پاسخ دکتر سروش به نقد آیت الله علیدوست دربارهی «دین و قدرت»
دکتر عبدالکریم سروش به یادداشت آیت الله علیدوست، از اساتید حوزه علمیه قم پاسخ داده است. علیدوست به نظریهی جدید سروش با عنوان «دین و قدرت» نقد کرده بود.
هر دو متن به نقل از خبرگزاری رسمی حوزه در پی میآید:
نقدی بر سخنان جناب آقای دکتر سروش با عنوان “دین و قدرت”
ابوالقاسم علیدوست
«دین و حکمت»
«قدرت در پرتو حکمت»
نقدی بر سخنان جناب آقای دکتر سروش با عنوان «دین و قدرت»
اشاره:
منظور از دین در این گفتار “دین اسلام” و منظور از حکمت “جامعیت متوازن، متعادل و معقول از همه ارزش ها” است.
سخن گفتن از مقولهای چون “نسبت دین و حکمت” همیشه بایسته و شایسته است و نیاز به مناسبت زمانی خاصی ندارد.
لکن پرداخت این جانب به این موضوع به دلیل مطالبی است که جناب آقای دکتر عبدالکریم سروش با عنوان «دین و قدرت» در نشستهای متعددی مطرح نموده است. ایشان ـ والبته با مدیریت گردانندگان این گفتگوها ـ سه نشست آخر را به جمعبندی و پاسخ به پرسشها اختصاص داده، هر چند در این جلسات نیز افزون بر جمعبندی و پاسخ به پرسشها، به تفصیل از دین و قدرت گفتگو کرده است.
آن چه در این نوشتار به عنوان دیدگاه ایشان مورد نقد قرار می گیرد سخنانی است که در نشست ما قبل آخر ارائه نموده است؛ چه آن چه در این نشست مطرح شده، جمعبندی مطالب ایشان از سخنان قبل به حساب میآید. این قلم در قالب نقد سخنان آقای سروش به موضوع «دین و حکمت» میپردازد.
مروری بر انگاره «دین و قدرت»
طبیعی است که برای بررسی و نقد آن چه ایشان بیان کرده، باید به قطعاتی از کلام ایشان اشاره کرد؛ البته با حفظ امانتداری کامل و بدون حذف آن چه حتی احتمال دخالت آن در فهم مراد، میرود.
جناب آقای سروش می گوید:
«اسلام اولیه بعد عشق ندارد. صوفیه بعد عشق را به آن افزوده، اسلام منهای عشق مانند پرندهای است که بخواهد با یک بال پرواز کند. قرآن کتاب خوف وخشیت است. در قرآن خداوند ارباب عبوس است که همواره باید از عذاب و شکنجه او ترسید. کلمه شکنجه را عامدانه به کار میبرم. کلمه عذاب یعنی شکنجه. شکنجه مالامال از خشم و خشونت است و این کلمه سر تاسر قرآن را فراگرفته است. در قرآن ماجرای تعذیب و تهدید خیلی شدید است. خذوه فغلّوه ثمّ الجحیم صلّوه… دین یک قدرت است . در جامعه به منزله یک قدرت متولد میشود. این قدرت به ترساندن و ارعاب نیازمند است. پیامبر شخصی اقتدارگرا بود و این (روح جنگ) را در دین دمید. می گفت: مرتد را باید کشت. روایت را هم همه نقل کردهاند: «من بدّل دینه فاقتلوه». روایت متواتر است. روایاتی داریم که پیامبر افرادی را میفرستاد تا کسانی را ـ که او را هجو میکردند، بکشند. شاید روایات هم دروغ باشد، اما مسلمانان آن را مذموم ندانستهاند. جزء اعتقادات بوده من کار ندارم پیامبر فرستاده بکشند یا نه. ابن خلدون از پیامبر نقل میکند که فرمود: «امرت ان اقاتل الناس حتی یقولوا لا اله الا الله » به سیره پیامبر هم نگاه کنیم آمده که مشرکین نماز و طواف پیامبر را مسخره میکردند . ابن هشام نوشته پیامبر به ابوجهل اشاره کرد و با اشاره به گردن خود فرمود: اما والذی نفسی بیده لقد جئتکم بالذبح/[خداوند] به من پیغام داده سر ببرید. اخیرا برخی گفتهاند: روایت ضعیف است ولی من کار به ضعف ندارم من میخواهم بگویم: مقبول بوده نزد مسلمانان. پیامبر از همان مکه میگفت: من شوخی ندارم؛ بتوانم میکشم. نادیده نگیرید [که قرآن میگوید]: * حتی یعطوا الجزیة عن ید و هم صاغرون * با خفت و خواری جزیه بدهند. کلام علامه طباطبایی را ذیل آیه ببینید. روایتی از پیامبر نقبل می کند که خانه هایشان را آتش بزنند. من معتقدم اسلام، همان اسلام تاریخی است و از این ابا ندارم. اسلام را چیز دیگری نمید انم. روایات زیادی داریم که باید سالی یک بار جهاد داشت. مرابطون از کجا آمده است؟ مرابط یعنی مرز نشینی. مرابطون با اسلحه روز می رفتند تا بهانه ای جور کنند چند کافر را بکشند و چیزی بدست آورند و این را از قرآن الهام گرفته بودند. من همه آن چه را که گفتم میتوانم به خطای مسلمانان نسبت دهم لکن این که پیامبر آمده بود تا نظمی مستقر سازد و کارهایی میکرد که آن زمان خشونت حساب نمیشد، قابل انکار نیست».
یادآوری: در سخنرانی آقای سروش، مطالب دیگری نیز وجود دارد که موجه و قابل دفاع است، لکن به دلیل خروج آنها از مقصد مورد گفتگو از نقل آنها صرفنظر میکنیم.
بررسی و نقد
مطالبی که از ایشان نقل گردید ـ فارغ از این که مقصد ایشان از ایراد آنها چیست ـ از سه جهت قابل بررسی است:
جهت اول همسویی یا ناهمسویی این مطالب با بیاناتی است که خود ایشان در کتابها و سخنرانیهای دیگر بیان کرده است.
جهت دوم ارزیابی محتوایی مطالب بیان شده است.
جهت سوم بررسی ظرفیتها و اقتضائات معاصر برای این گونه سخنان است.
۱. سیاست یک بام و دو هوا در استناد به روایات
از جهت اول باید گفت: تمسک گسترده ایشان در بیان این مطالب به روایات و برخی نقلهای تاریخی با آن چه ایشان در جاهای دیگر گفته است، ناساز گار است. ایشان ـ چنان که خود به آن تصریح کرده است و ما قبلا آن را نقد کردهایم ـ روایات معتبر را در بین روایات، چون انگشتری در تلی از زباله میداند!! و تنها روایات متواتر را میپذیرد که آن ها را از انگشتان دست کمتر میداند، حال چه شده است که در مجال حاضر سخنان خود را از راست و چپ به نقلها و روایات گزینش شده مستند میکند؟! طرفه این جمله است که میگوید: اخیرا برخی گفتهاند: روایت (روایت ذبح) ضعیف است ولی من کار به ضعف روایت ندارم میخواهم بگویم: مقبول بوده نزد مسلمانان. پیامبر از همان مکه میگفت: من شوخی ندارم، بتوانم میکشم.
جناب سروش! کار نداشتن شما به ضعف روایت، مشکل استناد را حل نمیکند! اگر میخواهید ضعف سند روایت را با قبول مسلمانان برطرف کنید (که البته در ادامه خواهیم گفت: روایت ذبح مقبول چه رستهای از مسلمانان است) پس در جاهای دیگر نیز این کار را بکنید تا متهم به عدم قرار و ثبات در مبنا نشوید و بهانه به دست دیگران ندهید که کلمات شما را آشفته، فاقد مبنا و دلبخواهی وصف کنند!
این که شما روایات مجعول و فاقد سند را ردیف کرده و به آن ها تمسک کنید، سپس بگویید:
«من مطلقا به روایات مجعول، مجهول، موضوع، متروک و مدسوس تکیه نمی کنم»،
برای مخاطب شما شک برانگیز خواهد بود.
بارها جناب دکتر سروش پیامبر اسلام را از زبان مولانا به عنوان پیامبر خندان نه ترشرو و عاشق، نه عبوس معرفی کرده است. حال چه شده است که بدون توجه به همه اشعار مولانا در وصف پیامبر، میگوید پیامبر عشق، مولانا و پیامبر خشم و قدرت طلبی، محمد بن عبدالله (ص) است؟!
