سروش‌محلاتی: پیامبر برای مردم دستور گرسنگی صادر نمی‌کرد

«محمد سروش محلاتی»، استاد حوزه علمیه می‌گوید: پیامبر (ص)  کشور اسلامی را به صورت شعب ابی طالب در نیاورده بود و برای مردم هم دستور گرسنگی صادر نمی کرد، بلکه آحاد مسلمانان خود این راه را انتخاب می کردند. مردم آزاد بودند که هر مدلی که می خواهند زندگی کنند.

به گزارش جماران در سومین شب مراسم فاطمیه دارالزهرا(س) حجت الاسلام و المسلمین محمد سروش محلاتی، استاد حوزه علمیه قم سخنرانی کرد. موضوع سخنان وی معیشت زندگی دختر حضرت زهرا (س) و بررسی این سوال بود که آیا می توان امروز نوع معیشت دختر پیامبر (ص) را توصیه کرد؟این استاد حوزه علمیه که معتقد است وضعیت معیشت حضرت فاطمه (س) اینگونه نبود که آه در بساط نداشته باشد در طی سخنانش هشدار می دهد «مبادا یک کاریکاتور از زندگی حضرت زهرا(س) برای ما درست کنند و بگویند حضرت زهرا(س) این بوده است».

وی معتقد است این سوء استفاده است که به کسی که ظلم می شود بگوییم فاطمه زهرا (س) هم ساده زندگی می کرد. به بیان سروش محلاتی اگر حضرت فاطمه (س) سه روز روزه خود را با آب افطار کرد به این خاطر بود که گرسنه ای سیر شود نه اینکه از نان استفاده نکرد تا دزدی دزدتر شود. در ادامه مشروح سخنان این استاد حوزه علمیه قم را می خوانید.

حجت الاسلام و المسلمین محمد سروش محلاتی با بیان اینکه حضرت زهرا (س) یک بانوی نمونه، الگو و اسوه است و زن و مرد مسلمان باید از زندگی ایشان درس بگیرند و تبعیت کنند گفت: جنبه ای که می خواهم مطرح کنم معیشت یعنی جنبه رفاهی و اقتصادی زندگی حضرت زهرا (س) است. همه ما مکرر گفته ایم و شنیده ایم که زندگی حضرت زهرا (س) در نهایت سادگی و حتی توام با عسرت و سختی بوده است. آیا می توانیم این مدل زندگی که در نهایت فشار و مضیقه بوده است را برای نسل بعد از خود و فرزندان مان توصیه کنیم؟

این استاد حوزه علمیه قم در ارتباط با چگونگی معیشت حضرت زهرا (س) گفت: مرحوم کلینی (رض) در اصول کافی این روایت را آورده است که پیغمبر اکرم (ص) قصد منزل حضرت زهرا (س) را داشت. جابربن عبدالله انصاری هم خدمت رسول اکرم بود. جابر هم اجازه گرفت که پیامبر (ص)  را همراهی کند و به خانه حضرت زهرا (س) بیاید. رسول اکرم به در خانه آمدند و سلام کردند. پشت در ایستادند و فاطمه (س) که صدای پدر را شنید فرمودند بفرمایید. جابر نقل می کند که پیامبر (ص) فرمودند من همراه دارم. آیا همراهم نیز می تواند بیاید (آمادگی دارید که جابر هم وارد شود)؟ حضرت پاسخ دادند: من چیزی بر سرم ندارم.

چهره حضرت زهرا (س) از گرسنگی رنگ پریده بود

وی افزود: این روایت را جابر بن انصاری که تا زمان امام محمد باقر (ع) زنده بود برای امام پنجم نقل کرد. در واقع امام باقر (ع)  این حدیث که در اصول کافی آمده است را از زبان جابر نقل می کند. جابر می گوید حضرت وارد شد من هم وارد شدم. وقتی من وارد شدم نگاهم به چهره حضرت زهرا (س) افتاد. دیدم رنگ از چهره اش پریده است. انگار در صورت او خون نیست. پیامبر (ص)  هم که صورت ایشان را دید متوجه این موضوع شدند و پرسیدند چرا رنگ از صورتت پریده است؟ حضرت فاطمه (س) پاسخ دادند: گرسنگی است.

