آیا مسجد مشترک شیعه و سنی شدنی است؟
در گفت‌وگو با مهدی فیروزان و علی اشرف فتحی
زهرا منصوری، انصاف نیوز: یکی از مباحثی که همواره میان شیعه و سنی در ایران مساله‌ساز بوده موضوع مساجد هستند. در صدر اسلام مساجد محلی برای گفت‌وگو و معاشرت میان مسلمان‌ها بوده و کارکرد آن با شکلی که امروز مساجد به خود گرفتند متفاوت بوده است و این تفاوت تا آنجا پیش رفته که امروزه مساجد به علتی برای اختلاف میان شیعه و سنی تبدیل شده است. در این میان بعضی معتقدند که «مسجد که شیعه و سنی ندارد، می‌توانند در کنار یکدیگر نماز بخوانند و در عین حال هویت مستقل خود را حفظ کنند» و بعضی نیز نظری مخالف این امر دارند. در میان مراجع شیعه هم به طور کلی استفاده‌ی مشترک از مسجد برای شیعه و سنی با شروطی جایز است.
آیا استفاده‌ی مشترک از مساجد می‌تواند اختلاف میان شیعه و سنی را کاهش دهد و به نوعی وحدت را میان مسلمان‌ها افزایش دهد؟ سیاست حکومت‌ها در این امر چه مقدار تاثیر گذار است؟ در این‌باره با مهدی فیروزان داماد امام موسی صدر و مدیرعامل موسسه شهر کتاب و علی اشرف فتحی، مدرس حوزه و روزنامه‌نگار، پژوهشگر و نویسنده در حوزه‌های مطالعات شیعه گفت‌وگویی کردیم.
فیروزان می‌گوید در میان اندیشه‌های وحدت راه‌حل امام موسی صدر را راهبردی می‌داند و معتقد است در میان شیعه و سنی وحدت تئوری حاصل نمی‌شود اما می‌توان به وحدت عملیاتی رسید. او توصیه می‌کند باید انتقادهای طرف مقابل را بشنویم، تا مشکلات را حل کنیم. از سوی دیگر علی اشرف فتحی می‌گوید این وحدت میان شیعه و سنی، نباید اجباری از سوی حکومت‌ها باشد تا دو طرف گمان نکنند هویت آن‌ها خدشه‌دار شده؛ پس باید مردم را رها کرد تا خودشان با یکدیگر مسالمت‌آمیز زندگی کنند و مشکلات را حل کنند.
فیروزان: در میان اندیشه‌های وحدت، اندیشه‌ی امام موسی صدر را قبول دارم
مهدی فیروزان، خواهرزاده‌ی امام موسی صدر با بیان اینکه من مبنای فقهی و حکومت‌داری استفاده‌ی مشترک از مسجد برای شیعه و سنی را نمی‌دانم، به انصاف نیوز گفت: در این موارد باید وزیر محترم کشور نظر بدهد. اما به یک امر کلی‌تر در مورد این مساله اشاره می‌کنم و آن وحدت است. در طول قرن‌ها مساله‌ی گفت‌وگو میان متفکران مطرح بوده، مثل تلاش‌هایی که علما در الازهر انجام دادند.
