گزارشی از یک دفتر کاری آخوندی در سال‌های 1310 تا 1350

یادداشت رسول جعفریان، پژوهشگر تاریخ که با عنوان «گزارش یک دفتر کاری آخوندی میان سالهای 1310 تا 1350» در خبرآنلان منتشر شده را می‌خوانید:

مرحوم شیخ علی زاهد قمی متولد 1283 ق و متوفای 1371 از عالمان قمی الاصل، اما تهرانی است که در نجف زندگی می کرد. این که وی را به زُهد می شناسند، به دلیل تعبد و تقیدی بود که بسیاری از او می شناختند و در مقام یک عالم و روحانی، نماز جماعت وی محل حضور بسیاری از علما و بزرگان نجف بود.

پدران وی نیز در شمار عالمان شیعه بودند. پدرش محمد ابراهیم از شاگردان سید ابراهیم قزوینی مشهور به صاحب ضوابط و محمد حسن نجفی مؤلف جواهر الکلام بود. نیای مادریش آیت الله شیخ مشکور از علمای نجف و جد خاندان آل مشکور است که پسرش شیخ محمد جواد مشکوری (م 1335ق) خود از عالمان برجسته و مجتهدان بزرگ بود.

اما خود شیخ علی، آقابزرگ که وی را از نزدیک می شناخته، از دانش وی ستایش کرده و از شاگردی او نزد مراجع بزرگ، یاد کرده است [نقباء البشر: 4/1324]. هر دوی آنها نزد میرزای نوری تحصیل کرده اند، و سومین آنها شیخ عباس قمی بوده که بعدها به آنها پیوسته است.

توضیحات آقابزرگ در باره تلاش خستگی ناپذیر وی در نگارش و نیز زهد، نشان آن است که او همزمان مردی دانشی و متعبد بوده است.

در باره استادان و شاگردان و ویژگی های اخلاقی او، آقای ناصرالدین انصاری، در شرح حال وی که ضمن کتاب «اختران قم» آمده، مطالب فراوانی نقل کرده است. تفصیلی ترین توضیح در باره روحیات اخلاقی وی باز هم از آقابزرگ است که بیش از دو صفحه در این باره سخن گفته است:

معمولا خوراک ساده می خورد و لباس درشت می پوشید، و بر رختخوابی که از برگ درختان خرما بافته شده بود می خوابید.. در عین حال مواظب نظافت جسمش و پاکیزگی لباسهایش در عین سادگی آنها بود… او در مسجد هندی اقامت جماعت می کرد و گروهی بسیار بدو اقتدا می کردند و برای درک نمازش، علما و صلحا و اهل فضل و معروفین به تقوا و زهد و عبادت بر یکدیگر پیشی می گرفتند. او در شداید و سختی ها و گرفتاری ها بسیار صبور و بردبار بود».

سید محسن امین هم نوشته است: «وی با ورع ترین و با تقواترین مردم زمان خودش بود».

علامه حرز الدین هم در شرح حال وی نوشته است: وی از اهل فضل و زهد و عبادت و قداست بود».

(همه این نقلها با ذکر منبع در کتاب اختران قم اثر آقای ناصرالدین انصاری، صص 459 ـ 461) آمده است.

اما مدتی پیش در میان تصاویر نسخ خطی، دفتری دیدم در 280 فریم [هر فریم دو صفحه روبرو] که بیشتر صفحات آن شبیه به هم بود.

این دفتر بسیار با ارزش، متعلق به یک روحانی بود که کارهای روزانه خود را که غالبا هم تکراری بوده، در آن ثبت کرده است. این کارها اغلب بر محور مسائل دینی، نماز و روزه استیجاری، کتاب و نسخه خطی، وقف و مسائلی از این قبیل است.

