«بعضی فتاوی خساراتی به اندیشه اسلامی وارد کردند»

آیت الله محمد قائینی، استاد دروس خارج حوزه‌ علمیه قم گفت: در طول تاریخ داشته ایم که گاهی برخی از بزرگان ما یا مشورت نکردند یا مشاوران امینی نداشتند که واقعیات را درست به آنان منتقل کنند لذا این بزرگان با فتوایی که دادند، باعث شدند بسیاری از نیروهای اسلامی هدر برود یا بی جا مصرف شود و در نتیجه اگر مشورت می شد و این کار با تأمل و دقت بیشتری انجام می گردید، خسارتی به اندیشه اسلامی وارد نمی کرد.

آیت الله قائینی در گفت وگو با شفقنا، درباره ضرورت توجه مرجع تقلید به تأثیرات فتاوی به خصوص در زمینه اجتماعی، سیاسی و فرهنگی اظهار کرد: شارع مقدس توسط منابعی که در اختیار ما قرار داده که همان کتاب خدا و سنت معصوم باشد، قوانینی را جعل کرده که اگر بشر به آن عمل کند، سعادت دنیا و آخرت را تأمین می کند منتها یکی از امور مهمی که باید به آن توجه داشت این است که متخصصین و کارشناسان دین که می خواهند از کتاب خدا و سنت معصوم استفاده کنند، ابزارهایی در اختیار داشته باشند تا به مراد شارع و مقصود دین، درست پی ببرند و آنچه لازمه سعادت بشر هست در خارج پیاده و محقق کنند.

کسی که بناست فتوا دهد باید به بسیاری از مسایل از جمله زمان و مکان توجه داشته باشد
او ادامه داد: کسی که بناست فتوا دهد و رأی شرعی صادر کند و نظر دین را بیان نماید باید به بسیاری از مسایل از جمله زمان و مکان توجه داشته باشد. به عبارت دیگر او باید هم واقعیت را ببیند که در خارج چیست که مخلوق خداست و هم باید حقیقت را ببیند که دستورات دین و وحی الهی است و برای تطبیق این حقیقت بر واقعیت یک ممارست و تبحّری لازم دارد که نه فقط حقیقت را بگوید و به واقعیت کاری نداشته باشد یا فقط واقعیت را ببیند و حقایق را انکار کند یا مطابق با آنها توجیه کند

در فتوای یک فقیه زمان شناس عالم به مسایل روز مصلحت های واقعی مغفول و گم نمی شود
استاد دروس خارج حوزه‌ علمیه قم تأکید کرد: یک فقیه زمان شناس عالم به مسایل روز کسی است که در تشخیص موضوعات زمانی خود یا به تنهایی یا به کمک مشاورین متخصص آشنایی و آگاهی داشته باشد تا وقتی که فتوا را صادر می کند خلاف واقع بیانی نگوید و در این میان مصلحت های واقعی مغفول و گم نشود.

آیت الله قائینی در پاسخ به اینکه اگر در صدور فتاوی مصالح و مختصات زمان و مکان مدنظر قرار نگیرد، چه آثاری در پی خواهد داشت؟ گفت: زمان و مکان به عنوان دو فاکتور برای تشیخص حقایق خارجی و واقعیت ها لازم است که حتماً باید شرایط زمانی و مکانی را در نظر بگیریم. در حقیقت مختصات زمانی و مکانی هر شیئی واقعیت آن شیء را برای ما معین می کند چه بسا یک موضوعی در دو زمان یا در دو مکان، دو صفت مختلف و جدا داشته باشد که در یکی موجب ضرر است و همان در جای دیگر موجب نفع است. یا یکی در یک جا موجب مصلحت است و در یک جا موجب مفسده است.

اگر مصداق ها را خوب تشخیص ندهیم و حکمی کلی دهیم چه بسا اصل مصادیق را از بین می بریم
او افزود: به عنوان مثال اگر در نزاع بین یک دوست با دشمن شما بخواهید راست بگویید به ضرر دوست و حق تمام خواهد شد در حالی که اگر بخواهید همین را در جای دیگر بگویید حتماً باید راست بگویید چون دروغ مفسده زاست، اما مفسده دروغ ذاتی و همه جا نیست، همین طور در مسایل دیگر آیا جای ضرر صدق می کند یا نفع؟ مصلحت است یا مفسده؟ خیر است یا شر؟ در زمان ها و مکان های مختلف مصداق های مختلفی دارد، لذا اگر ما مصداق ها را خوب تشخیص ندهیم و بخواهیم حکم کلی ثابت برای همه جا داشته باشیم چه بسا اصل مصادیق را از بین می بریم، این مساله به مثابه دکتری می ماند که برای تمام بیمارانی که سرما خورده اند یک دارو تجویز کند در حالی که نیازهای انسان های مختلف (زن، مرد، کودک، جوان، پیر، انسان قوی و ضعیف) متفاوت است. لذا اگر کسی این نکات را رعایت نکند یقیناً مصلحت را به جای مفسده و مفسده را به جای مصلحت نشانده است. نه تنها انسان ها را به سعادت خود نزدیک نمی کند بلکه از مقصود و هدف دور خواهد کرد.