این نیم شبان کیست چو مهتاب رسیده
پیغامبر عشق است، ز محراب رسیده
این کیست چنین خوان کرم باز گشوده
خندان جهت دعوت اصحاب رسیده
یک دسته کلید است به زیر بغل عشق
از بهر گشاییدن ابواب رسیده
انتظار میرفت با شجاعت میگفتید قرآن محمدی سرچشمه عشقورزی برای مثنوی معنوی است چرا که از پیروان خود میخواهد تا عشق به خوبان را پیشه خود کنند و مزد رسالت نبوی را با سودای عشق ادا کنند. والذین آمنوا اشد حبا لله / قل لا اسئلکم علیه اجرا الا المودة فی القربی.
ناهمسویی مطالب بیانشده در این جا با سایر بیانات و نوشتههای آقای سروش در جاهای دیگر بیش از اینهاست که اشاره شد، لکن به دلیل اختصار از توضیح آن میگذرم.
۲. لزوم فهم «قدرت» در پرتو «حکمت الهی»
از جهت دوم
یک. در قرآن 114 بار از رحمت خداوند سخن به میان آمده ، 182 مرتبه خداوند به وصف رحمن، رحیم و ارحم الراحمین وصف شده است و این در حالی است که صدها بار از پدیده های دیگر در همین راستا سخن به میان آمده است. از عفو و مغفرت به عنوان رفتار الهی با بندگان 327مرتبه و از توبه 87مرتبه گفتگو شده است. یکی از آیات مورد نظر کریمه 53 از سوره زمر است با این متن:
قُلْ يَا عِبَادِيَ الَّذِينَ أَسْرَفُوا عَلَی أَنْفُسِهِمْ لَا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ يَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِيعًا إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِيمُ
(بگو : ای بندگان من که بر خود اسراف و ستم کردهاند، از رحمت خداوند نومید نشوید که خدا همه گناهان را میآمرزد؛ به درستی که او بسیار آمرزنده و مهربان است).
اصولا با «آیتالله انگاری عالَم» که قرآن کریم در بیش از دویست آیه، مبین و مروج آن است، نگاه انسان به «هستی» نگاه مهربانانه خواهد بود البته به اقتضای این که خداوند حکیم، کتاب حکیمش را به پیامبر حکیم، وحی فرموده است، در جای خودش از عذاب و غضب هم سخن گفته است؛ به همین دلیل در قرآن 20 مرتبه از واژه غضب و 330مرتبه از واژه عذاب ومشتقات آن، استفاده شده است.
واضح است: یک اصل مسلم در قرآن وجود دارد که سایه بر همه گزارهها میاندازد و آن، این است: خداوند ذرهای ظلم، بر هیچکس روا نمیدارد * ان الله لا یظلم مثقال ذرة * (سوره نساء:40) ، بنابراین باید دید آیات عذاب برای چه کسانی، با چه رفتارهایی است؟ ما مثل همه عقلای عالم باید متشابهات و مبهمات را در سایه محکمات دین تفسیر کنیم و اگر به چیزی نرسیدیم، علمش را به اهلش واگذار نماییم، نه این که متشابهات را گرفته و معرفتشناسی دینی را بر بنیان آن پی ریزی کنیم!
این که گفته شود: اسلام و پیامبر، عدالت و ظلم را خود تفسیر میکنند ـ چنان که آقای سروش به آن اشاره میکند ـ سخن ناموزون منسوب به اشاعره است که نباید آن را بنیان داوری قرار داد (در این پیوند به کتاب «فقه و عقل» از این جانب مراجعه شود).
جناب آقای سروش!
قرآن کتاب حکمت، پیامبر نبی حکمت و خداوندِ معرفی شده در قرآن، خداوند حکیم است، حال اقتضای حکمت هر چه باشد. صاحب رحمت واسعه است؛ چنان که صاحب غضب و عذاب (به ضرورت) است.
دو. آقای سروش در بخش دیگری از همین سخنان، روایت«من بدّل دینه فاقتلوه» را روایت متواتر دانست و در ادامه گفت: روایاتی داریم که پیامبر افرادی را میفرستاد تا کسانی را که او را هجو میکردند، بکشند. شاید روایات همه دروغ باشد، اما مسلمانان آن را مذموم ندانستهاند».
آقای سروش!
در هیچ منبع معتبر دینی، روایت مورد اشاره (من بدل…) نیامده است، این روایت به شکل روایت مرسل و فاقد سند در دعائم الاسلام قاضی نعمان مصری ذکر شده است(ر.ک: میرزا حسین نوری، مستدرک الوسائل، ج18، ص163) آن وقت این روایت را متواتر میدانید؟! مگر متواتر انگاری و عدم آن در اختیار شماست! نسبت به روایات فرستادن افراد برای ترور صاحبان هجو وضعیت از این هم ضعیفتر است. اگر بنا به احتمال شما «شاید روایات دروغ باشد» پس چرا این روایات غیر ثابت و به تعبیر خود شما احتمالا دروغین را بنیان سخن خود قرار دادهاید؟! شما به مخاطب خود حق دهیدکه از شما بپرسد: شما از رویکرد و عملکرد برخی مسلمانان که تربیتیافته مدرسه خلفا و مکتب سقیفه بودند، صحبت میکنید یا از اسلام، قرآن و پیامبر؟!
آن چه بر تاسف و سوگ انسان میافزاید، بیانی است که ایشان در جواب اشکال آقای دکتر محسنیان دارد.
آقای محسنیان میگوید: «آن چه شما گفتید از ابن خلدون ، ابن اسحاق و …. بود. روش شما تاریخی و سنتی بود. در صحبت شما با اسلام تاریخی مواجهیم (نه اسلام واقعی بدون پیرایه)» و آقای سروش اظهار می دارد «اسلام همان اسلام تاریخی است. من از این ابا ندارم. اسلام را چیز دیگری نمیدانم».
مخاطب محترم!
انسان در مقابل این سخن از آقای سروش چه بگوید؟! ایشان مدعی است که درباره «دین وقدرت» بحث می کند. خدا، قرآن، و پیامبر را بر اساس چند نقل غیر ثابت که بیان کننده رفتارهای خروجی مدرسه خلفا است، توصیف میکند و راحت اعلام میدارد که من اسلام (یعنی خدا، قرآن و پیامبر) را چیز دیگری غیر از همین دیدگاه ها و رفتارها نمی دانم!
سه. آقای سروش در ادامه به روایت: «امرت ان اقاتل الناس حتی یقولوا لا اله الا الله » اشاره میکند و منبع خود را نقل ابن خلدون قرار میدهد و به نقل از او اضافه میکند که تنها پیامبر بود که مأمور به سیف بود. سند و دلالت این روایت مورد نقد اهل حدیث و تحقیق واقع شده و رد شده است! چنان که مفاداین حدیث با سیره پیامبر ناسازگار است (ر.ک: محسن قاسم پور و محمدشیرین کار موحد، مقاله «بررسی سندی و دلالی حدیث: امرت ان اقاتل الناس حتی یشهدوا ان لا اله الا الله »، دو فصلنامه پژوهشهای قرآن و حدیث، دوره 50، شماره 1، بهار و تابستان 1396، ص 101ـ121) .
چهار. در ارتباط با سند روایت «اما و الذی نفسی بیده لقد جئتکم بالذبح» نیز به برخی نوشتههای متخصصان این امور مراجعه شود(از جمله: ر.ک: سید مهدی علیزاده موسوی، مقاله«قرائتهای گوناگون از موضوع جهاد در قرآن، دو فصلنامه قرآن و فقه و حقوق اسلامی، ش 5، پاییز و زمستان 1395 پاورقی 195).
پنج. نسبت به لزوم جهاد در هر سال آقای سروش میگوید: «روایات زیادی داریم که باید سالی یک بار جهاد داشت» و این در حالی است که حتی یک روایت مرسل در این باره از سوی محدثان و عالمان فقه ادعا نشده است. برخی خواسته اند از آیه *فإذا انسلخ الاشهر الحرم فاقتلوا المشرکین حیث وجدتموهم (توبه:5) برداشت کنند که خداوند با سپری شدن ماههای حرام فرمان جهاد داده است و چون هر سال پدیده سپری شدن ماه حرام یک بار به وقوع میپیوندد پس ـ حداقل ـ هر سال یک بار جهاد لازم است. این استدلال توسط فقیهان اسلام رد شده و گفته شده:
امر به جهاد در آیه در مقام توهم منع است و دلالت بر وجوب نمیکند. ضمن این که پدیده جهاد، پدیدهای است که تابع مصلحت است و هیچ امر ثابتی در مورد آن نمیتوان داشت. تعبیر شهید ثانی بعد از نقل استدلالی که گذشت، این است: «و فیه نظر واضح و ایضا فالمکنة مختلفة».
