به مناسبت آغاز هفته پدافند غیرعامل

فرهاد بنی‌زمان، کارشناس مدیریت ریسک و بحران در یادداشتی برای انصاف نیوز به مناسبت آغاز هفته پدافند غیرعامل نوشت:

واژه پدافند از نظر واژه شناسی، از دو جزء (پد) و (افند) تشکیل شده است، در فرهنگ و ادب فارسی “پاد” یا “پد” پیشوندی است که به معانی ضد، متضاد بوده و هرگاه قبل از واژه ای قرار گیرد معنای آن را معکوس می نماید، واژه آفند نیز به مفهوم جنگ، جدال، تهاجم، حمله و پیکار است در این راستا که پدافند که هم طراز با واژه “دفاع” می باشد شامل اقداماتی است که جهت مقابله با حمله و تهاجم دشمن انجام می شود که شامل انواع و اقسام اقدامات دفاعی از جمله “پدافند غیر عامل” و “پدافند عامل” است. در پدافند غیر عامل جهت مقابله با تهاجم و تهدیدات دشمن بدون استفاده از تسلیحات تهاجمی یا دفاعی و با استفاده از مجموعه ای از اقدامات و تمهیدات تدافعی، موجب کاهش آسیب پذیری تاسیسات، تجهیزات و نیروی انسانی می‌شود. در صورتی که در پدافند عامل جهت مقابله با تهاجم و تهدیدات دشمن و دفع تهدیدات وی از انواع و اقسام تسلیحات دفاعی نظیر توپ، موشک، تانک، هواپیما های شکاری ، بمب افکن ، رزم ناو ، زیردریایی و … استفاده می شود.

بر اساس مطاب بالا، کوتاه ترین تعریف پدافند غیر عامل ، «دفاع بدون سلاح» می باشد که در شماری کشورها با نام «دفاع غیرنظامی » شناخته می‌شود.

تاریخچه پدافند غیر عامل

عمر پدافند غیرعامل از تاریخی به اندازه گذشته زندگی انسان برخوردار است. انسانهای اولیه برای در امان ماندن از خطر تهاجم حیوانات و تهدیدات پیرامونی خود به غارها و بالای درختان و دیگر محل‌های امن طبیعی پناه می‌برند، با متمدن شدن تدریجی جوامع بشری و شکل گیری زندگی شهری، احساس نیاز به امنیت بیشتر شد و جوامع شهری برای ایجاد امنیت و حفاظت شهر از تهاجم دشمنان، اقدام به ساخت و احداث دژها، قلعه، حصار، خندق، دیوارها و موانع دفاعی در پیرامون شهرها کردند. در این راستا در طول تاریخ بشری، تسلیحات تهاجمی و به تبع آن اقدامات دفاعی نیز شاهد تغییر و تحول چشمگیری بوده و این پیشرفت و فناوری کماکان ادامه یافته و فرآیند و روندی اجتناب ناپذیر به خود گرفته است.
در طول چند هزار سال تاریخ تمدن بشر تنها 286 سال بدون جنگ وخونریزی بوده و کشورهای قدرتمند به بهانه های مختلف موجب بروز جنگها، تخریب و غارت زیر ساختهای تولیدی، اقتصادی، اجتماعی، دفاعی و کشتار و آواره شدن انسانهای بیشماری شده‌‌اند به طوری که تنها در طول 45 سال از سال 1945 تا 1990 میلادی فقط 3 هفته بدون جنگ و خونریزی بوده است. گفتنی است که در دو دهه گذشته جنگ‌های زیادی در پیرامون حریم سرزمینی کشور ما از جمله جنگ اول و دوم خلیج فارس (1991و2003)، جنگ تحمیلی 8 ساله ایران و عراق، جنگ افغانستان (2003)، جنگ 33 روزه، لبنان و جنگهای 22 روزه، 8 روزه و 50 روزه رژیم صهیونیستی علیه مردم مظلوم و قهرمان غزه، جنگ تروریستی گروههای تکفیری داعش علیه کشور سوریه در(4 ساله اخیر) و عراق در سال (2014) تا کنون و جنگ یمن روی داده‌اند و جنگ‌های موجود در قالب جنگ های نیابتی ماهیت پیچیده تری را به خود گرفته است.