این استاد حوزه با بیان اینکه این روایت مبنای بحث فقها در موضوع ستر وجه زنان شده است گفت: اولا حضرت زهرا (س) صورتش را نپوشانده بود و ثانیا جابر هم به صورت ایشان نگاه کرده بود. این از نظر فقهی در بحث حجاب و ستر مورد بحث قرار گرفته است. شیخ انصاری و برخی بزرگان دیگر مثل آقای مطهری هم برای عدم ستر به این روایت استناد کرده اند.

فقر و گرسنگی در خانه حضرت زهرا (س) به کرات وجود داشت

وی افزود: بعد از آنکه حضرت زهرا (س) مساله گرسنگی را مطرح کرد، پیامبر (ص) در حق دخترش دعا کرد که خداوندا این تنگنا را از دخترم بردار و این گرسنگی را برطرف کن. جابر روایت می کند که دعای پیامبر (ص) بلافاصله مستجاب شد و انگار از پیشانی حضرت خون جریان پیدا کرد و بعدها هم رنگ چهره حضرت زهرا (س) همین گونه بود.

سروش محلاتی ادامه داد: در زندگی هر کس ممکن است شرایطی پیش بیاید که فرد مجبور به تحمل گرسنگی باشد، اما این اینگونه نبود که این گرسنگی در خانه حضرت زهرا (س) اتفاقی بوده باشد بلکه به کرات وجود داشته است.

این استاد حوزه علمیه قم گفت: علامه طباطبایی در تفسیر المیزان نقل کرده است که وقتی پیامبر (ص) به چهره فرزندان حضرت زهرا (س) امام حسن (ع) و امام حسین (ع) نگاه کرد متوجه شد که آنها از شدت گرسنگی مانند جوجه می لرزند. سوال این است که علت این گرسنگی چیست؟ مرحوم آقای مطهری هم می نویسد: وقتی من کتاب مساله حجاب را منتشر کردم یکی از سوالاتی که با آن مواجه شدم درباره این روایت جابر بود. شهید مطهری در چاپ بعدی کتاب خود یک صفحه درباره این موضوع توضیح داده است.

تنگدستی برای مسلمانان یک وضعیت عمومی بود

سروش محلاتی با طرح این سوال که آیا چنین معیشت با عسرتی برای دیگران هم قابل توصیه هست یا نه؟ گفت: فاطمه زهرا (س) در شرایطی زندگی می کند که وضع عمومی مسلمانان کم و بیش در چنین سطحی قرار دارد.

وی افزود: وضعیت قبل از بعثت پیامبر در جزیره العرب به خصوص در مکه این چنین بود که اکثریت مردم با گرسنگی زندگی می کردند. آیه قرآن هم که می فرماید فرزندان تان را به خاطر گرسنگی نکشید به همین موضوع اشاره دارد. در واقع فقر و گرسنگی در حدی وجود داشت که از سیر کردن شکم فرزند خود عاجز بودند. یکی از نکاتی هم که امیرالمونین درباره جاهلیت میفرماید این است که شما در نهایت فقر و گرسنگی زندگی می کردید.

استاد حوزه علمیه قم ادامه داد: بعد از بعثت پیامبر (ص) شرایط به تدریج تغییر پیدا می کرد با این حال گاهی شرایط سخت می شد؛ مثلا شرایطی مثل وضعی که مسلمانان در شعب ابی طالب پیدا کردند اتفاق می افتاد. شعب ابی طالب تقریبا سه سال به طول انجامید. به هرحال گرسنگی، فقر و تنگدستی برای مسلمانان یک مساله نسبتا عمومی بود. گاهی اوقات بر این محدودیت ها مساله خشکسالی و قحطی – که زیاد اتفاق می افتاد – نیز اضافه می شد و همان مقدار اندک رزق و روزی مردم نیز از بین می رفت و مسلمانان کاملا در شرایط عسرت قرار می گرفتند. در جنگ تبوک چنین مشکلی رخ داد. آن ماجرا که یک خرما را به چند نفر تقسیم می کردند و بعد از آنکه یک نفر خرما را در دهانش می گذاشت و شیرینی اش را می گرفت به دیگران می داد به همین دوران برمی گردد که در آن زمان قحطی هم وجود داشت.

