از بزرگ‌ترین رودخانه مصنوعی و شبکه انتقال آب جهان چه می‌دانیم؟

امیرعلی کاکاوند، در یادداشتی درباره‌ی تحولات لیبی و بزرگ‌ترین پروژه‌ی آبرسانی این کشور که در اختیار انصاف نیوز قرار داده است، نوشت:

کم آبی مشکل جدی برای اقتصاد هر کشوری است علی الخصوص در بخش‌های کشاورزی، صنعت، انرژی و حمل و نقل می‌تواند مشکلات زیادی ایجاد کند. تاثیر این بحران نه تنها در اقتصاد ظاهر می‌شود بلکه می‌تواند روی ساختار اجتماع هم آثار منفی بر جای بگذارد.

کاهش نرخ رشد اقتصادی – کاهش فرصت‌های شغلی – کاهش سطح درآمد – کاهش حجم تولید محصولات کشاورزی و ازبین‌رفتن دام‌ها که امنیت غذایی را به مخاطره می‌اندازد و به دنبال آنها تنزل سطح استاندارد زندگی مردم و افزایش مهاجرت همگی سبب می‌گردد تا کم‌آبی به یکی از مهم‌ترین معضلات اقتصادی دنیا تبدیل شود.

از این روی در این مقاله به بزرگ‌ترین پروژه آبخیزداری جهان و سرمایه‌گذاری که جهت امنیت آب در کشور لیبی صورت گرفت و سرنوشت تلخ این پروژه پرداخته شده.

طرح رود بزرگ دست‌ساز یا پروژه بزرگ‌ترین رودخانه مصنوعی ساخت بشر به عربی: النهر الصناعی العظیم شبکه‌ای از لوله‌های عظیم آب می‌باشد که آب شیرین موجود در سفره‌های بزرگ آب زیرزمینی واقع در جنوب و جنوب شرقی کشور لیبی را به شهرها و مناطق مختلف لیبی منتقل می‌کند. (پیوست عکس 1 نقشه شماتیک پروژه و عکس شماره 2).

تاسیسات آبرسانی که شامل شبکهٔ تونلی از لوله‌های بتنی به قطر چهار متر (پیوست 3 و 4 عکس لوله) که به طول نزدیک به سه هزار کیلومتر اقصی‌نقاط کشور را در برمی‌گیرد و شامل: بیش از هزار و سیصد حلقه چاه آب که تعداد کثیری از آنها دارای عمق بیش از پانصد متر است و دهانهٔ آنها شبیه چاه‌های معمولی نیست و آن‌قدر سطح وسیعی دارد که مانند دریاچه می‌ماند. (پیوست 5 و 6 عکس دهانه چاه)

این شبکه آبرسانی روزانه شش میلیون و پانصد هزار مترمکعب آب شیرین را جهت مصارف شرب – کشاورزی و دامداری به شهرهای طرابلس – بنغازی – سرت و دیگر مناطق لیبی منتقل می‌نماید.

معمر قذافی این پروژه را به زبان انگلیسی: great man made river معادل فارسی: رودخانه عظیم دست‌ساز نامیده بود و آن را به‌عنوان هشتمین عجایب جهانی ذکر می‌نمود. (پیوست 4 عکس تابلو پروژه به زبان عربی و انگلیسی)

پیشینه و اکتشاف‌در سال: 1953 میلادی در طی عملیات جستجوی میدان‌های نفتی جدید در بیابان‌های جنوب لیبی علاوه بر کشف مقادیر قابل‌توجهی نفت به اکتشاف مقادیر زیادی آب شیرین موسوم به آب فسیل یا محبوس منجر گردید.

هنگام ته‌نشین شدن مواد رسوبی در کف دریاهای قدیمی قسمتی از آب دریا در لابه‌لای منافذ رسوبات محبوس می‌شود و این آب‌ها را اصطلاحاً آب فسیل می‌نامند.
آب فسیل معمولاً در قسمت‌های عمیق حوزه‌های آب زیرزمینی یافت می‌شود که اغلب دارای کیفیت خوبی نیست و شوری زیادی دارد و آب‌های فسیل برخی از چرخه آب هستند. منتها مدت‌های طولانی (میلیون‌ها سال) از چرخه آب جدا شده‌اند.