وی ادامه داد: گفت‌وگوهایی میان فرقه‌های اسلامی و اسلام و مسیحیت آغاز شده که عمدتا بر مبنای بحث‌های تئوریک بوده، اما من در میان اندیشه‌های وحدت، اندیشه‌ی امام موسی صدر را بيشتر می‌پسندم. گمان می‌کنم بسیار کاربردی و راهبردی است. مثالی می‌زنم که از نظر من مناسب این قضیه است؛ امام موسی صدر می‌گوید وقتی خانه‌ای آتش گرفته و ساکنان این خانه از فرقه‌های مختلف است آیا آن لحظه وقت این است که بنشینید و بگویید که مسبب آتش سوزی کیست یا چیست؟ یا ساختار این خانه در صد سال قبل چگونه بوده که این آتش را به وجود آورده؟
امام موسی صدر می‌گوید وظیفه‌ی عقلانی که به عقل هر آدم معمولی -و نه حتی یک دانشمند- می‌رسد این است که همگی دست به دست یکدیگر بدهیم و آتش را خاموش کنیم. زمانی که آتش خاموش شد، خانه بازسازی شد، از این هیجان خارج شدیم و فرصتی پیش آمد، آن زمان می‌توانیم مبانی تئوریک را بررسی کنیم. در 200-300 سال اخیر جامعه‌ی اسلامی چالش‌هایی را پیش روی خود داشته که نشان می‌دهد هیچ‌گاه آرامشی که مورد نیاز بحث‌های تاریخی و مبنایی بوده، وجود نداشته است. همواره با چالش‌های بنیان‌کنی درگیر بوده‌ایم که اصلا ورود به وحدت از طریق استدلال در مبانی حاصل نمی‌شود. بلکه با وحدت عملیاتی حاصل می‌شود.
او ادامه داد: یعنی امروز جامعه‌ی اسلامی دشمنانی مثل صهیونیسم، داعش، تکفیری‌ها، غربزدگی و…دارد و همچنین با مشکلات و دشمنی‌هایی که فرقه‌ها توسط جنگ‌های نیابتی ایجادکرده‌اند روبه‌رو است. در چنین شرایطی امام موسی صدر پیشنهاد می‌کند راهکار علمی و فوری برای رفع این معضلات و نابسمانیها این است که در وحدت عمیلیاتی برای همه چیز توافق کنیم؛ برای مثال اینکه جنگ بد است و یا محیط زیست باید حفظ شود و یا اینکه هویت جامعه‌ی اسلامی باید حفظ شود و… اصلا بیایید ارزشی هم بحث نکنیم، بگوییم وظیفه‌ی جامعه‌ی اسلامی در مقابل جهانی شدن یا اجتماع اسراییل و تکفیری‌ها و آمریکا چیست؟
در جامعه‌ی امروز برای مقابله با این مشکل‌ها بهترین راه این است که در ابتدا به وحدت عملیاتی برسیم. معضلات را حل کنیم، پس از آن اگر جهان بهشت شد، آمادگی برای گفت‌وگو آغاز شد، آن زمان می‌توانیم حرف خودمان را هم در یک جو آرامی بگوییم. اتفاقا آرامش حاصل از وحدت عملیاتی خیلی بیشتر از آرامش حاصل از وقوع یک تجربه‌ی تاریخی است.
فیروزان ادامه داد: تصور کنید مسلما‌ن‌های فرقه‌های مختلف از یک وحدت عملیاتی به پیروزی برسند و اصلاحاتی میان خود ایجاد کنند، نقش بندی کنند و به یک سری از نتایج برسند. رضایت و اعتماد حاصل از یک همکاری و اشتراک در کار عملیاتی می‌تواند زمینه‌ساز قوی پذیرفتن صداقت، همفکری و مشارکت در مبانی تئوریک شود. فکر می‌کنم بحث‌های تاریخی و مبنایی در شرایط کنونی، ما را از هدف دور کند. به یاد دارم امام موسی صدر نامه‌ای برای رهبر سنی‌های لبنان -مرحوم شهید حسن خالد – نوشتند که «بیاییم راه‌هایی که برای رسیدن به وحدت وجود دارد را در ماه رمضان با یکدیگر