آل احمد و غرب

ابوالفضل تقوایی، کارشناس ارشد علوم سیاسی دانشگاه لزاد مرکزی در یادداشتی ارسالی به انصاف نیوز درباره‌ی کتاب «غرب‌زدگی» جلال آل احمد نوشت:

موسسه تحقیقات اجتماعی دکتر احسان نراقی، دردهه‌ی پنجاه، به جذب پاره ای از نویسندگان ومحققان ایرانی، با رویکرد مطالعات جامعه شناسی و مردم شناسی، همت گماشت. جلال آل احمد و غلامحسین ساعدی ازاین گروه بودند.

جلال اآل احمد، ازشناخته ترین نویسندگان و رو شنفکران ایرانی است. او نثرنویسی برجسته و مقاله نویسی چیره دست بود.

درحوزه ادبی، یکی از دلمشغولی های او، تک نگاری وپژوهش درحوزه فرهنگ مردم و قوم شناسی بود. هرچند گرایش و تمایل به فرهنگ فولکلور و عامه، که متاثر از ادبیات و رئالیسم سوسیالیسم روسی است، در میان دیگر نویسندگان و شاعران ایرانی در دو دهه ی چهل و پنجاه، به چشم می خورد. «تات نشین های بلوک زهرا» و «اورازان» ازافریده‌های ال احمد، درحوزه پژوهش‌های مردم شناسانه است. با نگاه و کند وکاوی آسیب شناسانه.

تک نگاری مبتنی برتوصیف و روایت است. یک مشاهده عینی است که با تعلقات فکری نویسنده درهم می‌آمیزد و ابعادی قوم شناسانه و مردم شناسانه به دست می‌دهد.

منبع مطالعاتی آل احمد ازاغاز تا پایان فعالیت‌های روشنفکری و حرفه ای وی، حوزه ادبیات بوده است.

او از نویسندگان نیهلیست منتقد غرب، چون کامو، اوژن یونسکو، سارتر و دیگرانی چون اندره ژید، برشت و فانون تغذیه کرده است. ادبیات متعهد فرانسه و روشنفکران فرانسوی براو، تاثیر بسیار گذاشته اند.

«دوزخیان روی زمین»، اثر روانپزشک و روشنفکر افریقایی، فرانتس فانون، تاثیری ژرف وعمیق، نه تنها بر روشنفکران ایرانی که تاثیری سرنوشت ساز، بر روشنفکران جهان سوم داشت. و نگره سیاسی آنان را، دگرگون کرد. آل احمد، این کتاب را، که حمایت بی دریغ سارتر را نیز به همراه داشت، ترجمه کرد.

دوزخیان روی زمین، بیانیه تند نویسندگانَ، شاعران و روشنفکرانی بود که، پس از کسب استقلال سیاسی، در پی اعاده هویت فرهنگی وسنن بومی خود ،برآمدند. «دوزخیان روی زمین، هندسه گفتمان روشنفکر جهان سوم را تغییر داد. برای نخستین بار، غرب و نه، فرد بومی به عنوان دیگری، تعریف شد. (۱)»

آل احمد، در سال 1341، رساله غرب‌زدگی را نوشت. و در سفری آن را به رهبر اینده انقلاب ایران، تقدیم کرد.

غربزدگی، رساله‌ای پژوهشی و انتقادی است و به تعبیر خودش: «نمایانگر تضاد میان بنیادهای سنتی جامعه ایران» و «فریاد کمک»ای از فعالین اجتماعی خطاب به روشنفکر ایرانی، که به روشی تک انگارانه، نوشته شده است. غرب‌زدگی مواجهه‌ی روشنفکر ایرانی با تکنولوِژِی و فراورده های تکنولوژیک است. و روایت آسیب‌شناسانه‌ای از فرهنگ مصرفی غرب. اما ازجنس نگاه نویسنده ای که اورازان را نوشته است. یعنی بررسی پیامدهای مدرنیزاسیون بر جامعه سنتی که روستا، تبلور عینی آن است. تضادی که آل احمد، از آن یاد می کند و هراس او از «مضمحل شدن» شخصیت فرهنگی – تاریخی در «قبال ماشین و هجوم جبری اش» پاسخی از سوی روشنفکر ایرانی، به پرسش نسبت ما با غرب و سنت و مدرنیته است که، به فراخور نگاه و جهان نگری آل احمد، از قرائتی فلسفی به روایتی ادبی ازغرب فرو می کاهد.

