تئاتر زیرزمینی یا تئاتر آنلاین؛ کدام را در زمان کرونا انتخاب کنیم؟

امیرحسین ناظری کنزق، انصاف نیوز: اولین تعطیلی‌های تئاتر در اسفند 98 رخ داد؛ یعنی همان روزهای ابتدایی کرونا. گروه‌های اجرایی که با صرف هزینه و انرژی نمایش خود را روی صحنه برده بودند ولی ناگهان در میانه‌ی راه با کرونا برخورد کردند.

البته این مساله‌ای مشترک برای تمام مشاغل بود. مشکل از آنجایی حادتر شد که بعد از گذشت مدتی که قرار بود همه چیز با مدلی جدید و رعایت پروتکل‌های بهداشتی به کارش ادامه دهد؛ ولی تئاتر به واسطه‌ی ذات خود، یعنی حضور فیزیکی و متقابل تماشاچی و اجراگر دچار اختلالات بزرگی شد.

تعدادی اجرای پراکنده در سالن‌های رسمی، کمتر از تعداد انگشتان یک‌دست اجرا در فضای باز و تعداد محدودی اجرای آنلاین، تمام فعالیت هنرمندان در فضای رسمی تئاتر کشور بود.

پس از مدتی قوانینی گذاشته شد که سالن‌ها با 50 درصد ظرفیت فعالیت کنند. البته این شرایط فقط برای شرایط زرد و سبز بود که تقریباً در تهران کم‌تر از یک ماه محقق شد. اما همین قاعده هم مشکلاتی داشت. سالن‌های تئاتر باید با نصف ظرفیت به استقبال تماشاچیان می‌رفتند؛ بنابراین برای گروه‌های بزرگ چندان از لحاظ مالی به‌صرفه نبود که در سالن‌ها فعالیتی داشته باشند.

دو گروه اسم‌ورسم‌دار تصمیم گرفتند در فضای باز نمایش اجرا کنند. محمد رحمانیان «عشق روزهای کرونا» را در محوطه تالار وحدت و امیررضا کوهستانی «در انتظار گودو» را در حوالی باغ کتاب اجرا کردند. اجراهایی که با تعطیلی دوباره‌ی تئاترها به‌خاطر پروتکل‌های بهداشتی آنها هم تعطیل شدند و هرکدام فقط چند شب روی صحنه بودند.

این تعطیلی اعتراضات بسیار زیادی را در پی داشت. هنرمندان زیادی به این تعطیلی‌ها واکنش نشان دادند و به آن اعتراض کردند. اعتراض سیاست‌های نادرست مسئولین در حوزه‌ی نمایش که نمی‌توان بر اساس آن برنامه‌ریزی و اجرا کرد.

اینها اما روند «تئاتر رسمی» کشور بود. تئاتری که برای اجرایش از اداره‌ی هنرهای نمایشی مجوز می‌گیرند. تعدادی از هنرمندان اما منتظر برنامه‌ی وزارت ارشاد نشدند. عده از هنرمندان هم با تعطیلی سالن‌های رسمی رو به اجراهای زیرزمینی و یا اجرا در مکان‌های نامتعارف آوردند. حتی گاهی خبرهایی از اجرای خصوصی یا نیمه‌خصوصی در سالن‌های رسمی کشور نیز شنیده می‌شد.

جایگاه تئاتر آنلاین کجاست؟

دو جشنواره‌ی آنلاین «ریکانکت» و «دور – آن» هم همان روزهای اول کرونا فعالیت خود را آغاز کردند. جشنواره‌هایی که احتمالاً منتظر وزارت ارشاد نماندند تا برایشان تعیین و تکلیف کند. پس از آن هم تعداد دیگری جشنواره آنلاین شروع به فعالیت کردند. بحث و گفت‌وگوهای بسیاری درباره‌ی تئاتر آنلاین صورت گرفت و در نهایت تیوال به‌صورت رسمی این کار را شروع کرد.

احتمالاً تنها پلتفرم مستقل و رسمی برای اجرای آنلاین تئاتر سایت تیوال بود. «محمد عمرو آبادی» مدیر سایت تیوال درباره‌ی استقبال مخاطبان از تئاترهای آنلاین به انصاف نیوز گفت: باید ببینیم تعریف‌مان از خوب چیست. وقتی خود تئاتر شکل گرفت شاید به ده تماشاچی می‌گفتند خوب ولی الان به هزار تماشاچی در یک سالن بزرگ خوب می‌گویند. اجراهای آنلاین هنوز نتوانستند جایگاه خودشان را پیدا کنند؛ بنابراین نسبت به اینکه ما یک مسیر تازه‌ای را بنا کرده‌ایم وضعیت خوب است و شبی 200 تا 300 نفر اجراهای آنلاین را نگاه می‌کنند. ولی در مقایسه با دنیا که مدت‌ها قبل از کرونا اجرای آنلاین داشت وضعیت خوبی نداریم. حتی در مقایسه با درآمدزایی و گردش مالی که پیش از کرونا در تئاتر جاری بود اوضاع خوب نیست؛ بنابراین به‌عنوان یک راه جدید و یک پروسه‌ی نوپا قابل‌قبول است ولی برای جایگزینی گردش مالی هنر اصلاً خوب نیست.

