تندسیلاب شیراز – سال ۱۳۹۸

فرهاد بنی زمان، کارشناس مدیریت ریسک و بحران، انصاف نیوز: به فاصله کمی از رخ‌داد سیل استان گلستان در بهار 98، سیل شیراز به‌وقوع پیوست. هرچند سیل شیراز کوچکتر و کوتاه‌مدت‌تر از دیگر سیلاب‌های نوروز 98 بود اما جزو تلخ‌ترین حادثه روزهای نخستین سال محسوب می‌شود به‌طوری که شمار کشته‌شدگان آن 21 نفر، تعداد مجروجان 164 نفر شامل 8 نفر از کارکنان نیروی انتظامی بود و به 370 دستگاه خودرو شخصی آسیب جدی وارد شد.

وقوع سیل شیراز نماد تجاوز آشکار انسان به حریم مسیل‌های طبیعی و دستکاری انسان در سیستم طبیعی حوضه آبریز به‌شمار می‌آید. این دخالت در سیستم‌های طبیعی تنها جهت کسب منافع زندگی شهری بدون در نظر گرفتن رژیم طبیعی سیستم‌های طبیعی دفع سیل؛ با نادیده گرفتن پتانسیل سیل‌خیزی حوضه آبریز در محاسبات و تخمین‌های غیردقیق مهندسی و در نهایت نگهداری و بهره‌برداری ناقص از تأسیسات خودساخته صورت گرفته است که باعث شده در اثر شکل‌گیری یک سیلاب طی یک فرآیند طبیعی فاجعه‌ای با چنین ابعاد انسانی، کالبدی و مالی رخ دهد.

داستان سیلاب نوروز ۹۸ شیراز

در تاریخ ۵-۱-۱۳۹۸ همزمان با روزهای نخست عید نوروز، سیلاب ناگهانی (Flash Flood) از باند شرقی مسیر بزرگراه شیراز مرودشت (تنگ الله اکبر) و از سمت شمال شرق در ساعت 10:12 دقیقه بسوی دروازه قرآن سرازیر گشت و متاسفانه تلخ ترین حادثه شروع سال ۱۳۹۸ را برای کل کشور رقم زد. طبق اعلام مقامات مسئول، تعداد کشته شدگان این سانحه ۲۱ نفر بود. شمار مجروحین نیز طبق اعلام مراجع رسمی، 164 نفر همراه با مصدومیت ۸ نفر از پرسنل نیروی انتظامی بود و بیش از ۳۷۰ دستگاه خودرو که بیشتر شخصی بودند آسیب جدی وارد شد. بیشتر کشته‌شدگان این واقعه، مسافران و گردشگران نوروزی بودند که برای مسافرت به شهر شیراز و یا جهت عبور از شیراز و حرکت به‌سمت شهرهای جنوبی کشور در نزدیکی دروازه‌قرآن توقف کرده بودند و بی‌خبر در غربت طعمه سیلاب شدند. یکی از مشکلات و موانعی که مردم در جهت امدادرسانی ایجاد کرده بودند مانند بیشتر وقایع گذشته عبارت بود از ایجاد ترافیک با ایجاد تجمع از سر کنجکاوی و تهیه عکس و فیلم از صحنه بود و این باعث شد نیروهای امدادی دیرتر در صحنه حضور داشته باشند. از طرف دیگر، مرم بومی در امدادرسانی و تسهیل‌گری کار امداد و نجات نقش کارآمدی بازی کردند. پس از وقوع این سیل، مردم شیراز، همدلی شایان توجهی با سیل‌زدگان نشان دادند و به‌یاری آن‌ها شتافتند که نمونه‌‌هایی از همدلی‌های مردم شیراز در ادامه بیان شده است؛