در این استدلال اشکال واضح وجود دارد. علاوه بر ضعف استدلال، اقتضائات نیز متفاوت است(مسالک الافهام، ج3، پاورقی ص 21و22). در این باره همچنین رجوع کنید همین قلم «روششناسی استنباط احکام جهاد» دو فصلنامه قرآن، فقه و حقوق اسلامی، ش 5 ، پاییز و زمستان 1395، ص7 ـ 11.
شش. این که گفته شود: «مرابطون با اسلحه روز مرزها بودند تا بهانهای جور کنند، چند کافر را بکشند و چیزی به دست آورند و این را از قرآن الهام گرفته بودند». مایه تعجب جدی است. انصاف دهید که اینجانب سعی کردهام ـ برخلاف برخی!! ـ قلم و بیان خود را افسار کنم لکن این چه جفایی است به قرآن! اولا آیا مرابطون این گونه افراد بودهاند؟ و تعریف مرابطون، این است که شما میگویید؟!: ثانیا از کجای قرآن این بداخلاقی بدست میآید؟! قرآنی که میفرماید:
یا بُنَیَّ إِنَّها إِنْ تَکُ مِثْقالَ حَبَّة مِنْ خَرْدَل فَتَکُنْ فِی صَخْرَة أَوْ فِی السَّماواتِ أَوْ فِی الْأَرْضِ یَأْتِ بِهَا اللّهُ إِنَّ اللّهَ لَطِیفٌ خَبِیرٌ(لقمان:16)
(پسرم ! اگر به اندازه سنگینی دانه خردلی (کار نیک یا بد) باشد و در دل سنگی یا گوشهای از آسمانها و زمین قرار گیرد، خداوند آن را (در قیامت برای حساب) میآورد، حقا که خداوند دقیق و آگاه است).
منبع الهام چنین رفتارهایی است؟! و اگر منظور از الهام، الهام گرفتن بیپایه و بدون هیچ بنیان است، این جور الهام گرفتن ـ که طبیعتا دیگر الهام نیست، چه ربطی به قرآن دارد؟ پس چرا پای قرآن را به وسط میآورید؟!
در زمینه تفسیر و احکام مرابطه مراجعه کنید به محمدحسن نجفی، جواهر الکلام، ج22، ص64و65، شهید ثانی، مسالک الافهام، ج3، ص18و19 و مقایسه کنید با آنچه آقای سروش راجع به این موضوع بیان کرده است.
هفت. در تفسیر آیه حتی یعطوا الجزیة عن ید و هم صاغرون (توبه:29) آقای سروش به تفاوت «صاغرون» با «مصغرون» توجه نکرده است و برداشتی که از آیه میکند با تعبیر دوم سازگار است نه تعبیر اول و آن چه در قرآن است تعبیر اول است نه دوم. در این زمینه به المیزان، ج9، ص252 نیز مراجعه نمایید.
ضمنا مطالبی که ایشان در این سخنرانی به جناب طباطبایی در المیزان نسبت میدهد، مورد تصرف واقع شده است و در این قالب در المیزان نمیتوان یافت.
هشت. شخصیت پیامبر عظیم الشان و سیره ایشان چه قبل از بعثت و چه پس از آن، چه در مکه، چه در مدینه، امر پوشیدهای نیست که بتوان به طور گزینششده از آن خبر داد! من یقین دارم اگر آقای سروش بنابر بیان غیر از آنچه بیان کرده، از پیامبر داشت، به راحتی تعینات بیشماری را کنار هم ردیف میکرد تا رحمت پیامبر را ثابت کند! به همین دلیل در سایه سؤال پرسشگران یا …در برشی کوتاه و چند دقیقهای که از وی پخش کردهاند و بعد از این سخنرانی بوده است، این مطالب را به زبان آورده است:
«پیامبر اهل مذاکره، مشاوره، رحمت، عفو، شفقت، جدال احسن و معاهده بود. نبی الرحمة هم بود. پیامبر سیاستمدار موفق ، مدبر، پیگیر، عارف راهب و اهل اعتکاف بود. این که “محمد قدرت طلب بود، اهل رفق و مدارا نبود در کلام من نبود” تجربه سیاست و عرفانی معنوی داشت. غضب او هم زیرمجموعه رحمت او بود».
ضمنا به قصد اطلاع بیشتر بر سیره پیامبر، خوانندگان گرامی این متن را به کتابهایی که سیره پیامبر رحمت و حکمت را ثبت کردهاند، حواله میدهم.
۳. بررسی ظرفیتها و اقتضائات معاصر برای این گونه سخنان
از جهت سوم خطابم را به خوانندگان اختصاص میدهم. به راستی در زمانی که گروههای افراطی به راحتی به نام خدا خون ریخته و سر میبرند، تندروترین فکرها بر برخی جریانات حاکم است، اسلامهراسی دنیا را پرکرده است، و… طرح این مباحثِ عمدتا خلاف واقع و زنده کردن اسناد مورد اتکای گروههایی چون القاعده و داعش (ر.ک: پیشین ، سید مهدی علیزاده موسوی ، صص169ـ 205) تا چه پایه مطابق حکمت و مورد تایید عقل است؟!
طرح این گونه مباحث، به سود چه جریاناتی است و به زیان چه نهادها و جریاناتی تمام میشود؟! مسئولیت گمراهی صدها یا هزاران مخاطبی که این سخنان را میشنوند و تصور ناصحیحی از قرآن، پیامبر و اسلام پیدا میکنند و مسئولیت سوءاستفاده دهها جریانی که از این مطالب بهره میبرند، بر عهده کیست؟!
ایکاش انسانها به جایی برسند که هر متاعی را تنها از متخصص امین آن متاع بجویند و دخالتهای غیر تخصصی در حریمهای تخصصی به قدری پلشت و ناهنجار به حساب آید که افراد حاضر نباشند جز در حیطه کار خود اظهار نظر کنند. دین را باید در قالب یک «شبکه دلالی» و در یک «نظام حلقوی و هرمی» فهم کرد، به سراغ آن رفت و مانند کسانی که در تاریکی به سراغ «فیل هنود» رفتند، به سراغ تراث دینی نرفت.
پیل اندر خانه تاریک بود
عرضه را آورده بودندش هنود
از برای دیدنش مردم بسی
اندر آن ظلمت همی شد هر کسی
دیدنش با چشم چون ممکن نبود
اندر آن تاریکیش کف می بسود
آن یکی را کف به خرطوم اوفتاد
گفت همچون ناودان است این نهاد
آن یکی را دست بر گوشش رسید
آن بَرو چون بادبیزن شد پدید
آن یکی را کف چو بر پایش بسود
گفت شکل پیل دیدم چون عمود
فهم اسلام و دین وقف هیچ کس و هیچ صنفی نیست لکن شعار «همهکشیشی» سر دادن و بدون هیچ گونه تخصص لازم، اظهار نظر کردن، قطعا صحیح نیست. این که شخصی در داروسازی، تحصیلات دانشگاهی را شروع کند، از این رشته بگذرد و در شیمی تجزیه و فلسفه علم کار را شروع مجدد نماید، کارشناسی ارشد را در شیمی تحلیلی بگیرد، سپس مطالعه را به تاریخ و فلسفه علم بکشاند و پس از این همه، نامرتبط به علمیت خویش، به همه تراث دینی بتازد و در فقه، فلسفه فقه، فلسفه اعلی، سیاست، تاریخ، حدیث و تفسیر اظهار نظر کند و در قامت جامع معقول و منقول ظاهر شود، کار قابل دفاعی نکرده است! و به قول مولوی بوی عدم تخصیص و تحقیق از آن بر میآید، چون بوی پیاز!
بوی حرص و بوی بغض و بوی آز
در سخن گفتن بیاید چون پیاز
البته فهم اسلام، دین و سیره وقف بر کسانی است که بر همه تراث اسلامی واقفند و گرنه برداشتش از دین همچون برداشت دزد انار و نان میشود، که با برداشت از یک آیه و غفلت از آیه دیگر، مال مردم را میدزدید و صدقه میداد و دلخوش بود که نُه دَهُم ثواب را برده است! (ر.ک: ابن جمعه الحویزی، نور الثقلین، ج1، ص614و 615) به راستی آیا بهتر نیست به جای طرح دین و قدرت از دین و حکمت با گزارشی دقیق، همه جانبه و بی طرفانه از متن اسلام و نه اسلام تاریخی گفتگو شود؟
اگر از انقباض، صولت، سطوت، عزت و شدت اسلام گفته میشود از انفتاح، رحمت، مغفرت (که این مجموعه در حکمت جای میگیرد) سخن به میان آید؟
اگر از جهاد، سیاست، مبارزه با استعباد و ستیز با بتپرستی پیامبر ـ صلی الله علیه و آله ـ گفته میشود، از تاکید بر عدالت، رعایت حقوق اسیران و همه صاحبان حق، و از تزکیه، آموزش، پرورش و بینش به عنوان هدف از بعثت ایشان (که این مجموعه مبین جامعیت شخصیت پیامبر است) نیز گفتگو شود.