با توجه به رویارویی همیشگی بشر، چه در دوران کهن و چه از دوران شکل‌گیری تمدن بشری، با دامنه گسترده‌ای از تهدیدهای مختلف، اصول پدافند غیرعامل از دیرباز به صورت آگاهانه و غیرآگاهانه توسط جوامع بشری به‌کار گرفته شده‌اند. در این زمینه، ديوار چين که هزار و 500 مايل (24.5 کيلومتر ) طول دارد و در نقاط مختلف آن دروازه‌هاي بزرگي به سبک آشوري تعبيه شده، عظيم‌ترين ساختماني است که بشر تاکنون برپا داشته است. ساخت بناهاي گروهي حصاردار در ايران با طرح‌ها و نقشه‌هاي گوناگون که از سه هزار سال پيش ساخته شده‌اند مانند قلعه بلوارآباد در شهرستان خوي، حصار ستيل در کاشان، قلعه حسنلو در اروميه، تورنگ در گرگان، تبه حصار دامغان، نوشيجان تپه بين همدان و ملاير و بسیاری دیگر از این دست از دیگر نمونه‌های اجرای تمهیدات پدافند غیرعامل در طول تاریخ ایران محسوب می شوند.

در جنگ جهاني دوم که با استفاده از هواپيما و بمباران شهرها و مراکز صنعتي و سرمايه‌گذاري و پس از آن استفاده از موشک توسط آلمان نازي شروع شد خسارات ناشي از جنگ به خصوص آسيب‌هاي که به مردم و بخش‌هاي غير نظامي وارد شد نسبت به جنگ جهاني اول سير صعودي داشت و اين موضوع باعث شد تا واژه پدافند غیرعامل با مشخصات کنونی از زمان پس از جنگ جهانی دوم به‌صورت رسمی در ادبیات مهندسی و نظامی کشورهای مختلف وارد و به‌کار گرفته شود.

پدافندغیرعامل در کشورهای دیگر از چه وضعیتی برخوردار است؟

مروری مختصر از وضعیت اجرای تمهیدات پدافند غیرعامل در شمار محدودی از کشورهای مختلف به صورت بسیار خلاصه در ادامه به‌طور خلاصه ارائه می‌شود؛
آمریکا

در آمریکا پس از بحران های برلین و کوبا در سال ۱۹۶۳، موضوع ساخت پناهگاه های خانگی و دسته جمعی مطرح شد. سازمان های کوچکی که در این خصوص فعالیت داشتند، پناهگاه های ضدهسته‌ای متعددی برای حفاظت از جان مردم بنا کردند. سال ۱۹۷۹ رئیس جمهور وقت آمریکا جیمی کارتر، فرمان تأسیس آژانس مدیریت بحران فدرال (فما ) را امضا کرد و به دنبال آن، نواحی ده گانه فما در سراسر آمریکا تأسیس شدند. هدف از تأسیس این سازمان، اطمینان از حیات و حفظ بقا اعلام و پس از مدتی بیش از ۴۰۰۰ مرکز محلی و ایالتی با هدف حفاظت مردم در مقابل حملات احتمالی ایجاد شد. توسعه‌ی پدافند غیرعامل در آمریکا به گونه ای بود که مرد دفاع غیرعامل آمریکا به نام یوجین پی ویگر برنده جایزه صلح نوبل شد و در ژانویه ۱۹۸۱ با انتخاب ریگان به عنوان رئیس جمهور آمریکا، برنامه وی در بیان استراتژی قدرت ملی با توجه ویژه به دفاع غیرعامل، عقب ماندگی های برنامه دفاع غیرعامل را اصلاح کرد و توسعه ی بیشتری داد. چشم انداز این سازمان، آماده سازی مردم و مأموریت آن، پیشگیری، پاسخ به تهدیدات و کاهش آنها و تقلیل حوادث عنوان شد. فما از روز تأسیس تا کنون در خدمتگذاری به مردم آمریکا متعهد مانده است.