احساس کردم این متن از این زاویه که دفترچه حساب و کتابهای یک روحانی است، باید دارای اهمیت باشد. به سراغ صاحب آن گشتم. ملاحظه کردم در بسیاری از موارد خود را علی بن ابراهیم قمی! نامیده است. اولین چیزی که به ذهنم رسید، شیخ علی زاهد قمی بود. چون هم «علی» بود و هم «قمی» بنابرین از دوستم آقای فرید مدرسی که نواده دختری این خانواده است، سراغ گرفتم. وقتی گفتند که پدرش ابراهیم بوده، تقریبا یقین کردم که مقصود هموست. از آنجا که نام برخی از فرزندان او نیز در این دفترچه بود، یقینی بود که دفتر یاد شده متعلق به اوست.

به هر روی، این دفتر، صرف نظر از اهمیت محتوایی، از این زاویه که متعلق به یک روحانی شناخته شده با ویژگی های اخلاقی جالب است، بیشتر ارزش دارد.

تا آنجا که من یافتم، اولین تاریخی که در صفحات نخست آن آمده از سال 1326 ق است، سالی که در تهران، به اصطلاح مشهور، استبداد صغیر محمدعلی شاهی حاکم بوده است. اما اندکی که جلوتر می رویم، مطالب یادداشتی از سال 1313ق و سالهای بعد از آن یعنی 1314 و سپس 1319 در آن آمده است. جالب است که در فریم 54 حسابی از سال 1310 هم هست که ممکن است در دفتر دیگری بوده به اینجا منتقل شده است. آخرین یادداشت هم مربوط به حوالی سال 1350 قمری است. جز آن که اغلب آنها بین سالهای 1320 تا 1340 است. محتمل است که وی نوعی تقسیم بندی برای موضوعات خود داشته و دفتر را نه تاریخی و به ترتیب بلکه برحسب آنچه لازم می دیده مرتب کرده است. به همین دلیل تاریخ ها متوالی نیستند.

اساس این دفتر یادداشت های مالی است، و بیشتر شامل پولهایی است که از موارد مختلف به دست آمده، مصارف آنها، بدهی ها، اموالی که حاصل از وقف بوده و بین افرادی تقسیم شده است. اما همان طور که اشاره شد، مطالب دیگری هم در آنها از قبیل گزارش برخی از اقدامات، اجمالی از سفرهای کوتاه، فهرست برخی از کتابهای خریداری شده یا ارسال شده یا فهرست کتابهایی که خود داشته در صفحاتی چند آمده است.

در زمینه مسائل مالی، از استفاده از اعداد و سیاق هر دو وجودارد و البته به نظر می رسد هرچه تاریخ ها جلوتر می آید استفاده از اعداد هندی بیشتر می شود.

در موردی در فریم 13 نوشته شده: آنچه عاید شده از نیمه شعبان 1316. ذیل آن پول هایی که از جاهای مختلف رسیده، با رقم آن ثبت شده است. مثلا از بابت مظالم عمه… مقدار، … حواله قزوین… امام جمعه تهران 5 تومان… شهریه محرم …. بنابرین برخی از پولها شهریه، برخی سهم امام بوده و برای او مهم است که بنویسد هر پول از چه راهی به دست آمده و چه نوع مصارفی داشته است.

اما در مورد واحد پولی که وی در این کتابچه از آن استفاده کرده، باید گفت، به دلیل موقعیت خاص نجف که از هر کجا برای آن پول می رسید، انواع و اقسام واحدهای کولی از ریال و تومان ایران، تا لیره عثمانی، و روپیه هندی و حتی موارد دیگر در آن وجود دارد.

اما بیشتر این موارد عبارت از آن است که کسانی برای نماز و روزه استیجاری، پولی در اختیار وی قرار داده و از او خواستند تا فرد قابل اعتمادی را بیابد تا در ازای گرفتن پول، آن را انجام دهند. نویسنده که در این باره تقید خاصی دارد، اگر خود یا دیگری مسوولیت این کار را داشته، با دقت آن را ثبت کرده است. این ثبت، به خصوص در زمینه دقت در شمارش ایام و تاریخ دقیق آنهاست.