بررسی کنیم. شورایی شما تشکیل دهید و کمیته‌ای ما تشکیل می‌دهیم و باهم بحث می‌کنیم و برای تعیین روز عید فطر، شیعه و سنی یک تصمیم تاریخی مشترک بگیریم». در این نامه نوشتند «شاید این اقدامی باشد تا ما بتوانیم به گفت‌وگو درباره‌ی مناسک و اعمال عبادی هم برسیم»، هنوز مساله‌ی عید فطر چالش جامعههای اسلامی است. اکنون شیعه‌ها و سنی‌ها هرکدام دو روز عید فطر دارند. اگر وحدت عملیاتی ایجاد کنیم و دانشمندن و فقهای ما شش ماه بر روی این موضوع -یعنی مبانی شرعی، حکمی و علمی- کار کنند، آن را کنار هم بگذارند و روز عید فطر را استخراج کنند موضوع ممکن است حل شود. حالا این مهم‌تر است یا وحدت در مسجد؟ وحدت در مسجد هم در آینده یکی از چالش‌های عملیاتی؛ است مگر ما در مسجد چه کار می‌کنیم و یا آن‌ها در نماز جمعه چه کار می‌کنند؟ من می‌گویم اگر مبنایی عمل کنیم به خیلی از این‌ها می‌توانیم برسیم، فقط شرایط این گفت‌وگو هم مثل گفت‌وگوهای دیگر شرایط روشنی است. پیش فرض‌ها را باید کنار بگذاریم؛ نباید فکر کنیم همه‌ی حقیقت از آن ما است. این را به هردو طرف عرض می‌کنم.
او افزود: باید فکر کنیم که چگونه می‌توانیم قضیه را درست کنیم؟ چگونه درست پیش برویم؟ شاید حتی برای مدتی آن را تعلیق کنیم تا انتقادها و نظریه‌های طرف مقابل را بشنویم؛ در گفت‌وگو اصلا نمی‌خواهیم کسی را متقاعد یا محکوم کنیم یا او را به چارچوب‌های اعتقادی خود وارد کنیم. بلکه باید با همفکری به یک راهکاری برسیم.
مهدی فیروزان در پاسخ به این پرسش که این مشکلات میان شیعه و سنی بین مردم به عامه‌ی مردم بازمی‌گردد یا به حکومت‌ها، گفت: به همه برمی‌گردد، مثل قدیم نیست که حکومت‌ها به مردم قیومیت داشته باشند؛ حکومت‌ها امروز وکلا و منتخب‌های مردم هستند. یعنی آنچه در راس می‌بینیم، تصویری در پایین دارد. یعنی آنطور که درقدیم می‌گفتند حقیقت در آسمان تصویری در زمین دارد امروز باید گفت حکومت‌ها تصویری از انتخاب‌کننده‌ها هستند؛ یعنی تصویر مردم هستند و همه‌ی ما مسوول هستیم. از ته دلمان باید به این وحدت و همیاری برسیم و همه مسوول این اتفاق هستیم. تا مردم خودشان را تغییر ندهند خداوند سرنوشت آن‌ها را تغییر نمی‌دهد.
راه حل امام موسی صدر در لبنان جواب داد
او در پایان گفت: متولیان امور با متفکرین، به همراه مردم باید به این پیشنهاد امام موسی صدر فکر کنند که اگر شدنی است در ایران همان را انجام دهند؛ زیرا راه حل امام موسی صدر در لبنان جواب داد. امام موسی صدر تمام ان جی او و حرکت‌هایی را که ایجاد کرد، هیات مدیره و موسس آن‌ها از تمام ادیان و شیعه و سنی بودند. حتی در جنگ با اسراییل هیاتی را به نام «هیات کمک به جنوب لبنان» که در معرض حملات اسراییلی بود، ساختند. عکس معروفی وجود دارد از رهبران مناطق شیعه و سنی و ارتدوکس و مسیحی که یاری رسانی به جنوب را انجام دادند. به نظر من وحدت امام موسی صدر در لبنان جواب داد و نه تنها آن را باید در ایران بلکه در جهان اسلام ایجاد کرد.