دکتر علی محمودی درکتاب نواندیشان ایرانی می نویسد: «روایت گری، تک نگاری و توصیف که آل احمد، در آن تجربه و مهارت داشت، یک کار است و پژوهش در موضوعاتی که دارای ماهیتی فلسفی و تاریخی ست، کاری دیگر (۲)».

روایت گری، تنها مهارت آل احمد نبود. چنان که درسفرنامه های چندی، مانند تات نشین های بلوک زهرا و پس از ان در «جزیره خارک» استعداد خود را به خوبی نشان داده بود. شعبده آل احمد، جایگزینی رساله ای ادبی به مقام رساله ای فکری بود. دهه جهل، دهه رهبری ادبی و فکری توامان آل احمد بود. آل احمد، نه تنها داعیه سیادت روشنفکری ادبی را داشت، که، با جزوه غرب‌زدگی، به نظریه پردازی اجتماعی نیز بدل شد.

تعمیم عرصه ادبی به حوزه نظری، شان روشنفکری و گفتمان غالب چپ اندیشی درهم آمیخت تا در غیاب دردناک اندیشه های فلسفی و غیبت روشنفکران ازادی خواه، اندیشه ها وتلقی آل احمد، وجاهتی علمی و متقن بیابد.

کتابچه آل احمد، تاثیرزیادی بر جریان های فکری و روشنفکری دهه ی چهل و پنجاه گذاشت. چندان که بزودی به مانیفست روشنفکران وطنی و نویسندگان سیاسی مخالف حکومت درآمد. نمونه این تاثیر در رای رضا براهنی اشکار است.

رضا براهنی، منتقد ادبی، درباره رساله غرب‌زدگی می نویسد: «غرب زدگی آل احمد نخستین رساله شرقی است که، وضع شرق را در برابر غرب، غرب استعمارگر، روشن می‌کند و احتمالا نخستین رساله ایرانی است که، دریک سطح جهانی ارزش اجتماعی دارد.(۳)»

این قضاوت اغراق امیز، تنهانشانی ازسیطره ونفوذ آل احمد، بر فضای روشنفکری ایران، در دهه ی چهل نیست، پذیرش یک گفتمان ضد غربی در میان جامعه روشنفکری و ادبی است.

منابع آل احمد درکتابچه غرب‌زدگی به شهادت اثارش و گفته های خود او مبتنی برگفت وگوهای شفاهی ازجمله گفت و گو با احمد فردید و محمود هومن و همچنین مجلات فرانسوی زبان بوده است. آل احمد درمورد زادگاه های روشنفکری به همین اقوال شفاهی فردید پناه برده است. و‌ آن رابه صورت منبع فکری درکتاب خدمت و خیانت روشنفکران استفاده کرده است.

ارنست یونگر مبلغ و نظریه پرداز ناسیونالیسم و ایده‌آلیست المانی و از بانیان بازگشت به خویشتن در آلمان، از چهره های فکری تاثیرگذار بر آل احمد بوده است.

گرایش به یک یا چند نویسنده و یا تعلق خاطر به اندیشمندی، به خودی خود می‌تواند، نشان‌دهنده یک گرایش فکری باشد.

اماهنگامی که منبع مطالعاتی یک پژوهنده وتحلیل گر، در حوزه اندیشه و جامعه، به جای آن که برگرفته از مبانی نظری و فلسفی باشد حاصل دل مشغولی های ادبی وسیاسی او، باعث مشکلات بنیادین، در فهم مسایل خواهد شد. و بی آنکه نویسنده اگاه باشد، ساختمانی سست را بنا خواهد کرد. و در جامعه‌ی فکری که، ادیبان حاکمانند، مرجعیت فکری را، به مرجعیت ادبی یک روشنفکر و نویسنده خواهد افزود. و این همانی است که در باره آل احمد اتفاق افتاد.