بخش دیگری از این کارها، اجیر کردن نایب برای زیارت بوده که موارد پراکنده ای در این دفترچه برای آن دیده می شود.

بیشتر افراد دست کم برای بنده ناشناخته اند، اما گهگاه فامیل برخی از بزرگان در آن دیده می شود که از آن جمله خاندان آل مشکور است که دایی های شیخ علی بوده اند، همینطور در صفحات نخست نام هایی چون حاجی اسماعیل، ممقانی، حاجی خلیلی، حاجی آقا نوری، آقا سید ابوتراب، و جز اینها دیده می شود. در فریم 131 نامی از حاجی سید ابوالحسن اصفهانی نیز هست. به هر روی، اگر این اسامی با فهارس موجود از علمای نجف در آن دوره تطبیق داده شود، به احتمال بتوان تعداد بیشتری را شناسایی کرد.

در باره برخی از کارهای دینی خود توضیحاتی داد که پیداست برای اطمینان از انجام آنها یادداشت کرده و به دیگری مربوط نمی شده است. برای مثال در فریم 15 آمده است: در سفر زیارت فطر 1325، پنج روز از ماه مبارک رمضان را افطار کردم. از شنبه 23 شوال 1325 گرفتم الی 4 شنبه 27 شوال 5 روز. 1 روز سابق بر آن گفتم. الحمد الله. حره علی بن ابراهیم القمی فی 4 شنبه 27 شوال 1325.

به ندرت مواردی دیده می شود که هزینه های یومیه را درج کرده و آنچه را از گوشت، بقالی، عطاری و میوه خریده یادداشت کرده که نمونه آن در فریم 15 آمده است. نمونه دیگر که بسیار کاملتر نوشته شده، در فریم 20 آمده است. از جمله حساب دقیق خباز را طی روزهای متوالی نوشته است. علی القاعده، نان خریداری می شده و در میانه، به تدریج پول برای هر چند روز یا ماه پرداخته می شده است. همین طور حساب حاجی ابراهیم بقال هم به تفصیل در آنجا آمده است.

طبیعی است که امکان توضیح در باره هر صفحه از این دفترچه وجود ندارد، اما در کل باید توجه داشت که این دفترچه می تواند نمونه ای از زندگی روزانه یک روحانی را در نیمه اول قرن چهاردهم هجری نشان دهد. در این باره چند صفحه را برای نمونه انتخاب کرده ارائه می دهم.

***

برگ ذیل صورت قراری است که بر اساس آن، شیخ علی، خود را به سید عبدالغفار مازندرانی اجاره داده است تا یک سال نماز، یک ماه روزه و نماز آیات خسوف و کسوف بخواند و مبلغ آن را در ثبت کرده است. پس از آن به دقت توضیح داده است که چگونه و ظرف چه مدتی آنها را انجام داده است.

نمونه دیگر ثبت نسخ خطی است که نوشته است: صورت کتبی که نزد حقیر موجود است. با فاصله آمده است: از آقای سید ابوتراب امانت نزد حقیر است 4 جلد جواهر.

در ذیل آن صورتی بوده که خط خورده اما ذیل آن یک صورت بلندتر وجود دارد که فهرستی از کتابهاست. این که یک طلبه در آن شرایط چه کتابهایی را در کتابخانه خود داشته می توان از این فهرست استفاده کرد. تفسیر سیوطی، نهج البلاغه، صحیفه سجادیه، رساله در اخلاق، سوال و جواب محقق قمی، جامع المقاصد، الفیه و جعفریه، استصحاب و مقدمه واجب از تقریر حاجی میرزا ابوالقاسم، حاشیه محاکمات، مفتاح الفلاح و … آثار دیگر. صفحه دیگری را هم که در آن فهرستی از کتب خطی بوده انتخاب کرده دنبال همین صفحه آورده ام.