انگلستان

انگلستان تنها کشوری در جهان است که دفاع غیرعامل را به صورت غیررسمی از سال ۱۹۳۵ آغازکرد. سال ۱۹۳۸ اندکی پیش از آغاز جنگ جهانی دوم، این کشور مجموعه اقدامات پیشگیرانه ای در برابر حملات هوایی را در دستور کار قرار داد و به دنبال آن، مؤسسه دفاع غیرعامل را برای ارائه ی خدمات صلح آمیز تأسیس کرد. هدف اصلی این مؤسسه، افزایش آگاهی عمومی در باره‌ی تهدیدات احتمالی هوایی با ارائه‌ی آموزش‌های همگانی و واکنش به بحران های احتمالی بود. همچنین قدیمی‌ترین مؤسسه علمی در جهان محسوب می شود که تحقیقات خود را به دفاع غیرعامل و کاهش بلایای طبیعی اختصاص داده است. پس از جنگ جهانی دوم و با آغاز جنگ سرد، نگرانی دفاع غیرعامل از تهدیدات هسته‌ای بیشتر شد و به همین دلیل، رویکرد تمامی تحقیقات و آموزش‌های دهه‌های گذشته به حفاظت غیرعامل در زمان صلح تغییر یافت. احساس نیاز به ایجاد ساختاری منسجم و منظم برای دفاع غیرعامل، دولت وقت انگلستان را بر آن داشت تا در سال ۱۹۶۰، سازمان دفاع غیرعامل انگلستان را تأسیس کند. این سازمان با شعار زنده بمانیم و محافظت کنیم از بخش های مختلفی نظیر تیم های بین المللی خدمات تخصصی اورژانس، نجات و جستجو، تیم ملی مقابله با حوادث غیرمترقبه، خدمات ملی نجات حیوانات، شورای ملی پدافند غیرعامل و مرکز مطالعات حوادث و دفاع غیرعامله تشکیل شده است. ایجاد و حفظ آمادگی عمومی از طریق آموزش و پژوهش هدف اصلی این سازمان است.

اتحاد جماهیر شوروی

سازمان دفاع غیرعامل شوروی سابق در اواسط سال ۱۹۶۰ میلادی تأسیس شد. از سال ۱۹۶۶ با تحولی بزرگ، تجدید سازمان یافت و ساخت پناهگاه‌های ضد هسته‌ای و دو منظوره کردن بسیاری از تأسیسات مانند ایستگاه ها، معابر مترو و پارکینگ‌های زیرزمینی از همان زمان در دستور کار قرار گرفت و با ساخت استحکامات ایمن و زره‌های مقاوم در مقابل انواع بمب و موشک توسعه یافت. اگرچه اقدامات شوروی در زمینه پدافند غیرعامل بسیار گسترده‌تر از این موارد بوده، اما حفاظت از اطلاعات باعث شده است که اخبار این اقدامات به صورت گسترده منتشر نشود. سال ۱۹۹۶ با دستور رئیس‌جمهور وقت، آژانس پشتیبانی و هماهنگی مشارکت روسیه در عملیات انسانی بین المللی توسط وزارت دفاع غیرعامل و بحران تأسیس شد. این آژانس، سازمانی ویژه در روابط اقتصادی خارجی و بخشی از ارتش ملی روسیه بود که برای انجام فعالیت های بشردوستانه در پاسخ به بحران های ملی و منطقه ای به وجود آمد.