در این صورت است که از دین حنیف (حکیم) ، با سهولت و سماحت گفتگو شده است؛ چرا که خود فرمود: «بعثنی بالحنیفیة السهلة السمحة».(محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج5، ص494 ـــــ در توضیح حدیث ر.ک: همین قلم، فقه و مصلحت،ص121).
و البته زمام کار هم به دست متخصصان داده شود. و الا هر روز در هر مکان با هر حجمی از اطلاعات، مخاطبانی را ـ که به اقتضای رشته مطالعاتشان خیلی از خبطها را تشخیص نمیدهند و البته عیبی هم بر ایشان نیست ـ جمع کردن و برای آنها سخن گفتن کار روایی نیست، از هر کس، باهر عنوان، در هر مکان و در هر لباس که باشد.
تحقیقا این جانب بیش از هر کسی به پند و اندرز نیازمندم و در مقامی نیستم که خواسته باشم کسی را نصیحت کنم یا از افرادی به بدی یاد کنم لکن برخی رفتارها (کار به صاحبان رفتار نداریم) به شدت قابل نقد است!
قم
حوزه علمیه
ابوالقاسم علیدوست
1399/11/27
در پاسخ به فقیه محترم جناب آقای علیدوست شکر الله مساعیه
دکتر عبدالکریم سروش
یکم: به تجربه دریافتهام که ناقدان آراء صاحب این قلم از سه طایفه بیرون نیستند:
– یا سیاسیکارانی که شهوت شهرت و آرزوی آوازه کاذب دارند و مزدورانه و مزوّرانه برای ارباب قدرت کار میکنند تا به نام و نان و نوایی برسند، چون کیهانیان و مهرنامهنویسان و فرهنگامروزیان و فیلسوفنمایان محبوبشان.
ـ طایفه دوم آنانند که اندیشه دگراندیشان را جدّی میگیرند و عالمانه و صادقانه به عزم کشف حقیقت، و یا از سر احساس تکلیف برای پیراستن رخساره دین از زنگار شبهات پا به میدان میگذارند. سعیشان مشکور و مأجور باد که به خلق و خالق خدمت میکنند و قافله دانش و دیانت را به پیش میرانند.
ـ طایفه سوم ظاهرا نزدیک به طایفه دوماند با این تفاوت که نه اندیشه مخالف را جدّی میگیرند، نه برای نقد و جرح آن کسب آمادگی میکنند. به یک دو سخن حریف نظر میکنند و نظر میدهند و نمیاندیشند که برای نقد نافذ و صائب، آشنایی اجمالی (و گاه تفصیلی) به مواقف و معارف حریف فریضه حتمیه است.
نقد آقای علیدوست، متأسفانه، از این جنس سوم است. ایشان از موضع استعلاء و استغناء چنان سخن حریف را مختصر گرفته که اوّلاً: فقط به نقل بخش اندکی از سخنان جلسه اول (که به غلط جلسه سوم پنداشتهاند!) «دین و قدرت» پرداخته و همه نقد خود را بر نفی آن نهاده و به آثار پیشین گوینده نیم نگاهی نیفکنده تا مجملاتش مبیّن شود. ثانیاً: حتی زحمت بازکردن کتاب المیزان یا صحیح بخاری را به خود ندادهاند تا ببینند که فلان حدیث یا فلان رأی را که صاحب «دین و قدرت» آورده، اصالت و اعتبار دارد یا نه؟ ایشان پیشاپیش به معلومات خود اتکا کرده و گفته است فلان سخنان به المیزان نمیخورد یا فلان حدیث (مَن بَدّل دینَه فَاقتُلوهُ) هیچ سند و منبع معتبری ندارد، در حالیکه کافی بود از طلّاب و تلامذه خود بخواهند تا جستجویی کنند و نشان آن حدیث صحیح را در صحیح بخاری[۱] بیابند و اندیشه دیگر کنند. ثالثاً: ایشان حریف را چنان مبتدی و عامی پنداشته که گویا ابجدخوانی است که هنوز نمیداند در قرآن ۱۱۴ بار بسمالله الرحمن الرحیم آمده یا کلمات رحمت و حبّ و مغفرت و … در آن پیدا میشود (و من اینگونه سَبُک گرفتن خطاب و مخاطب را از طایفه روحانیان بسیار دیدهام). از ایشان میپرسم شما با چنین افراد نادانی چرا وارد بحث میشوید؟ و چرا تخم علم را در شورهزار جهل ضایع میکنید؟ بگذارید آنها در ظلمات جهل خود غوطه بخورند، و شما دانش و درایت خود را خرج کسانی کنید که اقلّ قلیلی از مقدّمات را میدانند و دست کم از صفات رحمان و رحیم خداوند خبر دارند!
دوم: چنین مینماید که فقیه محترم از آن جنس آرایشگرانی است که مکلّفانه و متکلّفانه قائل و مایل به بزک کردن اسلاماند (و البته اسلام معتقد و مقبول خودشان) وگرنه کتمان ما انزلالله نمیکردند و بر پارهای از وجوه ناخوشایند احکام فقهی پرده عیبپوش نمیافکندند! بر من خرده گرفتهاند که چرا به حدیث بیپایه «من بدّل دینه فاقتلوه» (آنکه دین خود را عوض کند، بکشید) استناد میکنی؟ و چنان وانمود میکنند که گویی اصلاً اثری و نشانی از قتل مرتدّ در فقه فریقین نیست و گویی مشهور فقها به آن فتوا ندادهاند! نباید از یادشان رفته باشد که شهیدین اول و ثانی، شهید حکم ارتداد بودند و همین چند سال پیش فقیه دیگری از جنس خودشان، به نام محمّد فاضل لنکرانی حکم به قتل یک «مرتدّ» آذربایجانی داد، و وقتی او را پس از مرگِ فقیه مفتی به قتل رساندند، فرزند فقیهش جواد فاضل لنکرانی، بر فرمان پدر صحّه نهاد و آن را محض صواب و ثواب خواند! ماجرای حکم قتل سلمان رشدی تا امروز هم به قوت خود باقیست. گیرم که آن حدیث مکذوب است (که نشان دادم که نیست)، آیا حکم قتل مرتدّ فطری و سابُّ النبیّ و نپذیرفتن توبهاش هم، حکمی کاذب یا نادر یا مجعول و مجهول است؟ و شما گمان میکنید که با تکذیب آن روایت، خال عیبی را از چهره معشوق ستردهاید؟ یا خبری را از بیخبران مستور داشتهاید؟
سوم: فقیه محترم گویی اسلام را مساوی شیعه (آن هم شیعه غالی) گرفتهاند و تاریخ اسلام را فقط از دیدگاه شیعی میبینند. وقتی سخن از تاریخ اسلام میرود، آن را پرورده و پرداخته خلفاء جور میدانند و … وقتی دنبال حکمی یا حدیثی میگردند فقط از منابع شیعی کمک میگیرند: «فلان روایت درست نیست چون در منابع شیعی نیست»! آیا اینست شرط تحقیق؟ حدیث «أُمِرْتُ أَنْ أُقَاتِلَ النَّاسَ حَتَّى یَشْهَدُوا أَنْ لا إِلهَ إِلاَّ اللَّه…» (مأموریت یافتهام که با مردم بجنگم تا گواهی دهند معبودی جز الله وجود ندارد)[۲] نزد شیعیان خبری واحد است، ولی از نظر عالمان و محدّثان اهل سنّت چون جلالالدّین سیوطی و ابن حجر عسقلانی متواترست. و در پنج صحیح از صحاح ششگانه اهل سنّت آمده است. اینک آیا شایسته است آن را نبینیم و نیندیشیم چه شد که این حدیث در وجدان و مخیال جمعی مسلمانان (آن هم عالمان، نه عامیان) متبوع و مطبوع افتاد و کسی در سند و دلالتش تردید نکرد، و حالا تحت فشار اندیشهّهای لیبرال و حقوق بشری ناگهان مشکوک و مطرود افتاده است؟
چهارم: چنین مینماید که فقیه محترم چنان متوغّل در فقهیاتاند که از دیگر علوم و فنون اسلامی فاصله گرفتهاند. نوبت اوّل که نقد ایشان را در دفاع از یک منبری شنیدم، گفتم چه شده است که ایشان بهپا خاستهاند و همه غیرت و همّت خود را خرج کسی کردهاند که هنری جز گریاندن خلایق ندارد. پاسخی ندادم، چون میدانستم کاری هویتی است نه معرفتی. یعنی ایشان نه به دفاع از دیانت، بل به دفاع از صنف و کسوت خویش پرداختهاند که مبادا رازی از پرده برون جهد یا چاکی بر قبای چالاک روحانیت افتد! وگرنه این همه واعظ یاوهگو بر منابر و در معابر چرا هوش از سر ایشان نمیبرد؟ و چرا آن همه یافهها و خرافهها که در مساجد و معابد میگویند، و آن همه روایات سست و ضعیف که واعظان و مدّاحان بر خلایق میخوانند، شرم و شفقتشان را نمیجنباند تا غیورانه، بانگی بر دینفروشان بزنند و دهانشان را ببندند؟ از این بالاتر، این همه ستم که به نام اسلام و تشیّع میشود، چرا خشم و خروش ایشان را برنمیشوراند و عرق بر پیشانیشان نمیآورد؟
امّا نقد دومشان، به من نشان داد که گویی ایشان اصولاً فراتر از فقه و اصول نرفتهاند و دل به دلدار دیگری نسپردهاند. کتب اهل سنّت را که گویی شایسته تصفّح و تورّق هم نمیدانند. نمیدانم در علم تاریخ و تفسیر و هرمنوتیک مدرن دستی دارند یا نه؟ دید تاریخی و تمدّنی که اصلاً ندارند. اینکه من گفتهام «اسلام همان تاریخ اسلام است» ایشان را چنان پریشان کرده که گویی مصروعی بر اثر غلبه سودا جیغ بنفش کشیده است! و این نیست مگر سرسری گرفتن نقد و بیمبالاتی در تحقیق. ایشان دست کم به نوشتهّهای پیشین من از قبض و بسط گرفته تا مقاله «عقیده و آزمون» مراجعه کنند تا از چیزی که تصوّر و تصدیق درستی ندارند، چنین به حیرت نیفتند و در مقام انکار برنیایند.