او به سوالی درباره‌ی مقایسه‌ی بازدید اجراهای آنلاین با فیلم تئاترها پاسخ داد: تئاتر آنلاین یک مسیر نوپا است و در آینده باید منتظر میوه‌هایش باشیم. هدف و برنامه‌ریزی ما این است که به عدد 100 هزار تماشاچی در هر اجرا برسیم، چون محدودیت جغرافیایی و تعداد صندلی وجود ندارد. اما در این لحظه که ما کمتر از 10 اجرای آنلاین داشته‌ایم؛ ولی در مقایسه بیش از 150 فیلم تئاتر داریم استقبال از آنها بیشتر است.

وی افزود: البته یکی از دلایل می‌تواند این باشد که شما می‌توانید هر زمان که بخواهید فیلم تئاتر را ببینید ولی اجرای آنلاین یک محدودیت زمانی هم دارد. اجراهای آنلاین چون هنوز روال نشده و تعدادشان کم است ما در روند صدور مجوز کمی تسامح می‌بینیم. احتمالاً زمانی که این روند فراگیر شود نگاه‌های بیشتری به این سمت می‌آید و روند تغییر پیدا می‌کند. ما مجوز اجراهای آنلاین را عملاً از ساترا می‌گیریم. برخلاف تصور ما تا به اینجای کار ساترا بسیار همدلانه‌تر از وزارت ارشاد با ما همکاری داشته است. مجوز مرکز هنرهای نمایش هم نیاز است ولی فعلاً چندان سخت‌گیری نمی‌کنند. روند اجراهای آنلاین اصلاً منظم نیست. گاه‌به‌گاه یک اجرای آنلاینی برگزار می‌شود ولی این اتفاق چیزی نیست که بشود روی آن حساب باز کرد. هدف ما این است که در آینده حتی در شرایط عادی «هنر اجرای آنلاین» را به‌صورت روال برگزار کنیم.

او درباره‌ی هزینه‌ی اجرا در تیوال گفت: باتوجه‌به اینکه پلتفرمی که ما در اختیار گروه‌ها قرار می‌دهیم هم هزینه‌بر است، از طرفی ما بلیت‌فروشی را هم انجام می‌دهیم؛ بنابراین باید کارمزد بیشتری هم بگیریم. ما در حال حاضر 30 درصد از فروش اجراهای آنلاین را می‌گیریم. همین قاعده در مورد فیلم تئاترها هم وجود دارد.

«علی اکبر محمدخانی» دبیر جشنواره‌ی آنلاین «دور – آن» درباره‌ی استقبال از تئاتر آنلاین به انصاف نیوز گفت: متأسفانه استقبالی نشد. یکی از مشکلات این بود که بین دوستان اختلاف بود که اصلاً به‌صورت آنلاین می‌شود کار جدی کرد یا نه؟ هدف ما این نبود که حتماً یک فستیوال بزرگ و جدی برگزار کنیم. هدف این بود که یک گعده تشکیل شود. هدف ما این بود کارهای کوچک کنیم و کم‌کم از میان همه‌ی اجراها چند اتفاق رخ دهد. ولی متأسفانه استقبالی نشد.

«ندا تسلیمیان» دانشجوی مقطع کارشناسی ارشد هنرهای نمایشی است. او در زمان کرونا دو اجرا بدون گرفتن مجوز اداره‌ی هنرهای نمایشی برگزار کرده.
او درباره‌ی اجرای آنلاین به انصاف نیوز گفت: قبل از این اجرا مکان محور به اجرای آنلاین فکر کردم ولی آن محیط به‌قدری ناآشنا بود که تصمیم گرفتم حداقل تماشاگرانی داشته باشم که ببینمشان.
چون موضوع مکان همواره برای من مساله بود شخصاً چندان احساس سختی از تعطیلی تئاتر نکردم. مثلاً می‌شد بروم در جنگل و با ماسک اجرا را پیش ببرم. اما مساله فراتر از برگزاری تئاتر است. مساله بیشتر مسائل صنفی است. بزرگ‌ترین مساله این است که حقوق صنفی تئاتری‌ها رعایت نمی‌شود.
بنابراین تئاتر به‌عنوان یک شیوه‌ی اجرایی راه خودش را پیدا خواهد کرد ولی آن 20 نفری که در یک اجرا حقوق دریافت می‌کردند الان مساله هستند.