اینگونه نبود که حضرت زهرا (س) آه در بساط نداشته باشند

وی با بیان اینکه در خانه علی بن ابی طالب (ع) و در خانه فاطمه (س) اصل بر ایثار است افزود: علی (ع) یک حقوق سربازی داشت. همه کسانی که در جنگ شرکت می کردند حقوقی داشتند که از غنائم به دست می آمد. خود علی (ع) هم اهل کار و کشاورزی بود. اما نه امیر المونین و نه فاطمه (س) حاضر نبودند آنچه که به دست می آورند را صرف زندگی خودشان کنند. در واقع فاطمه زهرا (س) دارد اما استفاده نمی کند و این نوع دیگری از زندگی زاهدانه است.

سروش محلاتی گفت: امام سجاد (ع) از اسماء بنت عمیس که بسیار به فاطمه زهرا (س) نزدیک است نقل می کند. او برای امام سجاد (ع) نقل کرده است که پیش مادربزرگت فاطمه زهرا (س) بودم که پیامبر  (ص) وارد شد. به گردن حضرت زهرا (س) گردنبند طلا بود. این گردنبند را علی بن ابی طالب (ع) از همان درآمدی که به همه مسلمانان از جمله او تعلق می گرفت برای فاطمه (س) خریده بود. پیامبر (ص) که نگاهش به فاطمه (س) افتاد گفت: مبادا گول حرف مردم را بخوری که مردم بگویند دختر پیامبر (ص) هم از لباس و آرایشی استفاده کرده است که جباران تاریخ استفاده می کنند. حضرت فقط همین را گفتند. فاطمه (س) گردنبند را از گردنش بیرون آورد و آن را فروخت و یک برده خرید و آزاد کرد. پیامبر (ص) وقتی این ماجرا را شنید خیلی خوشحال شد. به این ترتیب این گونه نبود که آه در بساط نداشته باشند، بلکه بنا بر شرایط عمومی که وضع مسلمانان بهتر می شد امکان اینکه حضرت زهرا (س) وضع بهتری داشته باشند وجود داشت. روایت دیگری هم از امام صادق (ع) وجود دارد که می فرمایند فاطمه زهرا (س) نزد پیامبر (ص) آمد و گفت که علی بن ابی طالب (ع) هر درآمدی که داشته باشد به فقرا می دهد و چیزی برای ما در خانه نمی گذارد.

حضرت فاطمه (س) زهد و سادگی را انتخاب کرده بود

این استاد حوزه علمیه قم با طرح این سوال که عسرت در معیشت حضرت فاطمه (س) در چه شرایطی است افزود: نکته ای که وجود دارد این است که وقتی وضع مسلمانان به تدریج تغییر می کرد و سطح رفاه عمومی بهتر و بهتر می شد، فاطمه زهرا (س) هنوز بر اساس همان الگوی زهد و قناعت و سادگی مانده بود. همه حرف من در همین یک نکته خلاصه می شود و آن یک کلمه این است که زندگی مردم رو به توسعه می رفت و پیغمبر (ص) هم مردم را برای رفاه بیشتر آماده می کرد.

وی با یادآوری این آیه «قُلْ مَنْ حَرَّمَ زِینَةَ اللَّهِ الَّتِی أَخْرَجَ لِعِبَادِهِ وَالطَّیِّبَاتِ مِنَ الرِّزْقِ» (بگو: چه کسی زینت‌های خدا را که برای بندگان خود آفریده حرام کرده و از صرف رزق حلال و پاکیزه منع کرده؟) افزود: مردم باید از نعمت های الهی استفاده کنند. یک مقدار مشکلاتی بود که به وجود آمده بود که در سالهای آخر عمر پیغمبر (ص)  این مشکلات کمتر و وضع عمومی مردم بهتر شده بود. اما چرا فاطمه (س) همراهی نمی کرد؟ نکته این است که فاطمه (س) این زهد و سادگی را انتخاب کرده بود و می پسندید و ارزش این سادگی و گرسنگی به انتخاب حضرت زهرا (س) است. به زور گرسنگی را بر مردم تحمیل کردن وجود نداشت بلکه انسان های والایی مثل فاطمه زهرا (س) که در اوج فضیلت بودند خودشان می آمدند و از مال، غذا و زندگی خودشان صرف نظر می کردند و به مسکین و اسیر می دادند.