پنجم: ابیاتی از غزلی از مولانا را نقل کردهاند:
«این نیمه شبان کیست چو مهتاب رسیده / پیغمبر عشق است و ز محراب رسیده»
غزل ۲۳۳۹ ،ک. برگ نیسی
و دو قول باطل از پی آن آوردهاند. یکی اینکه گویی «پیغمبر عشق» اشاره به پیامبر اسلام است صلواتالله علیه! امّا نه چنین است. پیغمبر عشق همان عشق چون پیامبرست و لاغیر (اضافه مشبّهًبه به مشبّه). البته مولانا جلالالدّین را با محمّد مصطفا عشقی و ارادتی است که در وصف نمیآید، امّا آن غزل، معنا و مخاطب دیگری دارد. قول باطل دوم اینست که مولانا درس عشق را از محمّد (ص) گرفته است. فقیه محترم ما اگر مقاله «بسط تجربه نبوی» را خوانده بودند، چنین نمیفرمودند. مولانا و امثال او تجربه نبوی را بسط دادهاند، نه اینکه عیناً آن را تکرار کنند و این رشته سر دراز دارد. تاریخ اسلام، بسط تجربه نبوی است، صورتاً و مادّتاً. این سخن حتی اگر باطل هم باشد، چنان نیست که به تلنگری و اشاره انگشتی یا اظهار تعجّبی و انکار و تردّدی فرو ریزد. قرآن هر چه باشد، کتاب عشق و لطافت نیست، کتاب خشیت و قدرت است که در آن از رحمت و عطوفت و بشارت هم سخن رفته است، امّا ساختار کلان و ارکان گفتمانش، فرسنگها با یک متن عاشقانه لطیف فاصله دارد. بیش از آنکه طربانگیز باشد، حزنانگیز و خوفانگیز است. خنده بر لب نمیآورد، امّا اشک را بر چهره جاری میکند. متنی اقتدارگراست که برای تثبیت سلطه آمده است. میگویید این مطابق حکمت است، میپرسم مگر خشیت و قدرت با حکمت منافات دارد؟ پیامبر هم بنا به حکمت حق، اقتدارگرا بود. قرآن هم به اقتضای حکمت و هدایت چنین است که هست. عزیزی دیگر، در نقد مواضع من گفته است: قرآن کتاب هدایت است نه قدرت و خشیت . می پرسم مگر هدایت و خشیت نمی توانند با هم باشند؟ فقیه محترم ما گفته است خداوند به کسی ظلم نمیکند، و لذا عذابهایش ظالمانه نیست. البته همینطور است، ولی مگر من سخن از عذاب ظالمانه گفتهام؟ گفتهام عذاب (شکنجه) و مشتقّاتش در قرآن فضای رعبآوری پدید آورده است. شاید خداوند مصلحت را در ارعاب و تهدید میدیده است. شکنجه عادلانه هم شکنجه است و چیزی از شدّتش نمیکاهد. باری، نه هدایت نه حکمت، هیچکدام مانع و نافی قدرت و خشیت نیستند که صفت آشکار قرآن (و تورات) است.
چنین می نماید که این عزیزان، نکته را نگرفتهاند و به دنبال نکتهسنجیهای توجیهگرانه رفتهاند. گرفتم که به قول آن عزیز، عذاب به معنی محرومیت باشد (که البته چنین نیست و ترکیباتی چون « عَذَابُ الْحَرِیقِ» (بروج: ۱۰) و «عَذَابَ النّار» (السجده: ۲۰) و «سَرَابِیلُهُم مِّن قَطِرَانٍ» (ابراهیم: ۵۰) و «ثُمَّ فِى سِلْسِلَه ذَرْعُهَا سَبْعُونَ ذِرَاعًا فَٱسْلُکُوهُ…» (الحاقه: ۳۲) و «کُلَّمَا نَضِجَتْ جُلُودُهُمْ» (نساء: ۵۶) و« یُصْهَرُ بِهِ مَا فِی بُطُونِهِمْ وَالْجُلُودُ» (حج: ۲۰)، مدلولاتی نقیض آن دارند)، باز هم از هیبت ارعاب نمیکاهد و فقط به جای تهدید به شکنجه، از تهدید به محرومیت سخن میگوید، یعنی باز همان تهدید است و انذار و تخویف؛ و فضای هراسآور و خوفانگیز. ازین بالاتر، حتی اگر تن به تأویل و تمثیل دهیم (که البته مقبول کثیری از عالمان مسلمان نبوده و عامّه مسلمانان هم آن آیات را چنان نمیفهمیدهاند)، همچنان این سؤال میماند که چرا محرومیت را به آتش و غلّ و زنجیر و احشا و امعای گداخته و پوستهای بریان شده و نوشابههای چرکین و سوزان تشبیه کردهاند؟ چرا ازمثال های کمخشونت کمک نگرفتهاند؟[۳]
ششم: فقیه محترم فرمودهاند که اقوال فلانی پهلو به اشعریّت میزند و او را به کتاب فقه و عقل خودشان ارجاع دادهاند. آن کتاب را ندیدهام و نخواندهام و انشاءالله فرصتی در کار میکنم تا بخوانمش. امّا نمیتوانم تعجّب خود را از نسبت اشعریّت پنهان کنم. گویا اینکه گفتهام رسول الله خود میزان و معیار عدل و حق است، ایشان را واداشته تا در سخن من نشانی از اشعریّت بیابند! تعجّب من از اینست که چرا یک فقیه شیعی باید ولایت را با اشعریّت یکی بگیرد و تفاوت آنها را درنیابد؟ و چگونه است که یک عارف ظاهراً سنّی و اشعری (مولانا جلالالدّین، که البته نهنگ کلان وجودش در برکههای خُرد فِرَق و نحل نمیگنجد) به عمق معنای ولایت راه مییابد و یک فقیه شیعی ولایت مدار نه؟! مولانا که خطاب به علی (ع) گفت:
تو ترازوی احدخو بودهای
۱/۳۹۹۴، تصحیح موحد
بل زبانهی هر ترازو بودهای
علی را بهتر می شناخت یا فقیهان ما؟ یا وقتی در وصف پیر میگفت:
ای ضیاءالحق حسام الدّین بگیر
۱/۲۹۴۴، تصحیح موحد
یک دو کاغذ برفزا در وصف پیر
برنویس احوال پیر راهدان
۱/۲۹۴۸، تصحیح موحد
پیر را بگزین و عین راه دان
آیا این اشعریّت است که بگوییم ولیّ خدا عین راه است، عین ترازوست، نه بر صراط مستقیم، بلکه عین صراط مستقیم است؟ عیسی (ع) که میگفت من راهم، من حقیقتم، من حیاتم، مگر جز این میگفت؟ و مگر پیامبری و مقنّن و موسّس بودن جز با ولایت میسّر میشود، و معجزات مگر جز برای اقناع و اخضاع به ولایتاند؟ اعجاز که نشان صدق گفتار نیست.