•  مسئول هتل شیراز که اتفاقاً بیشتر تصاویر ویدئویی اولیه حادثه از پنجره‌های آن ثبت و نشر شده بود با سخاوتمندی درهای لابی هتل را به روی مردم غریب و بی‌پناه باز کرد تا با غذای گرم، پتو، حوله، نوشیدنی‌های گرم و آنچه نیاز داشتند از این میهمانان نوروزی حادثه دیده پذیرایی کند. دیگر جاهایی که پذیرای مردم سیل‌زده بودند هتل‌های دیگر، رستوران‌ها، سالن‌ها، باغ‌ها، مسجدها، مدرسه‌ها، ادراه‌های ورزش و جوانان، منزل‌ها و غیره بودند.
• با نزدیک شدن به ساعت‌های پایانی روز، شهروندان این شهر میهمان‌پذیر که هر نوروز میزبان شمار زیادی از گردشگران است دست بکار شدند و به یکدیگر اطلاع رسانی کردند تا در غیاب مدیریت واحد شهری در ایام نوروزی سنت میهمان نوازی را به جا بیاورند و هرکس که سرپناهی ندارد و نیاز به جا، غذا و رسیدگی دارد به پناهگاهی هرچند موقت هدایت شود. در این‌راستا، پویش اینترنتی «مهمان من» برای اطلاع‌رسانی در جهت کمک‌رسانی به مردم راه‌اندازی شد.
• در این حین، شماری از مردم نیز با در دست داشتن پلاکارد با متن‌هایی مانند «خانه مجانی برای مسافران نوروزی» مسافران بی‌پناه را به خانه و پناهگاه های خود دعوت می‌کردند. شماری دیگر از شهروندان به توزیع غذای گرم، پتو و دیگر وسایل زندگی پرداختند.
• –       اصناف شیراز هم به‌نوبه خود به یاری مردم سیل‌زده شتافتند. صنف تعمیرات موبایل، گوشی‌های مسافران را رایگان تعمیر کردند تا امکان برقرار تماس با خانواده های خود و خبر رسانی از وضعیت و موقعیت خود را داشته باشند. شماری از صاحبان صنف تعمیرکار و صافکار خودرو نیز با توجه به آسیب‌هایی که به وسایل نقلیه سیل‌زدگان وارد شده بود به‌صورت رایگان خودروهای آنان را تعمیر کنند. شماری از قالیشویی‌ها نیز در شستشوی فرش‌های خانه‌های سیل گرفته از گل‌و‌لایی به‌صورت رایگان و در کمترین زمان ممکن همکاری شایان توجهی نشان دادند.
• در کنار نقش منفی مردم در ایجاد موانع بر سر راه امدادرسانی، نقش‌های مثبتی در جهت کمک به امدادگران بازی کردند. حیاتی‌ترین فعالیت‌های امدادی که مردم انجام دادند عبارت بودند از کمک به پیدا کردن جنازه‌ها و مصدومین از خیابان‌های اطراف، کمک به پاکسازی خانه‌ها از گل و لای، تخلیه آب و تخلیه اثاث و اسباب آسیب‌دیده، بسته‌بندی و ارسال غذا و آذوقه به مردم و غیره.

موقعیت شکل‌گیری سیل شیراز

دروازه قرآن شیراز واقع در شمال شیراز با اندکی تمایل به سمت شرق آرامگاه حافظ، هفت‌خوان و در فاصله ۳۵۰۰ متری از شاهچراغ واقع در مرکز شیراز قرار گرفته است. شیراز با تبعیت از مورفولوژی و روند ارتفاعات در برگیرنده، در راستای شمال غرب به جنوب شرق کشیدگی داشته که ارتفاعات باباکوهی و بمو در حد شمال شرقی شهر، مشرف به شهر هستند. برش‌های میان‌کوهی در چندین زون، این ارتفاعات را قطع و حوضه های کوچک آبی مشرف به شهر را تشکیل داده است. مسیر جاده شیراز به مرودشت و اصفهان که از دروازه قرآن و تنگ الله اکبر می‌گذرد، مسیر سعدیه (محله‌ای که آرامگاه سعدی در آنجا است)، محدوده ویلایی در جنوب شرق آن را می‌توان از آن جمله برشمرد که در نهایت خروجی آب این حوضه‌های کوچک و آبراهه‌های آنها به رود خشک شیراز در زمان‌های بارندگی فصلی ریخته و در ادامه در جنوب شرق شیراز به دریاچه مهارلو ختم می شوند.

مورفولوژی(ریخت‌شناسی) حوضه سیلاب، حوضه آبریز تنگ الله اکبر مشرف به دروازه قرآن، به شکل کمابیش نامنظم با طول ۱۳۰۰ و عرض ۹۰۰۰ متر (بطور تقریبی در دو امتداد عمود بر هم) در دو مسیر شمال شرق-جنوب غرب و جنوب شرق-شمال غرب در امتداد ارتفاعات بمو و عمده مساحت آن در شرق جاده شیراز-مرودشت قرار دارد. انتهایی ترین نقطه آن در پائین دست حوضه و در فاصله ۳۰۰ متری عمارت دروازه قرآن به سمت مرودشت است. مساحت حوضه حدود ۲۵ کیلومتر مربع (۲۶۰۰ هکتار) است.

