برجام و دولت بایدن؛ سناریوها و احتمالات

امیرحسین عسکری، کارشناس مسایل سیاسی و بین‌الملل در یادداشتی نوشت: احتمال می‌رود رویکردهای سیاست خارجی مبتنی بر یک‌جانبه‌گرایی در دوره دونالد ترامپ در دوره‌ جو بایدن دچار تغییرات عدیده‌ای شود. یکی از محورهایی که می‌تواند در این دوره دچار تغییر شود رویکرد دولت دموکرات جو بایدن به جمهوری اسلامی ایران و توافق هسته‌ای است.

به گزارش ایسنا عسکری در یادداشتی با عنوان “توافق هسته‌ای ایران در دولت جدید دموکرات ایالات‌متحده؛ سناریوها و احتمالات” نوشت: پس از پیروزی انقلاب اسلامی در سال ۱۹۷۹ و استقرار نظام سیاسی جدید در ایران تعارضات عمده و تعیین‌کننده‌ای با غرب و به‌صورت خاص با ایالات‌متحده بوده است. برخی از این تعارضات مبنای ایدئولوژیک و برخی نیز ماهیت واقع‌گرایانه دارند. بحران در روابط میان ایران و ایالات‌متحده با حادثه گروگان‌گیری آغاز، با عملیات ناموفق پنجه عقاب و تنش‌های دوران جنگ هشت‌ساله و روابط سرد و خصومت‌آمیز طرفین در دوره‌ پس از جنگ هشت‌ساله با عراق ادامه یافت. محور تعارض‌های ایران و ایالات‌متحده عموماً حول سه حوزه تعریف شده‌اند؛ که یک حوزه مربوط به مسائل حقوق بشر، حوزه‌ی دیگر فعالیت‌های منطقه ایران به‌ویژه در منطقه غرب آسیا و رویکرد این کشور در قبال اسرائیل و حوزه سوم به فعالیت‌های هسته‌ای ایران مربوط است. تنش‌ها حول محور فعالیت هسته‌ای در سال‌های اخیر برجسته‌ترین وجه روابط مناقشه آمیز ایران و ایالات‌متحده بوده است.

پس از کش‌وقوس‌های فراوان در نهایت در سال ۲۰۱۵ جمهوری اسلامی ایران به همراه قدرت‌های جهانی به یک توافق پیرامون برنامه‌های هسته‌ای ایران دست یافتند. این توافق در دولت دموکرات باراک اوباما در ایالات‌متحده و در دولت حسن روحانی در ایران به امضای طرفین رسید. درحالی‌که گمان می‌رفت این توافق بتواند مسائل و چالش‌های پیش روی ایران و ایالات‌متحده را به میزان زیادی حل‌وفصل کند و یا یک پایه‌ای برای توسعه بیشتر مذاکرات و روابط میان طرفین باشد، با روی کار آمدن دولت جمهوری‌خواه دونالد ترامپ چالش‌های عمده این توافق را در برگرفت. درنهایت، در سال ۲۰۱۸ دولت جمهوری‌خواه دونالد ترامپ از این توافق خارج شد و روابط ایران و ایالات‌متحده به وخامت گراید، به حدی که دو کشور به آستانه‌ی جنگ با یکدیگر نزدیک شدند. بااین‌حال، رئیس‌جمهور تک دوره‌ای ایالات‌متحده تنها توانست به مدت چهار سال سکان هدایت کاخ سفید را در دست بگیرد و در انتخابات ریاست جمهوری ایالات‌متحده ۲۰۲۰ قدرت را به رقیب دموکرات خود جو بایدن واگذار کرد. جو بایدن از اعضای ارشد کابینه باراک اوباما بوده است و بنابراین احتمال می‌رود رویکردهای سیاست خارجی مبتنی بر یک‌جانبه‌گرایی در دوره دونالد ترامپ در دوره‌ی جو بایدن دچار تغییرات عدیده‌ای شود. یکی از محورهایی که می‌تواند در این دوره دچار تغییر شود رویکرد دولت دموکرات جو بایدن به جمهوری اسلامی ایران و توافق هسته‌ای است.