فتحی: برای ایجاد وحدت میان شیعه و سنی از اجبار استفاده نشود
علی‌اشرف فتحی با بیان اینکه نباید حکومت‌ها برای ایجاد وحدت میان شیعه و سنی از اجبار استفاده کنند، به انصاف نیوز گفت: البته یک بحث این است که آثار فقهی قضیه چیست. اینکه برای ایجاد وحدت باید شیعه‌ها و سنی‌ها را مجبور کنیم که از یک مسجد استفاده کنند، این از نظر فقهی راهکار مناسبی نیست.
وی گفت: میان شیعه‌های دوازده امامی هم اختلاف نظر و احکام متفاوتی وجود دارد، مثلا احکام متفاوتی درباره‌ی نماز جماعت بیان شده و فقهای شیعه با هم در این زمینه اختلاف نظرهایی دارند، خود اهل سنت هم با یکدیگر اختلاف دارند. از این منظر شاید این راهکار که شیعه و سنی از یک مسجد استفاده کنند، درست نباشد. شاید آن‌ها بخواهند هویت خود را حفظ کنند و قواعد خاص خود را داشته باشد. مشابه این کار را نادرشاه انجام داد؛ او می‌خواست وحدتی میان شیعه و سنی ایجاد کند، زیرا پس از دوره‌ی صفویه میان شیعه و سنی تنش زیادی به وجود آمده بود. به هر حال صفویه برای اینکه وحدت ملی را شکل دهد، وحدت ملی و ایرانی را حول محور تشیع شکل داد و طبعا این امر باعث چالش‌هایی در جهان اسلام شد. نادرشاه چون تعصبات و علایق صفویان را نداشت برای ایجاد وحدت میان شیعه و سنی سعی کرد از اجبار استفاده کند. این اجبار تا نادرشاه زنده بود برقرار بود؛ حتی سرکوب‌هایی اتفاق افتاد و برخی از علمای شیعه و سنی را بازداشت کردند و بعضی‌ها هم کشته شدند.
فتحی اضافه کرد: تا نادر شاه رفت این اجبار برداشته شد و نتیجه مفیدی هم نداشت. لذا از این جهت این اجبارها راهکار خوبی نیست. البته اگر از جهت اجتماعی به این قضیه نگاه کنیم استفاده‌ی مشترک از مساجد راهکار خوبی است و باید فرهنگ‌سازی کنیم. زیرا از طریق همزیستی و برخوردهای اجتماعی فضا تعدیل می‌شود. فقط در صورتی که افراد هویت خود را حفظ کنند و احساس نکنند که قواعد فکری آن‌ها نادیده گرفته شده است. اگر این اجبارها نباشد، فرهنگ‌سازی در این زمینه مفید است.
همانطور که می‌دانیم در مناطقی که شیعه و سنی در کنار هم زندگی می‌کنند -در داخل کشور هم در استان‌های جنوبی، شرقی و غربی تعداد آن‌ها کم نیست- مسجد می‌روند، با هم زندگی می‌کنند و ازدواج می‌کنند؛ اتفاق عجیبی نیست. یکی از آفتهای بحث‌های فرهنگی و دینی همین اجبارهایی است که فراتر از آن مقدارهای مجاز انجام می‌شود. زیرا افراد احساس می‌کنند هویت آن‌ها در معرض خطر قرار گرفته و گارد هویتی می‌گیرند. اگر هویت افراد تهدید نشود به تدریج می‌توانند به زندگی مسالمت آمیز و معاشرت خود ادامه دهند و در عین حال نیز هویت و قواعد خود را حفظ کنند. این راهکار در بین علمای معاصر هم مطرح شده و چنین راهکارهایی داده‌اند. نمونه مشخص آن، مرحوم آیت‌الله‌‌العظمی سید احمد شبیری زنجانی است که در اواخر سلطنت رضاشاه در کتاب خود، راهکار همزیستی مسالمت‌آمیز بدون عقب‌نشینی عقیدتی و هویتی را مطرح کرده است. آیت‌الله سید موسی صدر نیز در دوره فعالیت در لبنان از چنین راهکاری در نظر و عمل دفاع می‌کرد.