معجزات از بهر قهر دشمن است
۶/۱۲۰۵،تصحیح موحد
بوی جنسیت پی دل بردن است
اینکه حسن و قبح، ذاتی و عقلی نیستند و منوط و متّکی به امر و نهی الهیاند کجا، و اینکه هر چه پیامبر باذنالله و بامرالله میکند مطاع است و عین قانون است و عدالت در آن مندرج است، کجا؟ قصه خضر و موسی هم دلالتی جز این ندارد. درک آقای خمینی هم از ولایت جز این نبود. بلی خطای بزرگ او درین بود که این ولایت را برای خودش هم ثابت میدانست تا جایی که ولایت باطنی را با ولایت سیاسی در آمیخت و از دل آن استبدادی هولناک برآورد. عصمناالله من شروره و آفاته[۴]. برای کسی چون صاحب این قلم که اخلاقیات را جملهً و تفصیلا اعتباری میداند البته فهم و قبول این مواضع بسی آسانترست.بلی احکام واخلاق اسلامی همه اعتبارات نبیّ مکرّم اسلاماند و «این چنین شیرینی آن خسرو کند».
هفتم: فقیه محترم فرمودهاند دماغ جامعالمعقول و المنقول بودن نپزید، بر فقه متازید و به متخصصان فن و عالمان شرع و کسانی که «بر همه تراث اسلامی واقفاند»، رجوع کنید و گرنه سخنانتان بوی گند پیاز نادانی خواهد داد و حکایت دزد نان و انار تکرار خواهد شد که کسی انار میدزدید و نان صدقه میداد!
خدا را شکر که ایشان به قول خودشان، «قلم و بیان خود را افسار کردهاند» وگرنه لگدکوب توسن بیلگام قلم میشدیم. با این همه، این بنده بنان و بیان خود را افسار میکنم و نسبت بیعلمی و بیانصافی به ایشان نمیدهم و با تصریح به اینکه من در جمیع حوزویان قم و نجف احدی را نمیشناسم که بر «همه تراث اسلامی واقف باشد»، و براستی اسلام شناس باشد ،تنها نکاتی را به یادشان میآورم:
یکی اینکه القاب پر طنطنه ساختن و به خود بربستن از شئون و فنون دلربایی و مردم فریبی حوزویان است و لقب جامعالمعقول و المنقول هم یکی از برساختههای پر طمطراق آنان است تا حقارتی را بیارایند و بر قامت ناقصی جامه جامعیّت بپوشانند و گرنه در بیرون حوزه چنین اوهام و هوسهای دلآزاری خریدار ندارد، همچون لقب علّامه که هنوز هم در میان حوزویان جاری است و نزد دانشگاهیان جز مایه تلاعب و تمسخر نیست. دنیای مدرن و علّامگی؟! (نظر کنید به «علّامه» نوظهور: منیرالدّین حسینی ــ آکادمی علوم اسلامی).
حضرت استاد آیتالله علّامه حسن حسنزاده آملی در منظومه بلندی که سرودهاند و به خط نستعلیق و بر کاغذ گلاسه با چاپ نفیس به بازار روانه کردهاند، در باره خود میفرمایند:
به چندین رشته از معقول و منقول
تسلط یافته ام معقول و مقبول
به قرآن آشنایی آنچنانم
که خود یک دوره تفسیرِ آنم!
علّامه آیتالله محمدحسین تهرانی، عالم معاصر هم میفرمایند که در عالم رویا حضرت ربّ العزّه به ایشان فرموده اند که ما تو را علّامه آیتالله لقب دادیم! (مهر فروزان ص ۵۷). و لذا اذن فرمودند که بر نامشان عنوان علّامه افزوده شود.بگذریم از کسانی که یکشبه، به حکم امسیت کردیّا و اصبحت عربیّا، آیتالله شدند و آفت آفریدند. نمونهاش اکبر رشاد ،که جز تفرعن و تفنّن چیزی در بساط ندارد، و با انتشار کتاب پر هزینه زعیم ذو فنون در مدح رهبر، ارادتی نمود و سعادتی ربود. جناب فقیه محترم خوبست به حکم وَأَنْذِرْ عَشِیرَتَکَ الْأَقْرَبِینَ (شعراء: ۲۱۴) نهی از منکر را از همکسوتان خود آغازکنند و در نکوهیدن این عادت زشت حوزویان جهد بلیغ مبذول دارند. به بنده و امثال بنده چنان آداب و القابی ثبوتاً و اثباتاً نمیزیبد و نمیچسبد.[۵]
دیگر اینکه ایشان به شیوه و ترفند خاصّ بعضی از حوزویان (که بسیار دیده و آزموهام)، میخواهند با ذکر یک دو لغت عربی به مخاطب حالی کنند که اهل فنّ نیست و درمانده در مقدّمات است و خوبست برود درس خود را بهتر بخواند. گفته بودم که یُعْطُوا الْجِزْیَهَ عَن یَدٍ وَهُمْ صَاغِرُونَ (توبه: ۲۹) یعنی «کافران بیایند و با خواری و خفّت جزیه بپردازند». فقیه محترم، بدون کمترین مراجعهای به کتب تفسیر و لغت با استعلاء و استغناء تامّ فرمودهاند: فلانی فرق صاغر و مصغّر را نمیداند. شاید بنده ندانم. امّا آیا جارالله زمخشری و شیخ طوسی و شیخ طبرسی که هر سه از ائمه تفسیر و ادب و بلاغتاند، هم نمیدانند؟ در تفسیر کشّاف آمده: «و هُم صاغرون ای تؤخذ منهم علی الصغار و الذّلّ». عین این سخن را فیض کاشانی در تفسیر صافی آورده است و شیخ الطائفه طوسی که هم مفسّرست و هم فقیه، صاغرون را «ذلیلون مقهورون» معنا کرده و افزوده است: یُجرّون الیالموضع الّذی یُقبض منهم بالعنف حتی یودّواها (کافران را به خشونت میکشانند و میبرند تا به جایی برسند که باید جزیه را بپردازند).
فقیه محترم اگر ضروری بدانند میتوانند تفاسیر دیگر را خود در مطالعه گیرند و به مفسّران نمره ردّ و قبول بدهند که فرق صاغر و مصغّر را دانستهاند یا نه. بگذریم از اینکه ایشان به محتوای مشکلخیز آیه ورود نکردهاند و دامن کشان از آن در گذشتهاند.
در باب وجوب سالیانه جهاد ابتدایی، حق با ایشان و خطا از من است. گفته بودم روایات بسیاری در این باب وجود دارد. سهو اللّسان بود و در تحریر خطابه قطعاً اصلاح میشد. درست این بود که فتاوای بسیار درین باب وجود دارد. امّا سؤال اینست که چرا فقیه محترم وجود آن فتاوی را انکار کردهاند؟ مگر در فقه اهل سنّت و نیز در لمعه دمشقیه شهید اوّل و مبسوط شیخ طوسی و قواعد الاحکام علّامه حلّی و … دیگران نیامده است؟ گرفتم که آن فتوا مخالفانی دارد، ولی مگر علم فقه غیر از فتاوا و آراء موافق و مخالف فقیهان است؟
در مسائل مربوط به مرابطه و رباط نشینی، فقیه محترم خوبست به کتب تاریخی مربوطه (و نه فقط فتاوای فقیهان) مراجعه کنند تا ببینند که در عالم واقع چه میگذشته است. همه چیز را شاید نتوان در شرایعالاسلام و مسالکالافهام و جواهرالکلام پیدا کرد.
و حالا که سخن بدینجا رسید، شایسته است سخن صاحب المیزان را در ذیل آیه ۲۰۰ سوره آل عمران که سخن از «صابروا و رابطوا» میگوید بیاورم تا فقیه محترم شتابزده نگویند فلان سخنان در المیزان نیست!
فَقَالَ رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّى اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ «لَیُوشِکُ قَوْمٌ یَدَعُونَ اَلصَّلاَهَ فِی اَلْمَسْجِدِ أَنْ نَأْمُرَ بِحَطَبٍ فَیُوضَعَ عَلَى أَبْوَابِهِمْ فَتُوقَدَ عَلَیْهِمْ نَارٌ فَتُحْرَقَ عَلَیْهِمْ بُیُوتُهُمْ»[۶].
«رسولالله در مورد کسانیکه به نماز جماعت حاضر نمیشدند، فرمودند: میرسد روزی که بگویم هیزم بیاورند و خانه آنان را بسوزانند. این چنین باید از سنن رسولالله پیروی کرد».