 مدیر سایت تیوال درباره‌ی رضایت مجموعه‌ی خود و گروه‌ها از درآمدزایی‌ها در بستر آنلاین گفت: باتوجه‌به اینکه اجراهای آنلاین تعدادشان کم است. از طرفی تعداد اجراها هم کم است و به 30 شب نمی‌رسد؛ در آن بخش هنوز رضایت‌بخش نیست. ما این کار را بیشتر برای حفظ تئاتر و حفظ زنجیره‌ی مخاطب با تئاتر انجام می‌دهیم. ولی در بخش فیلم تئاتر موارد رضایت‌بخشی هم داریم.

عمرو آبادی درباره‌ی حمایت وزارت ارشاد از مجموعه‌ی خود گفت: متأسفانه وزارت ارشاد هیچ کمکی به ما نکرد. در بحث مالی هرچه بوده از بخش خصوصی بوده. حدود 45 روز ابتدایی ما (با وجود مشکلات مالی که برایمان به وجود آمده بود) به‌صورت شبانه‌روزی فعالیت کردیم تا بتوانیم پلتفرم‌های آنلاین را به امید اتفاقات بهتر راه‌اندازی کنیم. در همان موقع 45 روز جلوی کار ما را گرفتند. ما انتظار داشتیم به‌خاطر کارمان حداقل یک خسته نباشد به ما بگویند؛ ولی 45 روز جلوی ما را گرفتند که باید بروید از سازمان سینمایی مجوز بگیرید. این غیرمنطقی بود که فیلم تئاتر بخواهد مثل سریال یا فیلم مجوز بگیرد چون آنها برای بار اول به نمایش در می‌آیند ولی تئاتر قبلا یک‌بار مجوز گرفته و اجرا شده؛ بنابراین ما جنگیدیم تا بتوانیم روند گرفتن مجوز را تسهیل کنیم.

وی افزود: وقتی یک اجرایی روی صحنه بوده یعنی دیده شده و کارشناسی شده است. ولی این تنگ‌نظری به ما آسیب جدی زد و ترمز ما را کشید. بعد 45 روز با کمک آقای «قادر آشنا» بنا شد سازمان سینمایی درباره‌ی فیلم تئاترها سخت‌گیری نکند.

 تسلیمیان که دو اجرا در زمان کرونا داشته است می‌گوید تمام قاعده‌ها را حفظ کرده. ولی به دنبال مجوز نرفته چون گرفتاری‌های زیادی دارد.
او درباره‌ی اجرای اول خود «ند خانه است» گفت: این اجرا حاصل یک کارگاه «تئاتر مکان محور» بود. من به دلیل اینکه پیش از تئاتر معماری خوانده بودم و به تأثیر بنا بر انسان‌ها واقف بودم؛ از طرفی چون این ایام ما بیش از همیشه در خانه‌هایمان هستیم بنابراین تصمیم گرفتم در خانه خودم اجرا کنم. پس اصلاً نیازی به گرفتن مجوز برای من وجود نداشت.
من در این دوران یک اجرای دیگر هم در جنگل کردم. آن اجرا حاصل یک کارگاه تأثیر شعر در هنر پرفورمنس بود. آن اجرا بر اساس شعر «به باغ هم‌سفران» سهراب سپهری شکل گرفت. در آن اجرا من موضع طلوع آفتاب در جنگل بودم و از دیگران می‌خواستم من را بخوابانند.
مشکل این بود که من فکر می‌کردم خیلی دردسر داشت اگر می‌خواستم [مقامات رسمی] را قانع کنم برای اجرا در خانه و برای آن مجوز گرفتن؛ بنابراین دوست داشتم بلیت‌فروشی کنم ولی وقتی به مراحل فکر می‌کردم منصرف می‌شدم.

تسلیمیان هیچگاه برای یک نمایش مکان محور حتی درخواست مجوز هم نداده اما این‌گونه فکر می‌کند.

مدیر سایت تیوال مساله‌ی مجوز را اینطور مطرح کرد: همه ما می‌دانیم که دخانیات چیز مضری است برای جامعه، اما واقعیت این است که رواج دارد. اگر جلوی دخانیات را بدون اصول عملیاتی بگیریم اتفاق خوبی رخ نمی‌دهد. حالا دخانیات زیرزمینی می‌شود و با کیفیت پایین‌تر و مضرات بیشتر رواج پیدا می‌کند. پس اتفاقات با یک دستور که حل نمی‌شود. آن اتفاقات در تاروپود جامعه پیش می‌رود. ما باید کار فرهنگی کنیم. یعنی اگر می‌خواهیم کارها زیرزمینی نشوند باید مراحل اخذ مجوز را بسیار ساده، سریع و مبتنی بر تکنولوژی (الکترونیکی) کنیم. اگر این اتفاق رخ دهد سیستم انگیزه‌ای برای کار زیرزمینی نخواهد داشت و کار خودش را می‌کند.