این تعریف و توضیحی است که زمین شناسان در خصوص آب فسیل ارائه می‌نمایند. باتوجه‌به این توضیح علمی به این نتیجه می‌توان رسید که این آب‌های کشف شده از زمان آخرین یخ‌بندان زمین در این سیستم متخلخل زیرزمینی ذخیره شده است و همچنین برخلاف عموم آب‌های فسیلی شیرین می‌باشد و از کیفیت مطلوبی برخوردار می‌باشد و یکی از بزرگ‌ترین منابع آب زیرزمینی از این نوع در جهان است که تاکنون کشف شده؛ چهار سفره عظیم آب فسیلی با ظرفیت‌های بین چهارهزار و هشتصد میلیارد مترمکعب تا بیست هزار میلیارد مترمکعب آب.

این سفره‌های آب زیرزمینی در یک میدان مشترک بین کشورهای لیبی – چاد – مصر و سودان در غرب نیل و صحرای بزرگ آفریقا واقع گشته و دو کشور لیبی و مصر بیشترین سهم از این منابع آبی را در اختیار دارند.

لیبی یکی از خشک‌ترین کشورهای جهان است که دارای کمترین مقدار رودخانه‌ها و دریاچه‌ها است و میانگین بارش سالانه آن حدود دو و نیم سانتی‌متر است.

این منابع آب کشف شده نه‌تنها می‌توانست به‌راحتی آب شرب جمعیت هفت میلیون‌نفری لیبی را تأمین کند بلکه با ایجاد شبکهٔ آبرسانی می‌توانست شن‌های صحراها و بیابان‌های بزرگ این کشور را به خاک حاصلخیز زراعی بدل نماید.

در اقدامی مشترک سه ارگان آژانس بین‌المللی انرژی اتمی – برنامه توسعه سازمان ملل و بانک جهانی و با همکاری دولت‌های چهار کشور فوق‌الذکر به مطالعه این منبع گسترده آب زیرزمینی در کویر منطقه صحرای بزرک آفریقا پرداختند.

آژانس بین‌المللی انرژی اتمی با استفاده از ایزوتوپ‌ها – نقشه‌ای سه‌بعدی از سیستم این سفره‌های آب فسیلی تهیه نمود و در گزارش بخش هیدرولوژی آژانس بین‌المللی انرژی اتمی ذکر شد که این سیستم سفره‌های آب‌های زیرزمینی بزرگ‌ترین منبع آب فسیلی در جهان است و بزرگ‌ترین منبع آتی و در برخی موارد تنها منبع آینده آب برای تأمین نیازهای رشد یابنده موجود و هماهنگ با رشد جمعیت و روند توسعه در کشورهای چاد – مصر – لیبی و سودان می‌باشد.

معمر قذافی رهبر بلندپرواز و دارای روحیه سوسیالیستی آب را از حقوق اساسی مردم می‌دانست و معتقد بود آب می‌بایستی به‌صورت رایگان در اختیار مردم قرار گیرد و با در اختیار داشتن دلارهای نفتی فراوان پس از به قدرت رسیدن برای اولین‌بار در سال: 1974 فرمان طراحی اولیه جهت بهره‌برداری از این سفره‌ها را با بودجه کاملاً دولتی صادر کرد.

و در نهایت در سوم اکتبر سال: 1983 در کنگره عمومی خلق لیبی آغاز پروژه بهره‌برداری و انتقال آب از منابع زیرزمینی جنوب کشور و تأسیس سازمان رودخانه مصنوعی عظیم جهت اجرای این پروژه در چهار فاز تصویب شد.

مشخصات و ویژگی‌های پروژه:

پروژه انتقال آب در چهار فاز طراحی و تعریف گردید و اجرای آن از سال: 1983 کلید خورد.