استرالیا

مؤسسه مدیریت بحران استرالیا در سال ۱۹۵۶ با نام کالج دفاع غیرعامل استرالیا و به عنوان بخشی از وزارت دفاع تأسیس شد، اما در سال ۱۹۹۳ به این عنوان تغییر نام داد و سال ۲۰۰۱ از وزارت دفاع به وزارت دادگستری انتقال پیدا کرد. این سازمان به عنوان بخشی از دولت استرالیا و تابع سیستم سیاسی حاکم از سوی مدیران ارشد دولتی اداره می‌شود و وظیفه‌ی آموزش، توسعه حرفه‌ای افراد، انتشار اطلاعات، ارائه‌ی خدمات به اقشار جامعه و انجام پژوهش‌های مرتبط با پدافند غیرعامل را برعهده دارد. عامل اساسی در موفقیت این مؤسسه، از یک سو ارتباط تنگاتنگ آن با حوزه قضایی و سایر سازمان های دولتی و از سوی دیگر، ارائه‌ی آموزش‌های به روز و مدیریت دانش مناسب است که سبب توسعه توانمند افراد در سطح ملی و منطقه‌ای شده است.

سوئيس

با وجود سياست بي‌طرف در طول دو جنگ جهاني سازمان دفاع غير عامل سوئيس به ساخت پناهگاه‌هاي مقاوم در مقابل انفجارات اتمي به طور گسترده‌اي توجه کرد و براي اقامت مردم تمامي امکانات از قبيل آب، غذا، دارو و ساير مايحتاج را به صورتي که قبل از فاسد شدن تعويض شوند، پيش بيني کرد.

آلمان

کشور آلمان از دیرباز، توسعه پدافند غير عامل را در دستور کار خود قرار داده است و علاوه بر سازمان‌هاي دولتي، شرکت هاي خصوصي نيز به صورت داوطلبانه و افتخاري در اين زمينه با دولت همکاري می‌نمایند. بسياري از تأسيسات و ساختمان‌هاي اين کشور به صورت دو منظوره احداث مي‌شوند و علاوه بر کاربردهاي متفاوت در شرايط عادي، در شرايط بحران به پناهگاه تبديل مي‌شوند که از جمله اين مراکز می توان به خطوط راه آهن زميني، ايستگاه‌هاي مترو و پارکينگ‌هاي بزرگ ساختمان‌ها اشاره کرد. اين پناهگاه‌ها براي استفاده عموم آماده می‌شوند. مردم و شرکت‌هاي ملي و خصوصي در صورت رعايت استانداردهاي دفاع غير عامل از دولت‌ها کمک‌هاي مالي دريافت می کنند و ساخت پناهگاه در مدارس، دانشگاه‌ها و مراکز مشابه الزامي است.

کانادا

پدافند غير عامل در این کشور مورد توجه خاصي قرار گرفته است و دولت مرکزي وظيفه دارد در اين مورد به تدوين اصول و سازماندهي تنظيم همکاري دولت و نيروهاي مسلح، آموزش مسئولان و مردم، استفاده از همياري در تدوين برنامه‌هاي آموزشي محلي، گسترش برنامه‌هاي تحقيقاتي و نمونه سازي از طرح‌ها اقدام کند.
از سال 1954 و پس از انتشار نتايج آزمايش‌هاي هسته‌اي آمريکا، کشور کانادا عکس العمل به موقع خود را با ايجاد سازمان‌هاي دفاع غيرعامل نشان داد از سال 1959 به منظور تأمين بيشترين هماهنگي در امور دفاع غير نظامي، سازمان‌هاي دفاع غير عامل و اقدامات اضطراري را ادغام کرد که از مهمترين وظايف اين سازمان جديد، تنظيم و نظم و امنيت به منظور حفظ حاکميت و تداوم خدمات دولتي است.

