاهی به همت انجمن ایرانی اخلاق و با همکاری کمیسیون انجمن های علمی ایران، کمیسیون ملی یونسکو-ایران و کرسی یونسکو در آموزش سلامت با حضور اندیشمندان و صاحب‌نظران این حوزه از جمله دکتر مصطفی معین و آیت الله دکتر مصطفی محقق داماد برگزار شد.

به گزارش خبرنگار شفقنا در این نشست، دکتر مصطفی معین با تاکید بر لزوم ریشه یابی چرایی ایجاد و گسترش فساد در حوزه های مختلف علمی، اجتماعی، دانشگاهی و … بیان کرد: باید علت یابی و علت ها را برطرف کرد. یک دانشگاهی –چه دانشجو و چه استاد- در سه جهت گیری علمی و پژوهشی، اخلاقی و فرهنگی، اجتماعی و سیاسی باید فعالیت کند.

او در توضیح چالش های علمی، اخلاقی و اجتماعی دانشگاه ها گفت: ساختار بروکراتیک و متمرکز فعلی دانشگاه ها، وابستگی شدید منابع مالی دانشگاه‌ها به دولت، افت کیفیت علمی و اخلاقی، سیاست‌زدگی و سرخوردگی و تعامل ضعیف و نامتوازن دانشگاه‌ها با محیط اجتماعی، سیاسی و اقتصادی از جمله چالش های فعلی دانشگاه ها هستند.

رییس شورای سیاست‌گذاری انجمن ایرانی اخلاق، برخورداری از آزادی علمی در امور آموزشی، پژوهشی، تربیتی و اجتماعی را از ویژگی های دانشگاه آرمانی خواند و افزود: برخورداری از مدیریت خودگردان بر پایه مشارکت و انتخاب دانشگاهیان و تبلور والاترین ارزش‌های علمی و اخلاقی در فضای دانشگاهی نیز برخی دیگر از ویژگی های آن را تشکیل می دهند.

او با اشاره به سیر تحول تاریخی رسالت دانشگاه و اخلاق دانشگاهی گفت: در ابتدا دانشگاه‌های کلاسیک و نخبه‌پرور وجود داشتند. در دوره بعد، دانشگاه‌های مدرن یا توده‌گرا شکل گرفت. در طول زمان با توجه به نقش موثرتر دانشجویان و تحولات علم و تکنولوژی، جامعه دانش بنیان در حال شکل گیری است و در کشورهای توسعه یافته شکل گرفته است. آن هنگام دیگر زمان تعامل ارزش های دانشگاهی و اجتماعی است که دانشگاه در توسعه، محور است و به فرهنگ، سیاست و اقتصاد جهت می دهد. به این معنا که دانشگاه در خدمت همه چیز است.

معین دانشگاه‌های کلاسیک را سیستم بسته ای از نظر فکری و اجتماعی دانست و افزود: این دانشگاه ها با مسایل و مشکلات جامعه ارتباطی نداشتند؛ رشته ها و دوره های محدودی داشتند و اولویت پذیرش در آنها نیز با اشراف زادگان و فرزندان طبقه حاکم بود. در دانش آموختگان دانشگاه های کلاسیک، بیشتر ظرفیت های فردی پرورش داده می شد و ارزش های اخلاق فردی مورد تاکید قرار می گرفت.

او در اشاره به ویژگی های دانشگاه های مدرن بر آزادی علمی و خودگردانی آنها تاکید کرد و گفت: این دانشگاه ها دارای سیستم بازی هستند و ارتباط گسترده ای با مسایل و شرایط اجتماعی و اقتصادی دارند. ضوابط و آیین اخلاق حرفه ای و دانشگاهی در این دانشگاه ها اهمیت بیشتر و  رشته ها نیز تنوع و تناسب بیشتری با بازارکار دارند. این دانشگاه ها پذیرش توده وار جوانان از طبقات گوناگون اجتماعی را نیز در دستور کار خود قرار دادند و این یک وجه تمایز دانشگاه مدرن با کلاسیک به شمار می رود. دانشگاه های پیشرفته گسترش بیشتر پژوهش های کاربردی توسعه ای و همینطور وابستگی کمتر به بودجه دولتی دارند.

این استاد دانشگاه تهران، افزایش تعداد دانش‌ آموختگان نسبت به جمعیت و به دنبال آن رشد پرشتاب تولید علمی را از ویژگی های جامعه دانش بنیان خواند و افزود: در ادامه این موارد، اصلاحات دموکراتیک در ساختار اجتماعی، حکومتی و نهادهای مدنی و تغییرات سریع در شرایط سیاسی، اجتمای و اقتصادی رخ می دهد. در جامعه دانش بنیان، دسترسی آسان به منابع و اطلاعات علمی و فنی وجود دارد و ارتباط و وابستگی حوزه های مختلف اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی به دانشگاه ها و مراکز علمی بیشتر می شود.