فاز یک: دو میلیون مترمکعب آب را در امتداد 1200 کیلومتر خط لوله از منطقه سریر و شهر تازربو تا مخزن شهر اجدابیا و از آنجا به مخازن شهرهای بنغازی و سرت را تأمین می‌کند.

Sarir* tazerbo * Ajdabiya

فاز دو: پمپاژ از آبخوان واقع در جنوب غربی منطقه بیابانی فزان به شهر طرابلس و دشت جفارا.

Fezzan * jeffara

فاز سه: گسترش فاز یک موجود – 68/1 میلیون مترمکعب اضافی در روز افزایش ظرفیت کل به 68/3 مترمکعب در روز احداث هشت ایستگاه پمپاژ جدید و 700 کیلومتر خط لوله جدید.

فاز چهار: تأمین 138000 مترمکعب آب به شهر توبروک و خط ساحلی شمال لیبی – ساخت چاه‌های جدید در روستای جغوب و مخزن جنوبی شهر توبروک و احداث 500 کیلومتر خط لوله جدید.

Tobruk * Jaghoub

در سال 1999 یونسکو جایزه‌ای را برای تحقیقات علمی و اجرای طرح استفاده از آب‌های فسیلی در مناطق خشک به لیبی اعطاء کرد.

دولت لیبی در سال 2008 طی زمان بیش از سی‌سال و صرف هزینه‌ای نزدید به 30 میلیارد دلار سه فاز پروژه را به اتمام رسانده و در میان اجرای فاز چهارم و نهایی آن بود. اجرای پروژه منجر به احداث 3700 کیلومتر جاده جدید در کشور لیبی گردید و همچنین مهندسان تکنیسین‌ها و کارگران لیبیایی و سایر مهاجرین آفریقایی طی ساخت این شبکه آبرسانی دویست و پنجاه میلیون مترمکعب خاک‌برداری انجام نموده و پانصد هزار قطعه لوله بتنی عظیم ساختند.

دولت لیبی برای تولید و ساخت لوله‌ها مخازن نگه‌داری و دستگاه‌های پمپاژ کارخانه‌های متعددی در سرتاسر لیبی ساخت و کلیه نیازهای این پروژه به‌صورت بومی توسط شرکت‌های خارجی در خود کشور صورت گرفت. پیوست عکس 7 و 8 اشتغال‌زایی به‌صورت فزاینده‌ای رخ داد و به علت بازار کار خوبی که در لیبی وجود داشت توافق امنیتی جهت مهار مهاجرین جویای کار آفریقایی بین اروپا و لیبی شکل گرفت.

نشریه کریستین ساینس مانیتور آمریکا در مورخ: 02/06/89 در گزارشی تحت عنوان: بزرگ‌ترین پروژه آبرسانی جهان در لیبی رو به اتمام است بیان نمود عرضه آب شیرین و قابل شرب در سطح جهان علی‌الخصوص آفریقا محدود شده و در حالی که کشورهای عربی و خاورمیانه و شمال آفریقا بر سر حق استفاده از رودخانه‌ها در مناطق خشک با یکدیگر رقابت و منازعه می‌کنند مانند اختلاف و مناقشه دو کشور مصر و سودان بر سر استفاده از آب رود نیل. کشور لیبی با اجرای این پروژه عظیم و بهره‌برداری گسترده از بزرگ‌ترین منابع آب زیرزمینی فسیلی جهان مشکلات آبی خویش را حل نموده همچنین این شبکه انتقال آب صنایع دامداری و کشاورزی کشور را به شدت تقویت نموده و با احداث مزارع و مجتمع‌های عظیم کشاورزی توسعه باغداری و گلخانه‌ها و صنعت کشاورزی و دامداری لیبی را کاملاً دگرگون نموده و بهره‌وری و پیشرفت این صنایع روند بسیار سعودی در این کشور دارد. در این گزارش همچنین از ابراز امیدواری مسئولان کشاورزی لیبی اشاره گشته که با استفاده از بزرگ‌ترین شبکه آبرسانی جهان که در کشورشان ساخته شده یک‌صد و شصت هکتار زمین زراعی جدید را با روش‌های آبیاری قطره‌ای و سایر روش‌های پیشرفته که از اتلاف و هدر رفت آب جلوگیری می‌کند زیر کشت ببرند که نه‌تنها در کشاورزی خودکفا شوند بلکه دست به صادرات گسترده محصولات کشاورزی بزنند.