ایشان در تفسیر آیات ۱۹۰ ـ ۱۹۵ سوره بقره نیز میگوید اکراه و الزام کفّار به اسلام، شاید یک نسل را خوش نیاید، امّا برای نسلهای بعد عین سعادت است[۷]. نمیدانم چرا فقیه محترم مایل نیست اینها را ببیند و بشنود؟ این چشم و گوش بستن و دامن برچیدن و به شتاب عبورکردن، برای فرار از چیست؟
عموم روحانیان ما، از جمله آقای علیدوست، شگردی خاص و خام دارند. بر کلام و فقه و حدیث و سیره و تفسیر اهل سنّت مستکبرانه آستین میافشانند و آنها را به چیزی نمیگیرند و همه را خروجی مدرسه خلفا و مکتب سقیفه و محصولات کارخانهّهای اموی و عبّاسی میشمارند تاخود را از فحص و نقد خلاص کنند؛ غافل از اینکه آتش که گرفت خشک و تر میسوزد. امّا همینکه به فقه و حدیث شیعه میرسند، آنها را محض اسلام و اسلام محض میانگارند و حکم تاریخیّت را بر آنها جاری نمیکنند، و دمی نمیاندیشند که اهل سنّت نیز تشیّع را جریانی باطنی و انحرافی و سبائی در اسلام میدانند و بدان اعتنا نمیکنند. چاره کار فراتر رفتن از مواضع تعصبآلود فرقهای و نگریستن تاریخی و جمعی و کلان به اسلام (اعم از شیعی و سنّی) است، همانکه فقیهان شیعه و سنّی از عواقب آن بیمناکاند و نه آماده ورود در آنند نه مجهّز به جهازات لازم آن.
هشتم: اندکی هم در باب تاختن به فقه سخن بگویم و میدان بیان را ترک کنم. فقیه محترم بر من تاختهاند که پای سخن را از گلیم صلاحیت فراتر برده و به فقه تاختهام. نمیدانم میزان آشنایی ایشان با سخنان من چه قدر است (گمان احاطه ندارم. گویا جسته و گریخته چیزی شنیدهاند که خاطرشان را گزیده است).
اوّلاً. این بنده، به فقه نتاختهام، بل به «علم فقه» پرداختهام که علمی است چون علوم دیگر، بشری و تاریخی و نامقدس و مشتمل بر خطا و صواب و نقص و نقیض و در صراط تحوّل و متأثر از پیشفرضهای کلامی و زبانشناسی و انسانشناسی و معیشت و معرفت فقیهان و دیگر مقتضیات اجتماعی و سیاسی و فرهنگی دوران. گفتهام که علم فقه موجود در خور جهان کهن و جهانبینی و عقلانیت کهن است. رفوگریها وپاره دوزیهای فقیهانه در دل پارادایم کهن، گرهی از کار فروبسته آن نمیگشاید. عقلانیت دیگری باید.
ثانیاً. تحول و پویا شدن «علم فقه» را نه در گرو دقّت بیشتر فقیهان یا زیر و رو کردن چند باره کتب فقه یا فربه کردن علم اصول یا غور در موضوعات مستحدثه یا ردّ و قبول روایتی یا قولی، بل در گرو تحوّل جهانبینی و پیشفرضهای آنان دانستهام. امری که هنوز تصوراً و تصدیقاً در ذهن حوزویان استقرار و تمکّن نیافته است، گرچه صدقاً و عدلاً حوزه قم از دوران ماقبل «قبض و بسط» تا امروز تفاوت بسیار یافته است.
ثالثاً. در باب علومی که امروزه فقیه بدان محتاج است، سخن راندهام، و بر خلاف کثیری از فقیهان آن را محدود به علم اصول یا منطق ندانستهام. دست کم علم تاریخ و علم اخلاق و فلسفه آن را و نیز علم تفسیر متون را واجب و ضروری شمردهام. و رکود فقه سنّتی را معلول و محصول این بیاطلاعیها دانستهام.
رابعاً. ورود اخلاق به علم فقه را اکیداً توصیه کردهام و آوردهام که فقیه در هنگام استنباط و اصدار فتوی، باید به جوانب اخلاقی حکم هم توجه کند مبادا خلاف مروّت یا عدالت یا حریّت انسان رأی صادر کند. نه، فیالمثل چون آقای مؤمن، فقیه عضو شورای نگهبان که با یک دو حدیث ضعیف، صحّت مباهته را نتیجه میگیرد و تهمت زدن به مفسدان و آشوبگران را صائب میشمارد. آن یک دو حدیث، اگر قوی و حتی متواتر هم باشند، در مقابل حکم قوی و قویم اخلاق فرو میریزند و به خاک بطلان میافتند.
خامساً. گفتهام علم فقه نه غنای حکمی دارد، نه غنای برنامهای. و برخلاف مدّعای گزاف فقیهان روزگار ما، هیچ برنامهریزیای برای هیچ امری از فقه بر نمیآید.
سادساً. گفتهام علم فقه علمی پر از تبعیض است (بین زن و مرد و بنده و مولا و کافر و مومن) که با رجوع به اخلاق و عدل زمانه باید تعمیر و ترمیم شود.
سابعاً. علم فقه را علمی گرانبار و متراکم از تکالیف دانستهام که برخوردار از حقوقی لرزان و اندکست و لذا ناصالح برای حلّ و فصل مسائل اجتماعی و قانونی مدرن که عمدتاً گوهر حقوقی دارند. و هم بدین سبب این فقه تکلیفی، با استبداد سازگارترست تا با عدالت مردمسالارانه و حقمدارانه. بهخوبی میدانم که ورود «حق» در فقه تکلیفاندیش، چون ورود شترست به خانه مرغ (در تمثیل مولانا) که:
چون به خانه مرغ اشتر پا نهاد
۳/۴۶۷۱، تصحیح موحد
خانه ویران گشت و سقفش اوفتاد
از شاگردان فقیه فقید مظلوم حضرت آیتالله منتظری شنیدم که ایشان درشامگاه عمر بدین دقیقه و به مهابت این موقف تفطّن یافته بودند، رحمه الله علیه رحمهً واسعه.
ثامناً. علم فقه را علمی مصرفکننده دانستهام که همه چیزش وابسته به علوم دیگرست. و نیز اینکه فقه ( نه علم فقه) امری است عَرَضی نه ذاتی دین، که میتوانست سر تاپا جز این باشد که هست.چنانکه شرایع ادیان مختلف، مختلف است. و نیز اینکه همه احکامش موقّتاند، مگر اینکه خلافش ثابت شود.
تاسعاً. فربهی سرطانوار علم فقه را مضرّتی و منقصتی برای حوزه علمیه و برای اسلام دانستهام که موجب لاغری و رنجوری دیگر فنون و معارف دینی شده است به طوری که امروز اکثر فقیهان ما (اگر نه همه آنها) تقریباً چیزی غیر از علم فقه کهن نمیدانند، و لذا به هیچ معنا آنان را اسلامشناس نمیتوان نامید. نه خبر چندانی از معقول دارند نه تاریخ، نه تفسیر، نه عرفان نه علم قدیم، نه علم جدید، نه مکاتب فکری مدرن. اگر هم چیزی بدانند در قبال تخصص فقهیشان ناچیزست. برای نمونه نگاه کنید به سخنانی که در باب نسبت علم و دین میگویند تا عمق بیخبری بل جهل مرکّب شان را دریابید. نمیدانند و نمیدانند که نمیدانند. من خود بسیار شاهد بودهام که علمایی که به خارج کشور میآیند، در مقابل سؤالات دانشجویان که عمدتاً عقیدتی و تفسیری و امروزیناند، پاک درمیمانند. منتظرند کسی از حلال و حرام و پاک و نجس بپرسد تا پاسخ گویند. برخلاف روحانیان مسیحی که تخصّصشان در کلام مسیحی و تفسیر متن است. بگذریم ازینکه ترغیب مقلدان به مسئله پرسیدن و افزون کردن قطر رسالههای فقهی برخلاف فرمان قرآنیست که میگوید: لَا تَسْأَلُوا عَنْ أَشْیَاءَ إِنْ تُبْدَ لَکُمْ… (مائده: ۱۰۱).
عاشراً. جامعه فقهی، جامعهای عبوس و پر از ریا و تبعیض و تحمیل است. ما به جامعهای اخلاقی ــ حافظی نیاز داریم به شرحی که در جای خود آوردهام.
علاوه بر اینها به مومنان توصیه کردهام که اگربنا بر تقلید دارند، از علم فقه تقلید کنند، نه از فقیهی خاص. بل از همه فقیهان زنده و مرده و زن و مرد و سنّی و شیعی (این حکمی است فقه شناسانه و بیرون فقهی نه فقهی) و انتظاراتشان از دین و فقه را اقلّی کنند. علیالخصوص تصحیح انتظارات از دین و فقه از امّهات مسایلی است که همواره بر آنها انگشت تاکید نهادهام.