جو بایدن در ۲۰ ژانویه ۲۰۲۰ اعلام کرد به دنبال احیای توافق هسته‌ای با ایران است و آن را یکی از اولویت‌های اصلی سیاست خارجی خود قرار می‌دهد[۱]؛ اما مسئله اصلی این است که دولت دموکرات ایالات‌متحده چگونه به این توافق بازخواهد گشت و آن را احیا خواهد کرد؛ آیا آمریکایی‌ها به دنبال مذاکرات بیشتر حول مسائل حقوق بشری و منطقه‌ای هستند یا صرفاً به مسئله توافق هسته‌ای نگاه می‌کنند. در این راستا می‌توان سناریوهای مختلفی را مطرح کرد. سناریوی نخست بازگشت ایالات‌متحده به توافق هسته‌ای با همان وضعیت سال ۲۰۱۵ و پایبندی به همان توافق اولیه است؛ سناریوی دیگر گنجاندن شرایط و مسائل دیگری در این توافق برای احیای آن است و سناریوی سوم نیز عدم بازگشت ایالات‌متحده به توافق هسته‌ای است.

سناریوی نخست بازگشت به توافق هسته‌ای با کیفیت اولیه و سابق؛ مقامات جمهوری اسلامی با به قدرت رسیدن جو بایدن همواره اعلام کرده‌اند که مذاکرات بیشتری در خصوص احیای توافق هسته‌ای صورت نخواهد گرفت و دولت ایالات‌متحده موظف است و باید برای احیای توافق هسته‌ای به همان شکل اولیه بازگردد. محمدجواد ظریف، وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی، بارها بر این نکته تأکید کرده است که توافق هسته‌ای به شکل اولیه‌ی آن و بدون افزودن و یا کاستن چیزی می‌بایست مورد توجه اتحادیه اروپا و ایالات‌متحده باشد[۲]. علاوه بر وزیر خارجه‌ی جمهوری اسلامی، آیت‌الله خامنه‌ای رهبر انقلاب اسلامی نیز صراحتاً بر ضرورت لغو کلیه‌ی تحریم‌ها برای بازگشت به توافق هسته‌ای تأکید کرده است. ازاین‌رو این دیدگاه و این سناریو بیشتر مورد توجه جمهوری اسلامی قرار گرفته است. اما واکنش مقامات اروپایی و اتحادیه اروپایی به چه شکل است؟

بایدن در مصاحبه‌ای که در ۸ فوریه با شبکه CBS داشته است در پاسخ به سؤال خبرنگار حاضر که پرسیده بود برای متقاعد کردن ایران برای بازگشت به توافق هسته‌ای تحریم‌ها را لغو می‌کند یا خیر صراحتاً پاسخ داد نه. فرانس ۲۴ در پوشش این رویداد نوشت این یک چالش پیش روی این دو کشور خواهد بود؛ زیرا بایدن تلاش خواهد کرد تا بدون نشان دادن نقطه‌ضعف توافقی را احیا کند که توسط سلف جمهوری‌خواه وی، دونالد ترامپ، رد شده بود. فرانس ۲۴ در ادامه این گزارش می‌افزاید جو بایدن گفته است که تمایل دارد به این توافق بازگردد اما نه با شرایط فعلی؛ بلکه درصورتی‌که ایران به تعهدات خود بازگردد. جیک سالیوان مشاور امنیت ملی نیز به اولویت و ارجحیت سریع و کوتاه برای پروسه‌ی بازگشت ایالات‌متحده به توافق هسته‌ای تمایل نشان داده است. با این‌حال دولت بایدن در خصوص این سناریو رویکرد مشخصی نداشته است و تنها اعلام کرده است به‌صورت یک‌جانبه توافق تحریم‌ها را لغو نخواهد کرد. از سوی دیگر آنتونی بلینکن وزیر خارجه دولت باید نیز تلاش کرده است از طریق رایزنی با همتایان آلمانی، فرانسوی و انگلیسی خود جبهه واحدی را ایجاد کند[۳].