بین فقر اختیاری که فضیلت است با فقر تحمیلی که رذیلت است فرق وجود دارد

این استاد حوزه علمیه قم تاکید کرد: ما باید بین تحمل فقر اختیاری که منشاء آن ایثار است با فقر و گرسنگی که بر مردم تحمیل می شود و فضیلت نیست بلکه رذیلت است فرق بگذاریم. وقتی خودمان کم می آوریم و نمی توانیم جامعه خودمان را به نحو احسن اداره کنیم و در جامعه اسلامی آمارهای عجیب و غریب و ننگ آور و شرم آور برای فقر نسبی و فقر مطلق وجود دارد باید سراغ حضرت زهرا (س) برویم و از او مایه بگذاریم؟ این چه ربطی به او دارد؟ شما مردم را با رفاه تامین کنید و اجازه دهید به دست خودشان زندگی ساده داشته باشند. زهد و ایثار قابل تحمیل نیست. ارزش زهد و سادگی به انتخابی بودن آن است. اگر انتخاب نباشد همان فقر مذموم است. هر کسی نمی تواند فقر را تحمل کند. امیرالمومنین (ع) به فرزندش محمد حنفیه فرمود به خدا از فقر پناه ببر. فقر از هر دری وارد شود ایمان از در دیگر خارج می شود.

سروش محلاتی افزود: اگر پیامبر اکرم مردم را در مقطعی به صبر و تحمل گرسنگی و سادگی دعوت می کرد، افق روشنی برای آینده در مقابل آنها قرار می داد و می فرمود صبر کنید که این دوران گذراست و ما از این مشکلات عبور می کنیم. شرایط مکه نباید اصلا مورد استناد قرار بگیرد. در شرایط مکه اصلا پیامبر (ص) در راس حکومت نبود. ایشان خودش قدرت نداشت و خودش در تنگنا بود و مسلمانان با اطلاع و آگاهی خودشان این شرایط سخت را قبول می کردند. پیامبر (ص) به آنها نمی گفت شما مجبورید.

پیامبر کشور اسلامی را به صورت شعب ابی طالب در نیاورده بود و برای مردم هم دستور گرسنگی  صادر نمی کرد

وی ادامه داد: پیامبر (ص) در مرحله شعب ابی طالب به احدی از مردم و مسلمانان گرسنگی نداد. جان پیامبر (ص) در مرحله شعب ابی طالب در خطر بود و سران قریش هم پیمان شدند که ایشان را به قتل برسانند. اینجا بود که ابوطالب آمد و مردانگی کرد و حفاظت از جان پیامبر (ص)  را بر عهده گرفت و آنها را به شعب برد. مسلمانان هم آمدند و ابوطالب نیروهای خودش را در شعب برای حفاظت از جان پیامبر (ص)  گمارد. پیامبر (ص)  کشور اسلامی را به صورت شعب ابی طالب در نیاورده بود و برای مردم هم دستور گرسنگی صادر نمی کرد، بلکه آحاد مسلمانان خود این راه را انتخاب می کردند. مردم آزاد بودند که هر مدلی که می خواهند زندگی کنند.

استاد حوزه علمیه قم گفت: وقتی که حکومت تشکیل شد و قدرت برای پیغمبر (ص) در مدینه بود، جامعه رو به رفاه پیش می رفت و شرایط زندگی مسلمانان بهتر می شد؛ هرچند نوسانات گاه و بیگاهی بود اما افق روشن بود. وقتی خندق در اطراف مدینه می کشیدند پیامبر (ص) شهر را تقسیم کرد و مشخص شد که هرگروهی باید کدام قسمت را بکنند. همه هم دنبال آن بودند که سلمان فارسی در گروه آنها قرار بگیرد، سلمان فارسی هم طراح این پروژه بود و هم آدم قوی و اهل کاری بود.