«آل احمد درغرب‌زدگی به عنوان نویسنده‌ی اجتماعی وارد گذرگاهی شد که، عبوراگاهانه از آن فوق طاقت وی بود. و نیازمند مقدماتی بود که، بایست برای مقدمات آن، وقت صرف می کرد.مقدماتی که نمی توانست با شتابزدگی، مطلق اندیشی و تند خویی فراهم آیند.(۴)»

مساله این است که،مفهوم غرب ،که ماهیتا مفهومی فلسفی است وباید درحوزه ی نظری و معرفتی رمزگشایی شود، در بستری شبه جامعه شناسانه بررسی می گردد و آن هم با منطقی ادبی – انشایی نه ،استدلالی – تحلیلی.

مشکل دیگرکه دستامد مساله نخستین است این که تمایز آشکار و مشخصی میان فرهنگ و مظاهر فرهنگی غرب و پیامدهای جهان صنعتی و شهرنشینی که، مصرف گرایی، نمونه ای ازعوارض آن است، با غرب، به عنوان مفهومی نظری و فلسفی و حوزه تمدنی مشخص وسیر تاریخی روشن، باقی نمی گذارد.

آل احمد درغرب‌زدگی، اسیب شناس دردمند فرهنگ وهویت خودی است و البته مستاصل، که می کوشد تا از میان وضعیت دوگانه سنت ومدرنیته نقبی بزند و افق تازه ای را نشان دهد. افقی که با برائت ازغرب وارجاع به فرهنگ وهویت بومی، خود را نشان می دهد. اما مهارت ال احمد، در روایت و توصیف، کافی نیست، و در تنگنای و تناقضی که ریشه آن فقر نظری و مطالعاتی و نگاهی سیاسی است، گرفتار می شود.

فضایی که آل احمد درغرب‌زدگی، مجسم می کند، همچون نثر او است. و همه می‌دانند که تشخص آل احمد، نثر اوست.نثر «غرب‌زدگی»،جدا از آن که نثری جدلی وسرکشانه است، نثری عتابی و آمرانه نیز هست. فضایی که خواننده در آن تنفس می کند، فضایی تنگ و دالانی باریک است. خواننده، درغرب‌زدگی وارد یک گفت و گو نمی شود. غرب‌زدگی یک مونوگرافی و تک گویی است. یک محاکات و گفت و گوی درونی و یک بیانیه است و چون یک بیانیه است، حکمی اعتراضی و سیاسی نیز هست.

غربزدگی در نگاه آل احمد، تاثیر وجوه فرهنگ وتمدن غربی درحوزه های سیاسی اقتصادی وبه ویژه فرهنگی، برجامعه ایرانی ودر مقیاس بزرگ تر، کشورهای جهان سوم است. بعد استعماری غرب در نگاه او بسیار غالب و پر رنگ است.

«غربزدگی،از نظر ال احمد، تنها حاصل استعمار غرب نیست، بلکه حاصل تداوم روح غارتگر غرب درکالبد عوامل داخلی یا به عبارتی، حاصل محیطی اماده برای این بیماری هم، هست.(۵)»

نظریه غربزدگی آل احمد، در همسویی با تحولات دهه 60 میلادی است. دوره ای که همراهی روشنفکران اروپایی –فرانسوی مانند سارتر با روشنفکرانی چون فرانتس فانون و امه سزر هست. و باعث شهرت روشنفکران افریقایی در جامعه جهانی می شود. تجربه استعماری کشورهای افریقایی، پاره ای از سیاستمداران، روشنفکران و نویسندگان و شاعران افریقایی رابر آن داشت، تا با پیامدها و میراث استعماری غرب، رودرو شوند و درپی مقابله با آن بر آیند.

فراخوان رهبران واندیشمندان ناسیونالیست، برای کسب استقلال سیاسی، بیش از هر چیز در بازگشت به اصالت فرهنگی و هویت بومی ریشه داشت که، استعمارگران آن راداز‌میان برده بودند.