در میان برگهای کتاب، گهگاه یادداشت هایی که زندگی وی را نشان می دهد وجود دارد. از جمله در موردی اسامی فرزندان وی را ملاحظه می کنیم. چنان که می دانیم چندین فرزند وی در تهران و نجف در زمان حیات وی از دنیا رفتند و مرحوم آقابزرگ از صبوری وی در برابر مرگ فرزندانش یاد کرده است. در این فهرست نام زهرا، شریف، محمد، فاطمه و صدیقه آمده و در یک مورد نام نیامده اما تاریخ ولادت آمده است. اولین آنها 1297 ق و آخری 1326 متولد شده اند. اینها مواردی است که در اینجا ثبت شده است.

اطلاعات تقویمی این دفترچه یادداشت هم با ارزش است، به این معنا که در موارد مختلفی روزهای هفته را مشخص کرده است. این مطلب از جهاتی برای تقویم قمری سودمند است. این که او توجه به این داشته است که اگر روز اول ماه در هفته مشخص شود، تا آخر ماه می توان دقیق روز هفته باقی روزها را دانست جالب است. برای همین در سال 1350 ق تقریبا این را مشخص کرده و به علاوه، سعد و نحس بودن ایام را هم در آن معین کرده است.

نمونه های دیگری از اجاره کردن اشخاص برای نماز و روزه در این کتابچه هست که جالب توجه است. برخی از این موارد صورت اجاره نامه را نوشته و دقیق حدود و ثغور آن را مشخص کرده است. دو نمونه را می توان در اینجا دید.

موارد دیگری هست که وی صورت بدهی‌های خود را یادداشت کرده و عنوانی که برای این صفحات که کم هم نیست انتخاب کرده، قروش علی بن ابراهیم قمی فی سنه 19 رجب 1326 است. یعنی همزمان تاریخ هم معین شده است. به نظر می رسد اول می نوشته و هر مقدار که ادا می شده، دور آن خط می کشیده است. در بسیاری از موارد از «والده شریف» قرض کرده که این در برگهای مختلف این دفترچه دیده می شود. گاهی هم از شیخ ابوتراب کلباسی و افراد دیگر است. تعبیر دیگر «والده شریف» یا «والده حسین» باید مقصود همسرانش باشد.

یک مورد دیگر قرارداد اجاره منزل است که مبلغ و کیفیت پرداخت آن آمده است. آگاهیم که بیشتر طلاب ایرانی در نجف، منزل اجاره می کردند.

در مورد دیگری گزارش آمدنش از تهران را بیان کرده و در ضمن به بیان تعداد نمازهای قضا که طبعا بابت قرارداد اجاره ای از طرف خودش بوده پرداخته است.

صورتی از برخی از مصارف پولی که در اختیار وی قرار می گرفته در اینجا آمده که مواردی از آن جالب است. برای کفن و دفن، یا خرید عبا برای برخی از اشخاص از علما و حتی یادی از سید ابوالقاسم خویی که شاید آن موقع بسیار جوان بوده، اگر مقصود شخص دیگری نباشد.

یک قریه که درآمد آن وقف بوده و در اختیار وی، بارها از مصرف پول آن در این دفترچه یاد شده است. این قریه با نام وشاره در قزوین بوده و در یک مورد خاص، قراردادی که در باره آن و درآمدش بسته شده آمده است که جالب توجه است.

یک مورد دیگر صورت ترکه یک شخصی است که درگذشته و تعیین مصرف پول باقی مانده، طبعا بر اساس وصیت وی و پرداخت باقی مانده به ورثه در این صورت آمده است.

در یک سند دیگری نامی از شیخ آقابزرگ و مخارج آقا حسین بروجردی آمده که معلوم نیست اشاره به مرحوم آیت الله العظمی بروجردی است یا دیگری. این مبلغ، از درآمد قریه وشاره پرداخته شده است.

انتهای پیام