وی افزود: وقتی ما دو ماه برای یک مجوز مجبوریم رفت‌وآمد کنیم. بعدازاین مدت هم با جواب روشنی مواجه نشویم. چون اصلاً کسی نمی‌داند چه پروسه‌ای طی می‌شود. حتی اگر پیگیری نشود ممکن است مسئولین آن را فراموش کنند. پس در چنین شرایطی چیز عجیبی نیست که هنرمند کار زیرزمینی کنند.

دبیر جشنواره‌ی «دور-آن» نیز درباره‌ی مجوز گفت: اصلاً به دنبال مجوز نرفتیم. ذات کارهای آلترناتیو اصلاً با اصول رسمی به‌صورت محتوایی تناقض دارد. زمانی که شما در بستر اینستاگرام قرار است فعالیت کنید، از طرفی تاکید بر کارهای آلترناتیو دارید اصلاً سراغ اداره‌ی هنرهای نمایشی نمی‌روید.
ما با یک ساختار ذهنی رشد کردیم. یک‌دفعه از کره‌ی ماه به ایران نیامده‌ایم. ما می‌دانیم که رسمی شدن چه محدودیت‌هایی را برای شما ایجاد می‌کند، اگر قرار بود با آن ضوابط کار کنیم اصلاً متن خودم هم به جشنواره راه پیدا نمی‌کرد. هم‌زمان با ما یک جشنواره دیگری به نام «ارتباط مجدد» هم برگزار شد. گمان نکنم که حتی آن دوستان هم به سراغ مجوز رفته باشند. چون ذات تجربه‌گرایی میزان زیادی با بحث‌های دولتی منافات دارد.

سایت‌های فروش بلیت واسطه‌ی بین تماشاچیان و گروه‌های اجرایی بودند. به‌خاطر همین جایگاه آنها احتمالاً بیش از همه از شرایط کلی تئاتر با خبر هستند. آنها نیز در این اوضاع ضرر و زیان بسیاری را متحمل شدند. سایت «تیوال» پیش از شروع کرونا بیشترین تعداد بلیت‌فروشی را در تئاتر کشور داشت و به‌نوعی سایت اصلی فروش بلیت تئاتر بود. به گفته‌ی مسئولین این سایت آنها بیش از 90 درصد بازار فروش بلیت تئاتر را در اختیار دارند. عمرو آبادی درباره‌ی مقایسه‌ی میزان فروش گفت: نقطه سربه‌سر مرداد 99 نسبت به مرداد 98، 92 درصد کاهش درآمد وجود داشته است. به دلیل محدودیت‌ها الان که صفر است. یعنی الان ما بسیار پراکنده اجرا داریم ولی پیش از کرونا ما تا روزی 150 اجرا در یک روز هم می‌رسیدیم. به طور معمول حدود 100 اجرا هر شب روی صحنه بود.

او در انتها تاکید کرد: یک مجموعه‌ای که وظیفه‌اش اداره کردن تئاتر کشور است. نامش اداره است. اداره کردن فقط به این معنا نیست که یک دپارتمانش یعنی ممیزی و نظارت فعال باشد. در طول سال‌ها ممیزی فعالیت داشته است. من انتقادی به آن ندارم چون قانون کشور است. این‌همه سال که این مشکلات وجود نداشته هنرمندان در چهارچوب قانون عمل کرده‌اند. الان که بحران رخ‌داده باید بازوهای دیگر این ارگان مدیریتی وارد عمل شود. باید دید از هنرمندان و سالن‌های خصوصی حمایت می‌شود. ما هر روز می‌شنویم که یک سالن خصوصی تعطیل شد. اینها میوه‌ی چندین سال فعالیت تئاتر است. مجموعه‌ی ما (تیوال) واقعا در لبه‌ی تیغ تدبیر کرده است که حالا سرپا است. ما کار بسیار سختی انجام دادیم که هنوز ورشکست نشده‌ایم. چرا هیچ‌کس نه سوالی می‌پرسد، نه کمکی می‌کند؟ نمی‌شود که فقط دپارتمان ممیزی ما فعال باشد. پس حمایت کجاست؟ مگر وظیفه‌ی مدیر سروسامان دادن نیست؟ الان سروسامان دادن یعنی حمایت کردن. به‌زودی این مشکلات رفع خواهد شد ولی خاطره‌ی کارهایی که انجام شده تمام نخواهد شد. ما توجه، حمایت و کمک مشخص و روشنی به جامعه‌ی هنری ندیدیم.

انتهای پیام