سناریوی دوم؛ ورود به توافق هسته‌ای با جرح و تعدیلاتی پیرامون توافق اولیه – این دیدگاه که بیشتر از سوی طرف غربی ادعا شده است بر این نکته اشاره دارد که توافق اولیه کفایت تضمین دسترسی ایران به برنامه هسته‌ای نظامی ایران نمی‌کند و از سوی دیگر نگرانی‌های دیگری نیز پیرامون مسائل دیگر از سوی ایران وجود دارد. این دیدگاه و سناریو در مقابل دیدگاه نخست قرار دارد که از سوی مقامات جمهوری اسلامی مطرح و حمایت می‌شده است. از یکسو مقامات جمهوری اسلامی به‌صورت قاطع تأکید می‌کنند که توافق هسته‌ای تنها می‌بایست با شکل و ماهیت اولیه مدنظر طرفین باشد و از سوی دیگر طرف‌های غربی و قدرت‌های جهانی موضعی را مطرح کردند که بر مبنای آن اضافه کردن شرایطی به این توافق لحاظ شده است. جنجالی‌ترین موضوع پیرامون این سناریو از سوی امانوئل مکرون رئیس‌جمهور فرانسه ارائه شده است. وی اخیراً اعلام کرده است که این توافق می‌بایست دربرگیرنده چند طرف دیگر ازجمله اسرائیل و پادشاهی سعودی باشد. روزنامه تایمز اسرائیل در گزارشی نوشت مکرون خواستار گنجاندن اسرائیل و سعودی‌ها در توافقی جدید شده است[۴] و الجزیره نیز در پوشش سخنان مکرون نوشت ایرانی‌ها به‌شدت علیه اظهارات مکرون موضع گرفتند و آن را رد کردند[۵]. آنتونی بلینکن نیز در مصاحبه‌ای با ان‌بی‌سی NBC با نگران‌کننده خواندن کاهش تعهدات ایران در توافق هسته‌ای، برخلاف تعجیل و تسریعی که جیک سالیوان مشاور امنیت ملی در نظر دارد، معتقد است که این روند می‌بایست کندتر و پیچیده‌تر دنبال شود و این توافق می‌بایست دربرگیرنده‌ی سایر مسائل نیز باشد که ایالات‌متحده در مورد آن‌ها نگرانی دارد و یا اینکه پایه برای توافقات و مذاکرات بیشتر باشد[۶].

سناریوی سوم نیز این است که این توافق با وضعیت فعلی و عدم بازگشت ایالات‌متحده و همچنین ایران و کاهش تعهدات جمهوری اسلامی استمرار یابد. از محتوای بیانات طرفین چنین برمی‌آید که هر دو طرف تمایل دارند تا این توافق احیا شود و با تداوم روند فعلی، دولت ایالات‌متحده همان‌گونه که اعلام کرده است تضمین حاصل نخواهد کرد که ایران به قابلیت‌های ساخت تسلیحات هسته‌ای دسترسی پیدا نکند و از سوی دیگر فریز کردن اقتصاد در ایران می‌تواند نابسامانی‌های موجود در این کشور را افزایش دهد؛ بنابراین می‌توان تا حدود زیادی سناریوی سوم را دارای اولویت تحقق کمتری نسبت به دو مورد پیش‌گفته شده دانست. به نظر می‌رسد به جز برنامه‌های دفاعی – موشکی ایران و نفوذ منطقه‌ای این کشور زمینه‌ی مذاکره برای مسائل دیگر محتمل‌تر باشد. جزئیاتی مانند جداول زمانی، تضمین‌های ایران و طرف غربی از مواردی است که احتمالاً برای حصول یک توافق میانه بین دو سناریو مورد توافق طرفین قرار خواهد گرفت. افزودن طرف‌های دیگر مانند اسرائیل و پادشاهی سعودی به این توافق احتمال بسیار کمی خواهد داشت یا به عبارتی تقریباً غیرممکن خواهد بود که به دلیل روابط خاص ایران با این دو کشور است. اتحادیه اروپایی نیز اظهارات مکرون در خصوص افزودن اسرائیل و پادشاهی سعودی در این توافق را رد کرده است. به نظر می‌رسد راه‌حل میانه بین سناریوی اول و دوم می‌توانند طرفین را به توافق هسته‌ای بازگرداند. راه‌حلی که برنامه‌های دفاعی و موشکی و نفوذ منطقه‌ای جمهوری اسلامی را به زمینه‌های توافق نیفزاید و به درک مشترک طرفین بیانجامد.

انتهای پیام