نکات دهگانه یادشده را که جلّ بل کلّشان پیشتازانهاند، و بعضی از آنها را در مکاتبهای با مرحوم آیتالله منتظری در میان آوردهام، چون باغبانی مهربان برای آبیاری باغچه زرد و پژمرده فقه کهن پیش نهادهام، و اگر فقیه محترم قدر نمیدانند و آنهارا تاختن میشمارند، خود دانند و انصافشان.
بسی شدیم و نشد عشق را کرانه پدید
تبارکالله از این راه که نیست پایانشجمال کعبه مگر عذر رهروان خواهد
غزل ۲۷۳ حافظ، به سعی سایه
که جان زندهدلان سوخت در بیابانش
منابع و پانوشتها:
- خبرگزاری رسمی حوزه
[۱] . قال البخاری رحمه الله فی باب حکم المرتد والمرتده واستتابتهم برقم (۶۹۲۲): حدثنا أبو النعمان محمد بن الفضل، حدثنا حماد بن زید، عن أیوب، عن عکرمه، قال: أُتی على رضی الله عنه بزنادقه، فأحرقهم؛ فبلغ ذلک ابن عباس، فقال: لو کنت أنا لم أحرقهم؛ لنهی رسول الله صلى الله علیه وسلم: ((لا تعذبوا بعذاب الله))، ولقتلتهم؛ لقول رسول الله صلى الله علیه وسلم: «من بدَّل دینه فاقتلوه».[۲] . المعجم الأوسط، طبرانی، ج ۳ ص ۳۰۰ ح ۳۲۲۱؛ همچنین صحیح بخاری ج۱ ص ۱۷ ح ۲۵ و نیز: «عن أَبِی قِلاَبَهَ: قَالَ: فَوَاللَّهِ مَا قَتَلَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ أَحَدًا قَطُّ إِلَّا فِی إِحْدَى ثَلاَثِ خِصَالٍ: رَجُلٌ قَتَلَ بِجَرِیرَهِ نَفْسِهِ فَقُتِلَ، أَوْ رَجُلٌ زَنَى بَعْدَ إِحْصَانٍ، أَوْ رَجُلٌ حَارَبَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ، وَارْتَدَّ عَنِ الإِسْلاَمِ».
صحیح بخاری ج۶ ص ۲۵۲۹ ح ۶۵۰۳[۳] . توسّل به زبان رؤیا در این مقام هیچ دردی را دوا نمیکند. آن، پارادایمی دیگر است و درآمیختنش به پارادایم کهن تفسیر، نتیجهای جز تشویش و مغالطه ندارد.[۴] . به مقاله من تحت عنوان «ولایت سیاسی – ولایت باطنی» در کتاب بسط تجربه نبوی مراجعه شود.[۶] . تهذیب الأحکام، جلد۳ ، صفحه ۲۵.[۷] . مر من البیان یظهر الجواب عما ربما یورد على الإسلام فی تشریعه الجهاد بأنه خروج عن طور النهضات الدینیه المأثوره عن الأنبیاء السالفین فإن دینهم إنما کان یعتمد فی سیره و تقدمه على الدعوه، و الهدایه دون الإکراه على الإیمان بالقتال المستتبع للقتل و السبی و الغارات، و لذلک ربما سماه بعضهم کالمبلغین من النصارى بدین السیف و الدم و آخرون بدین الإجبار و الإکراه!
و ذلک أن القرآن یبین أن الإسلام مبنی على قضاء الفطره الإنسانیه التی لا ینبغی أن یرتاب أن کمال الإنسان فی حیاته هو ما قضت به و حکمت و دعت إلیه، و هی تقضی بأن التوحید هو الأساس الذی یجب بناء القوانین الفردیه و الاجتماعیه علیه، و أن الدفاع عن هذا الأصل بنشره بین الناس و حفظه من الهلاک و الفساد حق مشروع للإنسانیه یجب استیفاؤه بأی وسیله ممکنه، و قد روعی فی ذلک طریق الاعتدال، فبدأ بالدعوه المجرده و الصبر على الأذى فی جنب الله، ثم الدفاع عن بیضه الإسلام و نفوس المسلمین و أعراضهم و أموالهم، ثم القتال الابتدائی الذی هو دفاع عن حق الإنسانیه و کلمه التوحید و لم یبدأ بشیء من القتال إلا بعد إتمام الحجه بالدعوه الحسنه کما جرت علیه السنه النبویه، قال تعالى: “ادع إلى سبیل ربک بالحکمه و الموعظه الحسنه و جادلهم بالتی هی أحسن:” النحل – ۱۲۵، و الآیه مطلقه، و قال تعالى: “لیهلک من هلک عن بینه و یحیى من حی عن بینه:” (الأنفال: ۴۲).
و أما ما ذکروه من استلزامه الإکراه عند الغلبه فلا ضیر فیه بعد توقف إحیاء الإنسانیه على تحمیل الحق المشروع على عده من الأفراد بعد البیان و إقامه الحجه البالغه علیهم، و هذه طریقه دائره بین الملل و الدول فإن المتمرد المتخلف عن القوانین المدنیه یدعى إلى تبعیتها ثم یحمل علیه بأی وسیله أمکنت و لو انجر إلى القتال حتى یطیع و ینقاد طوعا أو کرها.
على أن الکره إنما یعیش و یدوم فی طبقه واحده من النسل، ثم التعلیم و التربیه الدینیان یصلحان الطبقات الآتیه بإنشائها على الدین الفطری و کلمه التوحید طوعا.
دکتر عبدالکریم سروش
March 07, 2021
انتهای پیام
سلام علیکم در عجبم از آقای علیدوست که ناخودآگاه به نقد مطلب نشست که متاسفانه گوینده آن مدتهاست دچار جنون شده است ،
اصلا سروش این مقاله نوشت که بتواند مقارن با انتخابات ایران تریبونی در اختیار بگیرد ، از نگاه سطحی مقاله مشخص است که نویسنده نسبت به موضوع فرهیخته و آگاه نبوده بنابر ایه ۱۰۷ سوره مبارکه انبیا رسالت پیامبر اعظم بر توسعه رحمت در جامعه بوده و حاجی سروش سراغ مولوی که فهم کلامش را ندارد نرود ، بلکه یک بیت از تماشاگه راز لسان الغیب بخواند
جلوه ی کرد رخش دید ملک عشق نداشت عین آتش شد از این غیرت و بر آدم زد بر اساس آموزه های دینی که دیوان حافظ یکی از منابع است در فلسفه خلقت آدم خداوند بر سیاق عشق آدم را آفرید
اول به خودم توصیه و بعد به دیگران
قبل از اظهار نظر سطح شعورمان را اندازه بگیریم شاید شعورمان اصلا عمقی ندارد !!!!
سلام بر هر دو آقایان معمم و مکلا،
خوشا بحالتان که از غم نان و رنج کرایه خانه در امن و امان هستید، که اگر جز این میبود، هرگز فرصت و دل و دماغ این همه تر و خشک(رطب و یابس) را ردیف کردن نداشتید. خانه از پای بست ویران است // خواجه در فکر نقش ایوان است…
شاید در اینده کسانی پیدا شوند که سروش را پشت سر بگذارند در زدن پنبه فقهای کهن اندیش” اولین نشانه های سرامدن و بسته شدن دکان فقاهت متحجر با حضور روحانیونی در مشروطه شروع شد ” سر از لاک حوزه ها و مدرسه های دینی غبارگرفته بیرون کردند مثلا به دمکراسی نوپای اروپا نگاهی کردند و به حقارت انهمه کبکه و جبروت دروغین حوزه ها پی بردند و با مردم همصدا شدند در عوض کردن وضعیت زار و نزار روزگار ” همان باعث شد که انقلابیون با مسلط شدن به اوضاع و جا انداختن مشروطه اولین کاری که کردند اعدام شیخ فضل الله نوری بود که علم کش تحجرش میدانستند ” سروش کسی نیست که بتوانند بی خبر بخوانندش چون نرفته کتابهای لیست شده انها را بخواند” همه را خوانده ” از ان بیشتر خوانده ” حتی کتابهای مرجع سنیها و از اینهم بیشتر” از ادیان دیگر هم اطلاعات جامعی دارد و بحق برای رسیدن به این مرحله از تمام عمرش بهره گرفته ” اگر او را طلایه دار نو کردن مذهب ندانیم بدون شک تاثیر گذار ترین انهاست که با کوله باری پر و پیمان پا به میدان گذارده و سازی که برای جماعت متکبر اخوند میزند صدایش صبح در می اید.
بنظرم تاثیر وجودی ستار بهشتی دیپلم از پروفسور سروش انقلابی حالا اون ور آبی بیشتر است .ستار بهشتی در عمل به تعالیم سقراط( جان فشانی در راه حکمت) صد و پنجاه پله از خارج نشینان آستین کوتاه پوش جلوتر است