تک بُعدی نگری مرجع به مسایل، ضرری سهمگین تر از مصلحت به همراه دارد
آیت الله قائینی درباره اینکه آثار سیاسی، اجتماعی و فرهنگی حکم صادره از سوی مرجع تقلید، متوجه مرجع است یا خیر؟ گفت: مرجع تقلید، پایین تر از او قاضی و همینطور امام جماعت و هر کسی که منصبی از مناصب شرعی را برعهده دارد یقیناً ضامن و مسئول تمام و توابعی است که به خاطر این فتوا به وجود آمده است لذا کسی که می خواهد فتوا و نظری را دهد باید ملزومات، ملازمات، لوازم، مصاحبات و مقارنات شیء را در نظر بگیرد، در حقیقت مجتهد یک متخصص فنی عالیقدری است که باید رابطه یک شیء با ابعاد مختلف را بسنجد و سپس حکم صادر کند چه بسا اگر یک بُعد قضیه را ببیند و بُعد دیگر را نبیند از همان قسمت، ضرر سهمگین تر از مصلحتی است که بنا بود وارد اجتماع شود و نصیب مردم شود لذا مطابق با دستورات قرآن که «کُلُّ نَفْسٍ بِمَا کَسَبَتْ رَهِینَهٌ» هر انسانی در گرو هر کاری است که انجام دهد، فتوا دادن و رأی دادن و حکم صادر کردن هم همینطور است. لذا تمام لوازم سیاسی، اجتماعی و اقتصادی که به وجود می آید دامن گیر کسی خواهد شد که فتوا از سوی او صادر شده است.

فتوایی که آثار مثبت به همراه داشت و مانع ظلم شد
استاد دروس خارج حوزه‌ علمیه قم علاوه بر فتوای تحریم تنباکوی میرزای شیرازی، ولایت فقیه امام خمینی(ره) و حکم جهاد علیه داعش حضرت آیت الله سیستانی، به فتاوی دیگری که آثار مثبت سیاسی، اجتماعی و فرهنگی در پی داشته اشاره و خاطرنشان کرد: در وهله اول باید توجه داشت که بین فتوا و حکم فرق است، فتوا بیان حکم کلی اشیاست که مختص به زمان و مکان خاص و فرد خاصی نیست، اما حکم عبارت است از بیان نظر شرعی در یک موضوع خاص که مربوط به زمان و مکان خاص یا محیط و افراد خاصی می شود. ما در طول تاریخ داشتیم که بزرگانی از علمای ما در رابطه با حکومت های زمان خود یا به نحو سلبی که مقابله با حکومت ها بوده یا به نحو ایجابی که تأیید بوده، دخالت هایی کردند که آثار بسیار مفیدی در جامعه باقی گذاشته است مثلاً در جنگ عراق این چنین بوده که علمای بزرگ فتوای جنگ جهاد علیه انگلیس را دادند و انگلیس را از عراق بیرون کردند. یا در کشور ما در زمان مشروطیت و نهضت نفت از طرف علمای ما فتاوایی یا احکامی صادر شد که توانستند به شدت جلوی ظلم را بگیرند یا نقشه های خطرناک تری که بنا بوده، اجرا کنند نتوانستند و مقاومت کردند. تاریخ تشیع از این فتاوی فراوان است چه در زمان شیخ انصاری با نوشتن کتاب مکاسب در مقابل غربی هایی که آمده بودند اقتصاد غربی را پیاده کنند و چه مرحوم آخوند خراسانی و میرزای نائینی با نوشتن کتابچه ها و نامه هایی در رابطه با نهضت مشروطیت چارچوب دین را مشخص کردند و مُتدینین به واسطه حمایت کردن از آنها نقشه های فراوانی که قدرت های استکباری داشتند را کور کردند و جلوی آنها را گرفتند.

فتاویی که نیروهای اسلامی را هدر دادند
آیت الله قائینی در مورد فتاویی که دلیل و برهان آن قانع کننده نبود و نیاز به تأمل، ملاحظات و مصلحت سنجی بیشتری از سوی مجتهد داشته است، گفت: در طول تاریخ داشته ایم که گاهی برخی از بزرگان ما یا مشورت نکردند یا مشاوران امینی نداشتند که واقعیات را درست به آنان منتقل کنند لذا این بزرگان با فتوایی که دادند، باعث شدند بسیاری از نیروهای اسلامی هدر برود یا بی جا مصرف شود و در نتیجه اگر مشورت می شد و این کار با تأمل و دقت بیشتری انجام می گردید، خسارتی به اندیشه اسلامی وارد نمی کرد؛ مورد حاد و مدنظری که در تاریخ تشیع داشته باشیم، نیست ولی در موارد جزئی در استان ها و شهرها گاهی اتفاق افتاده که بزرگواری احساساتی شده یا منابع اطلاعاتی او ضعیف بوده و به گونه ای تصمیم گرفته که بعدها متوجه شده نباید این حرف را بیان می کرد یا این اقدام را انجام می داد و وقتی متوجه شدند که کار از کار گذشته بوده است.

آیت الله قائینی در پایان گفت: امیدواریم که خداوند به همه توفیق و بصیرت دهد و بدانیم که اسلام، دین و متولیان دین جز خیر برای ما نمی خواهند و انشاالله با تبعیت از ولی امر و علمای ربانی بصیر و آگاه به زمان بتوانیم جلوی توطئه های دشمن را بگیریم و با وحدت یکدیگر هر چه بیشتر در توسعه و تقویت کشورهای اسلامی و بُنیه اسلامی سهیم باشیم.

انتهای پیام