بررسی فرآیندی تشکیل سیل شیراز از نقطه‌نظر فنی

این رخداد مربوط به دو منطقه دروازه قرآن (حوضه آبریز الله اکبر) و شهرک سعدی (حوضه آبریز سعدی) بود. رواناب های ناشی از نزولات جوی حوضه تنگه الله اکبر از دروازه قرآن و از طریق لوله ای به قطر ۱۴۰۰ میلی‌متر در زیر بلوار چهل مقام شیراز و نزولات جوی حوضه سعدی از طریق مسیل سعدی به رودخانه خشک و در نهایت به دریاچه مهارلو تخلیه می‌شوند. در پنجم فرودین ۱۳۹۸ در حوضه الله اکبر از ساعت ۸ صبح تا ۱۲ ظهر بارش شدیدی رخ داد که در اوج آن در ساعت ۱۱:32 به مدت ۱۴ دقیقه حدود ۱۹ میلی‌متر باران بارید. دبی سیلاب ناشی از بارندگی در منطقه دروازه قرآن و بلوار هفت تنان بین ۴۴ تا ۵۸ مترمکعب بر ثانیه برآورد می‌شود، در حالی که ظرفیت لوله برای عبور آب به طرف رودخانه، فقط ۱۲ متر مکعب بر ثانیه است. لذا سیلاب ورودی به خیابان حدود ۳۲ تا ۴۶ متر مکعب بر ثانیه بود که با سرعت زیاد و عمق ۳۰ سانتی‌متر، سبب شناور شدن وسایل نقيه و انتقال آنها به پایین دست خیابان و خسارت زیاد و تلفات انسانی بالا شد. اگرچه شدت رگبار ۱۵ دقیقه ای پنجم فروردین (۷۶ میلی‌متر در ساعت) در طول دوره آماری سابقه نداشته و حدود 8/1 برابر بیشینه شدت بارش ۱۵ دقیقه‌ای در ۱۵ سال گذشته است، عدم ظرفیت کافی لوله انتقال آب و گرفتگی های احتمالی آن، موجب بروز این خسارت شد.

منطقه دیگری که در شیراز دچار سیل شد، محله سعدی بود، حوضه آبریز منطقه سعدی در شش کیلومتری شمال شرقی شهر شیراز جمع آوری کننده رواناب بخشی از بلندهای شمال و شمال شرق شیراز است. حوضه آبریز سعدی در نتیجه ساخت و سازها به دو قسمت تقسیم شده است. قسمت بالادست دریافت کننده رواناب های ارتفاعات شمالی شهر است. در مسیر طبیعی مسیل به پایین، ساخت و سازهایی انجام گرفته است و بالادست از طریق یک کانال زیرزمینی، به سمت خیابان های نارنجستان و در نهایت به یک رودخانه خشک وصل می شود. طی روزهای پنجم و ششم فروردین به ترتیب ۳۰ میلی متر و ۴۶ میلی متر باران در آبریز حوضه سعدی بارید و بین 000و000و1 تا 000و450و1 مترمکعب رواناب تولید کرد. بارش ششم فروردین حوضه سعدی ۲۱ برابر میانگین دراز مدت همان روز است و جمع بارش دو روز حدود ۱۷ برابر میانگین درازمدت است. پل ها، کانال ها و تونل احداث شده در مسیل سعدی، گنجایش عبور این حجم آب در زمان کوتاه را ندارد. در نتیجه رواناب ها بلوارهای شهید وفایی، فضیلت، تصر و رسول اعظم را فراگرفت و همراه با گل و لای، موجب گرفتگی شدید معابر و خسارات زیادی به ۲۵۳ واحد مسکونی شد. سرعت حرکت سیل که از روی فیلم حرکت اجسام و اشیاء بر روی جریان سیلاب تخمین زده شده بود 5 متر بر ثانیه تخمین زده شد. ارتفاع سیل نیز با توجه به مشاهدات صورت گرفته از ارتفاع غرقابی خودروها بین 5/0 تا 75/0 متر تخمین زده شد.

محدوده حوضه آبریز سیلابی که داخل شهر شیراز می گردد اماكن مهمی نظیر باغ جهان نما، کتابخانه ملی، طول خیابان حافظ، بیمارستان شهید دستغیب، استاديوم حافظیه، کتابخانه علوم، باغ ملی، مرقد على ابن حمزه،| و تعداد قابل توجهی از ساختمان ها و منازل مسکونی مردم تا حاشیه رودخانه خشک را در بر می گیرد. در صورت وقوع سیلاب و بدون مانع بودن مسیر ابتدائی آن، اماکن مذکور در معرض خطر سیلاب قرار خواهند گرفت.