این پژوهشگر تاریخ اسلام و کارشناس حوزوی در ادامه گفت: حکومت اگر بخواهد در این زمینه دخالت کند باید بسترهای معاشرت و همزیستی افراد را فراهم کند. ولی اگر پروپاگاندای هویتی و فکری انجام شود و از ابزارهای اعمال قدرت استفاده شود، معمولا پاسخ مثبت نمی‌گیریم. پس اگر مردم خودشان در فضای آزاد قرار گیرند، بهتر است؛ البته ممکن است تنش‌هایی بروز کند، زیرا ما در تاریخ موارد متعددی داشته‌ایم که تنش‌هایی به وجود آمده است و صد البته که این تنش‌ها فقط مختص به شیعه و سنی نیست. بین خود شیعه‌ها و یا خود اهل سنت کم تنش نداشته‌ایم، در ادیان و جوامع دیگر هم همین‌طور است. بسیاری از این تنش‌ها دلایل سیاسی و اجتماعی دارد. بنابراین بگذاریم مردم خودشان یاد بگیرند و باهم زندگی کنند، این بسیار بهتر است.
این مدرس حوزه افزود: توده‌های مردم بیشتر به دنبال این هستند که زندگی‌شان بچرخد، مردم عادی دنبال تنش نیستند؛ اگر آن‌ها رها شوند، به سمت همزیستی مسالمت‌آمیز می‌روند. نه اینکه اصلا تنش نباشد، اما همان مقدار تنش هم باید توسط مسوولین و مردم کنترل شود. مردم خودشان با تکثر کنار می‌آیند. معمولا در جمع‌هایی که در خارج از کشور وجود دارد به جز موارد اندکی، اختلاف‌های پررنگی نمی‌بینیم. مشاهدات و شنیده‌های شخصی من در عراق و شرق آسیا هم چنین چیزی را می‌گوید. بسیاری اوقات به خاطر بحران‌هایی که در دوران مدرن با آن‌ها مواجه شده‌ایم احساس می‌کنیم با یک چیز بغرنجی مواجه هستیم. خیلی از بحث‌ها در تاریخ 1400 ساله‌ی اسلام وجود داشته؛ در همین بغداد و شهرهای عراق مواردی را دیده‌ایم که افراد هویت مذهبی خود را ابراز می‌کنند و مشکلی به وجود نمی‌آید.
فتحی در پایان گفت: معمولا وقتی قدرت‌های سیاسی وارد عمل می‌شوند و منافع خودشان را پیگیری می‌کنند، این تنش‌ها تشدید می‌شود. یکی از دلایل اختلاف میان شیعه و سنی دخالت قدرت‌های سیاسی است و منافع خود را می‌خواهند به دست بیاورند. این باعث می‌شود که از ابزار فرقه‌گرایی استفاده کنند و اختلافاتی ایجاد می‌شود. مردم خودشان باید با هم کنار بیایند؛ بارها دیده‌ام شیعه و سنی کنار یکدیگر نماز می‌خوانند و با هم معاشرت می‌کنند. بین شیعه‌ها هم تکثر وجود دارد. مثلا در مساجد خودمان فردی را می‌بینید که طوری دیگر نماز می‌خواند، چون از مجتهدی تقلید می‌کند که فتوایش با نظر مرجع تقلید ما فرق دارد؛ در عین حال می‌بینیم با هم زندگی می‌کنند و مشکل خاصی هم پیش نیامده است.
انتهای پیام
بله شدنی است الان در خیلی شهر ها و روستاها یک مسجد هست و شیعه و سنی در کنار یکدیگر نماز می خوانند و عبادت می کنند
با این تراکم نماز گزار در مساجد ، جا برای هر دو فرقه هست ؟!!