قوام نکرومه، رهبر جنبش آزادی خواه غنا که، بعدا به رهبری این کشور رسید، در توصیف شرایط انقلابی ووضعیت سیاسی جهان در آن دوره می گوید: «درواقع، تنها دو جهان وجود دارد: یکی جهان انقلابی و سوسیالیستی و دیگری جهان ضد انقلابی و سرمایه داری، استعماری امپریالیستی».

در ایران پس از سرنگونی دولت دکتر محمد مصدق، افول حزب توده، به عنوان دیرپاترین حزب سیاسی پس از شهریور 1320 وهم چنین کشمکش و رقابت کشورهای بزرگ جهانی برسرمنافع در ایران، ناسیونالیسم مبتنی بر ایین و فرهنگ باستانی، جای خود را ارام ارام به جریان ملی گرایی مذهبی می دهد. درچنین موقعیتی است که آل احمد کتابچه غربزدگی را که حاصل یک پژوهش سفارشی – فرهنگی است، منتشر می کند.

ازسال های دهه ی چهل و پنجاه شمسی نویسندگان و روشنفکران مذهبی چون جلال آل احمد و علی شریتی پرچم مبارزه با غرب را برافراشتند و درغیاب نیروها و احزاب قدرتمند سکولار، پیشاهنگ مبارزه روشنفکران اسلام گرا باغرب و تمدن غربی شدند.

فهم بهتر ارا آل احمد درباره غرب و تمدن غربی خواندن توامان غربزدگی و کتاب در خدمت و خیانت روشنفکران است. آل احمد پس از تقسیم بندی روشنفکران به روشنفکران مذهبی و غربگرا، همسو با روشنفکران جزایر انتیل، اولین و مهم ترین اقدام استعمار راغارت سنت و فرهنگ دیگران می داند. او روشنفکران غربگرا، را جاده صاف کن استعمار غرب و رهزن دین واعتقاد انان می داند. هنگامی که انان را متهم به «لق کردن زمینه فرهنگی-مذهبی» میکند.

نقد روشنفکری و طرد روشنفکران به ظن آل احمد شیفته غرب ،که حاملان فرهنگ وایدئولوژِی غربی هستند، نخستین گام در راه رسیدن به خویشتن است. روشنفکران دراندیشه آل احمد وشریعتی، بسان سواران و پیش‌آهنگان مبارزه با وضع موجودند. در سراسر دهه جهل و پنجاه که دو دوره تعیین کننده و سرنوشت ساز در تاریخ ایران مدرن هستند، نشانی ازحضور روشنفکران لیبرال و آزادی خواه نیست.

درد و دغدغه آل احمد، میراث سنتی و هویت بومی است که با ورود غرب و فراورده های فرهنگی وتکنولوژیک آن، دچار چالش می شود و دقیقا ازاینجاست که معمای هویت واصالت، به عنوان مفاهیم پرتکرار، بسط می یابد و در دهه های دیگر، بازتولید می شود. بی آن که هیچ تعریف روشمند و یا تبیینی روشن، از آن صورت گیرد.

آل احمد، نماد ونماینده یک وضعیت است. وضعیتی متناقض و دوگانه روشنفکری سرگردان، مانده درمیان سنت وتجدد، که، چون ازغرب، روی بر می کند لاجرم به خود پناه می برد. و در این دگرسازی و در مقام راه کار و پاسخی به این برزخ، از مفاهیم هویت، اصالت و بازگشت به گذشته تاریخی و سنت های بومی بهره می برد.

غرب‌زدگی را باید بستر «بازگشت به خویشتن» دانست. مفهومی که پس از آل احمد، درقالب یک ایدئولوژی انقلابی، زمینه های اجتماعی و سیاسی جنبشی توده ای رافراهم کرد.ذجنبشی که ایدئولوگ آن علی شریعتی بود.

کتابنامه: (1) بروجردی مهرزاد 1393 روشنفکران ایرانی وغرب نشر فرزان

(2) محمودی سید علی 1393نواندیشان ایرانی نشر نی

(3) براهنی رضا 1356قصه نویسی نشر اشرفی

(4) محمودی سید علی 1393 نواندیشان ایرانی نشر نی

(5) میرسپاسی علی 1393تاملی بر مدرنیته ایرانی نشرطرح نو

انتهای پیام