یوگسلاوي

در اين کشور نيزبه اين موضوع توجه جدي معطوف شد و در برنامه‌ريزي‌ها علاوه بر احداث پناهگاه‌ها، مستحکم ساختن ابنيه، ايجاد مرکز به صورت دو منظوره و آموزش و تمرين مردم، به اصولي مانند پراکندگي، کوچک سازي و فريب توجه شد به نحوي که درطول جنگ 1999 نيروهاي مسلح کشورعضو ناتو با وجود بمباران گسترده نتوانستند خسارات‌هاي عمده به تأسيسات اين کشور وارد کنند.

تاریخچه پدافند غیرعامل در ایران

پیش از انقلاب اسلامی، نهادی با عنوان سازمان دفاع غیرنظامی ایران وجود داشت که سه دسته مأموریت را بر عهده داشت؛

• مأموریت اول این سازمان، هدایت، کنترل و پشتیبانی از مردم حین حوادث و بلایای طبیعی؛

• مأموریت دوم كمك به امداد و نجات در حوادث در کنار جمعیت شیر و خورشید سرخ ایران؛

• دسته ی سوم کاهش آسیب پذیری های کشور در برابر تهدیدات خارجی بود.

برگزاری مانورهای گروهی و مردمی برای مقابله با حملات شیمیایی و میکروبی، برگزاری دوره های آموزشی مختلف برای رسیدگی های اولیه به مصدومان و تدوین دستورالعملهای اجرایی برای سازمان ها و ادارات از وظایف این سازمان بوده است. پس از انقلاب اسلامی، این سازمان منحل و مأموریت‌های آن به بسیج واگذار شد.

اما پس از مدتی بر اساس تحقیقات صورت گرفته و با بررسی موضوع و نیازسنجی، با سه موضوع که هر یک مربوط به سه عرصه مجزا بودند، مواجه شدند. از آنجا که بخش کاهش آسیب‌پذیری‌ها با بخش دفاع مرتبط بود و با تهدیدات خارجی سنجیده می‌شد، وظایف آن به نیروهای دفاعی کشور منتقل شد.

بخش مدیریت بحران که مأموریت‌های اول و دوم سازمان دفاع غیرنظامی وقت کشور را شامل می‌شد به وظایف دولت اضافه و به وزارت کشور محول شد که در نتیجه، ستاد حوادث غیرمترقبه شکل گرفت. بعد از بررسی‌های مختلف در باره‌ی دفاع غیرنظامی و کاهش آسیب‌پذیری زیرساخت‌های اساسی کشور در برابر تهدیدات خارجی و پایدارسازی، در سال ۱۳۸۲ مقام رهبری با صدور فرمانی، این وظیفه را به ستاد کل نیروهای مسلح واگذار نمود و سازمان پدافند غیرعامل کشور تأسیس شد. بعد از آن به‌دلیل گستردگی فعالیت‌های سازمان پدافند غیرعامل، نیاز به تسریع در فعالیت‌ها و نظامی نبودن فعالیت های مذکور، این مأموریت به دو بخش تقسیم و در نتیجه، بر اساس فرمان رهبری کمیته دائمی پدافند غیرعامل کشور در نهاد ریاست جمهوری برای برنامه‌ریزی دفاع غیرنظامی و پدافند غیرعامل در سازمان‌ها و ارگان‌های غیرنظامی تشکیل شد.