او تصریح کرد: تعامل بیشتر ارزش های دانشگاهی و اجتماعی، کم رنگ شدن سنت ها و ارزش های سنتی اخلاقی و دانشگاهی و تغییر و گسترش اخلاق فردی به حرفه ای و دانشگاهی را به دنبال دارد. گسترش تاثیرگذاری دانشگاه از حوزه اقتصاد و صنعت به سایر حوزه های فرهنگی، مدیریتی، سیاسی، اجتماعی و حقوق شهروندی نیز از دیگر ویژگی های این مرحله است.

معین، آزادی علمی، خودگردانی و حاکمیت اخلاق در دانشگاه را سه راس اصلی یک مثلث خواند و گفت: برآیند آنها پایبندی و تعهد استادان و دانشجویان نسبت به اخلاق حرفه‌ای را در پی دارد و در چنین دانشگاهی سرقت های علمی و امثال آن مشاهده نخواهد شد. بدون مدیریت خودگردان و استقلال دانشگاه‌ها در امور علمی، اداری و مالی، کارآمدی، اثربخشی و پاسخگویی دانشگاه‌ها به مسایل و نیازهای جامعه و اولویت‌های توسعه ملی نیز در حد مطلوبی نخواهد بود.

او برای اخلاق دانشگاهی، پنج ارزش اساسی صداقت، اعتماد، انصاف، احترام و احساس مسوولیت و پاسخگویی را برشمرد و اظهار کرد: باید آسیب شناسی کرد این ارزش ها که در دین ما نیز وجود دارد، چرا امروز فراموش شده است. دانشگاه‌ها بر این اساس دانش آموختگانی با فضایل اخلاقی تربیت خواهند کرد که موجب رشد اخلاقی و معنوی جامعه خواهد شد.

معین در انتهای سخنرانی خود آیین اخلاق دانشگاهی استادان را مورد توجه قرار داد و گفت: این مورد از جمله حقوق حرفه ای استادان و مسوولیت های حرفه ای آنها را شامل می شود. از میان حقوق حرفه ای استادان می توان به حق پرسش، پژوهش و تبادل آزادانه نظرات، حق ارائه مسایل علمی مرتبط با رشته تخصصی، حق برخوداری از آزادی بیان به صورت قانونمند، حق مشارکت در مدیریت دانشگاه در چارچوب حقوق آکادمیک اشاره کرد. مسوولیت های حرفه ای آنها نیز مواردی از جمله تدریس و ارتباط با دانشجویان در زمینه تشویق دانشجویان به یادگیری آزادانه دانش، احترام به دانشجو و حفظ رازداری را در بر می گیرد. استادان به عنوان یک عضو موسسه علمی از حقوق و وظایف سایر شهروندان نیز برخوردارند ضمن آن که باید تحمل تضارب آراء را داشته باشند.

دکتر مصطفی محقق‌داماد نیز در این نشست با بیان اینکه یکی از مسایل بسیار بحث انگیز در میان قدما این مساله بود که کدام علم بر سایر علوم برتری دارد، اظهار کرد: همه بر این باور بودند که شرافت و پستی هر علمی در مقایسه با سایر علوم آشکار می‌شود و با انگیزه یافتن علم اشرف به طبقه‌بندی علوم پرداخته بودند، زیرا آنها معتقد بودند همه علوم در یک رتبه جای ندارند.

او با اشاره به جمله معروف پیامبر(ص) که «العلم علمان، علم الادیان و علم الابدان» گفت: پیامبر(ص) در این جمله این دو علم -علم الادیان و علم الابدان- را بالاتر از همه قرار داده اند. به اعتقاد من قصد پیامبر تقسیم علوم نیست بلکه در جمله انحصار مشاهده می شود و ظاهرا مابقی را علم نمی داند. برداشت من به کمک جمله ای از نهج البلاغه است. حضرت مولا در نهج البلاغه همین جمله پیامبر(ص) را کمی باز نموده اند. با علم ادیان، زندگی جان ها انجاممی شودو به علم ابدان، حیات اجساد. پس از آن نیز بیان می شود که دین شناسی، اشرف از ابدان و حفظ و نگه داری دین از نگه داری بدن لازم تر ست.

این پژوهشگر و استاد دانشگاه با بیان اینکه در مقدمه همه کتب قدیم طب بحثی در مورد شرافت علم طب وجود دارد، تصریح کرد: در این گونه موارد مشاهده می شود که اطباء، طب را علوم اشرف می دانند. مقابل این گروه، حکیمان از جمله ابن سینا قرار دارند که معتقدند فلسفه اشرف علوم است. امروز این نزاع خاتمه یافته است و در علوم جدید، همه علوم در عرض یکدیگر قرار دارند. به رغم مختومه شدن پرونده این گفت وگو، به نظر می رسد که تجربه تاریخی نکته ای را برای بشر ثابت کرده است که نباید از تربیت و اخلاق غافل ماند. آنچه می تواند بر کلیه علوم تقدم داشته باشد، اخلاق است.