آیا فقر فاطمه (س) به خاطر فساد دیگران بود؟

سروش محلاتی افزود: در روایات آمده است که سلمان خدمت پیامبر (ص) رسید و گفت ما همینطور که کندیم به صخره و سنگ سیاهی رسیدم و هرچه می زنیم نمی توانیم این سنگ را بشکنیم؛ کارمان معطل مانده است، چه کنیم؟ پیامبر(ص)  خودشان رفتند و کلنگ به دست گرفتند. اولین کلنگ را که زدند قسمتی از سنگ جدا شد و برقی جهید. با کلنگ دوم قسمتی از سنگ شکست و با کلنگ سوم برقی جهید و سنگ خرد شد. پیامبر (ص) فرمودند سه بار برق جهید. معنای برق اول این است که شما به زودی یمن را فتح خواهید کرد. با دومی به زودی شام را و با سومی به شما بشارت می دهم که شرق را پیروزمندانه فتح خواهید کرد. همه تکبیر زدند. اسلام آرام آرام جلو می رفت و مردم ثمرات این موفقیت و پیروزی را در زندگی خود می دیدند.

این استاد حوزه پرسید: در زمان پیغمبر (ص) فقر و تنگدستی که در خانه فاطمه (س) یا دیگر مسلمانان وجود داشت به خاطر سوءاستفاده دیگران یا فساد بود؟ یا آنکه مساله فساد مطرح نبود و اگر فاطمه زهرا (س) آن را انتخاب می کند برای برابری با مسلمانان دیگر و محرومین است؟ آیا این همه ایثار و فداکاری که در زمان پیامبر (ص)  وجود داشت به طوری که مسلمانان حتی در جنگ حتی یک خرما را دهان به دهان می گردانند به خاطر این بود که عده ای صاحب آلاف و الوف شده بودند و شکم ها و گردن های خود را بزرگ کرده بودند و بیت المال مسلمین را بلعیده بودند؟

سوء استفاده است که به کسی که ظلم می شود بگوییم فاطمه زهرا (س) هم ساده زندگی می کرد

سروش محلاتی افزود: در آن جامعه با آن اخلاص و ایثار فقر لذتبخش است و توجیه دارد. آنجا هر کس می تواند به خانواده خود بگوید اگر ما گرسنه ایم پیامبر (ص) ، دخترش و اصحاب پیامبر هم گرسنه اند. اما ما باید به بچه هایمان چه بگوییم؟ اگر ما در شرایطی قرار بگیریم که شرایط مقاومت است برای همه باید شرایط ایستادگی و ساده زیستی و بدون این باشد که سوء استفاده های کلان اتفاق بیفتد. آن موقع است که می توان از الگوی فاطمی سخن به میان آورد و گرنه اینها سوء استفاده است که هرکسی در هر موقعیت و شرایطی هر ظلم و اجحافی که در حق او اتفاق می افتد و دزدی از بیت المال اتفاق می افتد یا حقوقش را تضییع کنند به او بگوییم فاطمه زهرا (س) هم ساده زندگی می کرد.

این استاد حوزه علمیه در پایان تاکید کرد: فاطمه زهرا (س) سه روز با خانواده خود با آب افطار می کند. او می گوید که من از این نان استفاده نکردم و گرسنه ای را سیر کردم، نه اینکه از این نان استفاده نکردم و دزدی را دزدتر کردم! ما باید معنا و مفهوم زندگی حضرت زهرا (س) را بفهمیم. زندگی حضرت زهرا (س) مایه سعادت است؛ حیات طیبه آنجاست. اما مواظب باشید که مبادا یک کاریکاتور از زندگی حضرت زهرا (س) برای ما درست کنند و بگویند حضرت زهرا (س) این بوده است. فاطمه زهرا (س) عسرت در معیشت داشت اما آن عسرت در معیشت مبنای یک سیاست عمومی در میان همه مردم و برای گرفتار کردن و قرار دادن آنها در تنگنا نبود.

انتهای پیام