آیا مأموریت «پدافند غیرعامل» تنها به اقدام در برابر ریسک‌های نظامی محدود می‌شود؟

واژه «پدافندغیر عامل» در دیدگاه عامه مردم و حتی شمار زیادی از متخصصی تبانی‌کننده مفاهیم نظامی و مقاوت در برابر حملات دشمن است. اما واقعیت این است که در روزگار کنونی، نوع تهدیدهایی که جوامع بشری با آن‌ها روبرو هستند نسبت به گذشته تغییر یافته است و تنها محدود به نوع نظامی نمی‌شود. این تغییر بستگی زیادی دارد به رشد تکنولوژی، تغییر در شیوه زندگی، تمرکز جمعیت در مراکز شهری، افزایش وابستگی زندگی بشری به سامانه‌های رایانه‌ای، منابع خبری و رسانه، تغییرات ایجاد شده در منابع تأمین کننده انرژی و غذا و آب، کمبود منابع مصرفی، تغییر شیوه مدیریت شهری، پیچیدگی و درهم‌تنیدگی شریان‌های حیاتی و بسیاری دیگر از عوامل شناخته و شناخته نشده که روی‌هم‌رفته باعث تغییر در ماهیت ریسک‌های تهدیدکننده جوامع بشری شده‌اند. به این ترتیب، ریسک از ماهیتی دینامیکی(تغییر کننده با گذر زمان) برخوردار است؛ بنابراین، دامنه گسترده‌ای از تهدیدها که با مکانیزم‌های مختلفی بر زندگی انسان تأثیر می‌گذارند حیات بشری را تهدید می‌کنند. به‌تبع آن، مأموریت‌های پدافند غیرعامل نیز از تمرکز بر ریسک‌های نظامی خارج شده است و علاوه بر آماده‌سازی جوامع انسانی در برابر تهدیدهای سخت نظامی هوایی، زمینی و دریایی با سلاح‌های پیشرفته مبتنی بر فن‌آوری‌های روز، به پیش‌بینی، پایش و طرح‌ریزی برای کاهش تهدیدهای نیمه‌سخت مانند تروریست و خرابکاری و تهدیدهای نرم شامل تهدیدهای اجتماعی(جامعه محور) از جمله اخبار شبکه‌های اجتماعی، ماهواره‌ای، شایعه، تبلیغات، گسترش مناقشات ملیتی و قومیتی، حمله‌های سایبری، تهدیدهای زیستی(بیولوژیکی) و شیمیایی و دارویی، اقتصادی، جنگ آب و بسیاری دیگر از تهدیدهای فن‌آورانه و جدید می‌پردازد.

وضعیت کشور در زمینه پدافند غیرعامل

کشور عزیزمان ایران، امروز بیش از گذشته در معرض ریسک‌های تأثیرگذار قرار دارد. این ریسک‌ها علاوه بر ریسک بلایای طبیعی مانند زلزله و سیل هستند که محل، شدت و ابعاد وقوع آن‌ها شناخته شده و قابل برآورد هستند. همچنین ریسک حمله نظامی به کشور که از درجه‌ای به‌شدت گذشته برخوردار نیست و بر اساس سیاست‌های حاکمیتی از شدت آن نسبت به گذشته کاسته شده است.

مجموعه‌ متنوعی از ریسک‌های قابل وقوع با پیچیدگی بالای کارکردی که بر لایه‌های مختلف کشور عبارتند از: محصولات کلیدی، زیرساخت‌ها، جمعیت ملی و اراده ملی و نیروهای مردمی (طبق نظریه واردن ) می‌توانند تأثیر گذار باشند عبارتند از ریسک حمله سایبری به برنامه‌ها و نرم‌افزارهای مدیریتی شامل اداری، زیرساخت و خدمات، تحریم اقتصادی، تروریست، نزاع و مناقشات مردمی بر سر آب، تروریست آب و مرزهای تقسیم‌بندی‌های سیاسی، آلودگی‌های بیولوژیکی شامل محصولات غذایی، درمانی و بسیاری دیگر از ریسک‌هایی که ممکن است ناشناخته باشند.

در آخر، آنچه نیاز است در خصوص کاهش و غلبه بر ریسک‌های تأثیرگذار بر اعضا و عناصر مختلف کشور صورت گیرد تدوین یک برنامه دراز مدت و فرهنگسازی عمومی در سطح ملی و متکی بر اراده و خواسته مردمی با در نظر گرفتن شرایط عمومی کشور است.

انتهای پیام