او با تاکید بر اینکه اخلاق حتی بر دین تقدم دارد، گفت: اگر فرد بی‌اخلاقی وارد حوزه دین شود، اصلاح نخواهد شد بلکه بدتر می شود. دلیل من برای این برداشت، استناد به آیات قرآن است که در آن گفته می شود قرآن برای مومنین یعنی قلب های سالم شفاست و برای ظالمین که در اینجا به معنای تاریک است، نه تنها فایده ای ندارد بلکه برای آنها بدتر است و نتیجه معکوس می دهد. در طول تاریخ، جنایت هایی به نام خدا انجام شده است از جمله جنایت های کربلا که در مقایسه تاریخی، قبل از اسلام نبوده اند. این خاصیت کج اندیشی و بداخلاقی است. انسانی که اخلاق بد داشته باشد و بیمار باشد، وارد دین هم که شود از دین همان حربه به نفع اخلاق خود را استفاده می کند.

رییس مطالعات اسلامی فرهنگستان علوم با اشاره به حدیث «خیارکم فی الجاهلیة خیارکم فی الإسلام…» که «خوب های شما در جاهلیت در اسلام هم خوب هستید و بدهایتان در جاهلیت هم در اسلام بد هستید» گفت: قرآن، هدایت برای متقین است. این هدایت برای کدام متقین است؟ علامه طباطبایی در تفسیر خود این تقوا را تقوای پیشین می داند. تقوا دو گونه است؛ پسین و پیشین. تقوای پیشین، تقوای قبل از ورود به دین است. در مورد اخلاق دانشگاهی نیز باید گفت که پیش از درس خواندن، دانشگاهی شدن و قبل از هر چیز باید قلب را صاف کرد، خبث طینت را از بین برد و تربیت شد و سپس درس خواند.

او با تاکید بر اینکه اگر انسان تربیت نشده و بی اخلاق باشد، دانش به انسان اخلاق یاد نمی دهد، خاطرنشان کرد: نمونه آن در حوزه دین، عملکرد داعش و بوکوحرام است که به نام دین بزرگترین جنایات تاریخ بشری را مرتکب شدند.

محقق داماد با بیان اینکه دانش به ما علم اخلاق یاد می دهد اما اخلاق عملی خیر! گفت: در نتیجه آن متخصص اخلاق می توان شد اما اخلاقی خیر! قبل از وارد شدن به حوزه تعلیم و دانشگاه باید قلب را صاف کرد، تا بتوان اخلاق را آموخت. در گذشته آموزش در کنار پرورش قرار داشت، اما امروز پرورش به فراموشی شده است و تنها آموزش در محیط‌های تحقیقاتی ما رشد یافته است.

همچنین دکتر محمدرضا سعیدآبادی، دبیرکل کمیسیون ملی یونسکوی ایران از منظر اخلاق در علوم و فناوری به موضوع پرداخت و گفت: جهان در قرن 21 با چالش های وسیعی در مقیاس جهانی و با ماهیت پیچیده و تعداد و تنوع بالا رو به روست. در این قرن، علوم و فناوری های جدیدی در حال ظهور است که در حال در نوردیدن افق های جدید هستند و چالش هایی را در برابر انسان قرار می دهد. چالش هایی که اگر به آن اندیشیده نشود، مشخص نیست این علوم و فناوری جدید، ما را به کجا خواهد رساند؛ آرامش و جهانی بهتر یا ناکجا آباد؟

او تصریح کرد: گرچه امروز مشکل اخلاق اجتماعی مطرح است و انجمن اخلاق ایرانی موظف به پرداختن به آن است، اما اخلاق در علوم و فناوری نیز باید مورد توجه قرار بگیرد. هدف دیگری که باید مورد توجه بیشتر انجمن و در برنامه های آینده آن قرار بگیرد، این است که راهی جز ارتقا درک و آگاهی عمومی از موضوعات اخلاقی وجود ندارد. نه تنها درک و آگاهی عمومی بلکه باید درک و آگاهی حرفه ای و تخصصی را ایجاد کرد.

سعیدآبادی با تاکید بر لزوم ارتباط دانشمندان و عالمان مختلف با یدیگر در این مورد و تعامل وگفت وگوی آنها اظهار کرد: این کار صورت می گیرد اما حجم آن اندک است. نکته دیگر این است که همان حداقل ها و کارهای اندکی که در ایران در حال انجام است، باید بعد از گفت وگوی عالمانه و سازنده ای که صورت می گیرد به عنوان یک توصیه نامه برای مسوولان و سیاستگذاران و … ارائه شود. دولت ودست اندرکاران نیز باید حمایت های لازم را از انجمن های فعالی در این حوزه به عمل آورد. چالش علوم و فناوری های در حال ظهور نیز یکی از چالش ها در جهان و ایران است که باید به آن پرداخت. به همین دلیل است که کمیسیون جهانی اخلاق در علوم و فناوری سازمان ملل متحد در سال 1998 اولین بار این موضوع را مطرح کرد. پس از آن نیز سازمان جهانی یونسکو چنین برنامه و شورایی را ایجاد کرد. امروز هم یکی از برنامه های مهم سازمان یونسکو از منظر چالش های اخلاقی این علوم است.

انتهای پیام