جنگی که شاید به دلیل دسترسی سودجویانه به بزرگ‌ترین منبع آب زیرزمینی فسیلی جهان آغاز گردید:

در زمان اعلان‌جنگ علیه حکومت قذافی به رهبری ناتو در سال 2011 سه فاز اولیه پروژه اتمام یافته بود ولی بخت با این پروژه یار نبود و تکمیل فاز چهارم پروژه متوقف گردید و با آغاز بمباران ناتو در مارس 2011 این پروژه به صورت کامل تعطیل گردید.

در جولای سال 2011 ناتو نه‌تنها خط لوله نزدیک به برگا را بمباران کرد بلکه کارخانه‌ها و انبارهای تولید لوله‌ها را تحت عنوان این ادعا که از آنها به‌عنوان انبار نظامی و پرتاب راکت استفاده می‌شود را بمباران نمود.

تخریب و بمباران هدفمند خطوط انتقال آب تا جایی پیش رفت که دسترسی هفتاد درصد از شهروندان لیبی به آب را با اختلال شدید مواجه نمود.

سازمان یونیسف طی گزارشی در سپتامبر 2011 اعلام نمود درگیری‌ها در لیبی و آسیب‌ها به این شبکه آبرسانی تقریباً چهار میلیون نفر از جمعیت هفت میلیون‌نفری لیبی را بدون دسترسی به آب آشامیدنی نموده. همچنین به واکنش‌ها و اقدامات این سازمان بین‌المللی در نجات زندگی بحرانی مردم از طریق ارسال محموله‌های بطری‌های آب آشامیدنی به لیبی و توزیع آن بین مردم خبر داد.

سرنوشت این پروژه و شبکه آبرسانی با جنگ و درگیری آمیخته گردید و از هواپیماهای جنگنده ناتو شورشیان و در نهایت گروه‌های تروریستی مانند: داعش صدمات عدیده‌ای را به این پروژه وارد نمودند. شبکه آبرسانی با حجم عظیمی از خسارات مواجه گردید و نه‌تنها 3 فاز تکمیل شده اولیه آن دچار آسیب‌های جدی گشت بلکه فاز چهارم آن یعنی مهم‌ترین فاز نهایی آن نیمه‌کاره رها شد.

9 سال از سقوط حکومت وقت لیبی می‌گذرد نخست‌وزیر جدید و بعد از آن در سال 2013 اعلام نمود دولت جدید لیبی این پروژه را ادامه خواهد داد. در شهر سرت که بزرگ‌ترین کارخانه لوله‌سازی و تأسیسات آب در آن قرار داشت ماه‌ها در تصرف داعش بود و همهٔ زیر ساخت‌های حیاتی را نابود نمودند.

در آگوست 2019 مدافعین شهر سرت از حمله پهپادهای اماراتی به ساختمان اداری سازمان سرمایه‌گذاری پروژه آبرسانی در شهر سرت خبر دادند. بازار کار خوبی که این پروژه در لیبی ایجاد نموده بود فروپاشید و به‌صورت تلخی هزاران نفر مهاجر لیبیایی و آفریقایی در راه مهاجرت به اروپا در آب‌های مدیترانه جان دادند.

برخی یکی از دلایل اصلی شروع جنگ ائتلاف اروپایی آمریکایی بر علیه لیبی را علاوه بر تصرف دارایی‌های خارجی لیبی طمع شرکت‌های عظیم چندملیتی آب در آمریکا فرانسه و کشورهای دیگر برای بهره‌مندی از این منبع عظیم آب شیرین لیبی و کنترل مستقیم این منابع آب عظیم زیرزمینی ذکر می‌کنند.

انتهای پیام