دلیل اصلی بروز این سیل، پرکردن آبراهه طبیعی ادامه تنگ الله اکبردر دهه 60، که در پایان مسیر خود به رودخانه خشک شیراز و سپس به دریاچه مهارلو ختم می‌شود است که با توجه به فرآیند شکل‌گیری آن براثر دخالت انسان در حوضه آبریز یک سیل انسان‌ساخت به‌شمار می‌رود. عامل اصلی خسارت‌بار شدن سیلاب، تعبيه سایز کوچک لوله بتنی با قطر 5/1 متر در استخر تجمع آب (این قطر لوله در مطلوبترین شرایط حداکثر ۱۲ متر مکعب در ثانیه می تواند هدایت کند، محاسبات واقع بینانه با توجه به وجود دو زانوئی در مسير ۳ کیلومتری لوله و غلظت سیلاب حدود 7 متر مکعب گذر سیلاب را نشان می دهد)، و عامل ثانویه دیگر در افزایش خسارت ها و تلفات، انسداد لوله در همان لحظات ورودی سیلاب به‌دلیل عدم احداث بندهای رسوبگیر، دیواره‌های جداکننده با هدف آرامش بخشی به سیلاب در داخل استخر تجمع آب با مساحت 1700 متر مربع، عدم لایروبی و نظافت مسیل رودخانه آب زنگی می باشد.

نکات مهم در مورد سیل شیراز

نکات قابل توجهی که در مورد سیل شیراز می‌توان نتیجه‌گیری کرد به طور خلاصه در زیر بیان شده‌اند:

1-وقوع سیل شیراز با وقوع بارش 15 دقیقه‌ای با شدت و میزانی که طی 15 سال گذشته بی‌سابقه بوده است آغاز شد. حجم رواناب با توجه به مساحت کم حوضه آبریز، نفوذ ناپذیر بودن آن به دلیل پوشیده شدن سطح حوضه با مصالح نفوذناپذیر توسط فعالیت‌های مهندسی (آسفالت)، اشباع بودن خاک با توجه به بارش‌ روزهای گذشته، کمبود ظرفیت برای گذر سیل ایجاد شده در ترکیب با شیب زیاد مسیر جریان آن سیلاب فزاینده‌ای  ایجاد کرد که در صورت وجود شرایط طبیعی حوضه آبریز طبیعی می‌نمود و قابل دفع بود.

2- دستکاری آشکار فعالیت‌های انسانی در حوضه آبریز و مسیر حرکت سیل‌ از خواستگاه طبیعی آن دلیل اصلی شکل‌گیری و رخ‌داد سیل شیراز محسوب می‌شود.

2- با اینکه طول مدت زمان رخ‌داد سیل 98 شیراز و دامنه تأثیر مکانی آن قابل مقایسه با سیل‌های استان گلستان، لرستان و خوزستان در سال 98 نبوده است اما از دیدگاه میزان تلفات انسانی و خسارت‌ها از درجه‌ای شایان توجه برخوردار بود که با توجه به زمان گذرای آن، در حد اهمیتش به آن پرداخته نشد.

3-فرآیند هشداردهی و تخلیه به مردم از نقشی کم‌رنگ برخوردار بوده است. هشداری که در رابطه با سیلاب به مردم داده شد در زمان پس از وقوع سیل و جهت جلوگیری از ورود مردم به سمت محدود سیل‌گرفته بود.  

4-در واقعه سیل شیراز، نقش کمک‌ و امدادهای مردمی جامعه بومی بسیار چشم‌گیر و قابل توجه ارزیابی شد.

5-با توجه به احتمال وقوع سیل‌‌های آینده به منظور پرهیز از تکرار چنین وقایع فاجعه‌باری ضرورت دارد موازی با نصب سامانه هشدار محلی، عملیات مهندسی برای هدایت صحیح آب بر مبنای تجدید نظر در طرح‌ موجود انجام شود.

مراجع:

گزارش ملی سیلاب‌ها، اسفند 98، نهاد ریاست‌جمهوری

گزارش سیل‌های سال 1398، مرکز تحقیقات راه و مسکن، وزارت راه و شهرسازی 1398

گزارش ملی سیلاب‌های، مرکز امور اجتماعي منابع آب و انرژي وزارت نيرو، مهرماه 99

روایتی تحلیلی از سیل بهار ۹۸: گلستان

انتهای پیام