«عرف مذهبی» در مسیر تغییر

محسن‌حسام مظاهری نویسنده و پژوهشگر اجتماعی تشیع و آیین‌های شیعی، در یادداشتی تلگرامی با عنوان ««عرف مذهبی» در مسیر تغییر» نوشت:

محسن‌حسام مظاهری نویسنده و پژوهشگر اجتماعی تشیع و آیین‌های شیعی، در یادداشتی تلگرامی با عنوان ««عرف مذهبی» در مسیر تغییر» نوشت:

1- لینک زیر، برنامه‌ی گفت‌وگوی حمید علیمی (مداح) و مژده لواسانی (مجری) در برنامه‌ی «مهنا» (متعلق به «روبیکا») است. همین روزها برنامه‌ی مشابه دیگری با نام «عقیق» هم در حال پخش است که آن‌هم ترکیب جالبی دارد: یک مجری زن (فضه‌سادات حسینی) در کنار یک کارشناس روحانی (مصطفی کرمی) و مهمانانی از بدنه‌ی هیئتی (مداح، منبری و…).
یک دهه‌ی قبل، تصور گفت‌وگوی یک مداح/سخنران با یک مجری زن در برنامه‌ای مذهبی (نه برنامه‌های معمول تلویزیونی) آن‌هم با حال و هوای نه‌چندان خشک و رسمی، دور از ذهن بود. اما امروز، موضوعی عادی است و تعجبی برنمی‌انگیزد. و همین امر جزیی، نشانه‌ی تغییر است.

2- شتاب تغییرات فرهنگی ازجمله در مدل‌های دینداری در جامعه‌ی ایران معاصر را از همین مثال ساده می‌توان دریافت. روند تغییرات در «عرفِ مذهبی» و «هنجارهای رفتاری متدینان» با شتاب در جریان است؛ تغییراتی که پیشگامی آن‌ها را نسلِ جوانِ دیندارِ طبقه‌ی متوسطِ شهری (با نمایندگی سلبریتی‌های مذهبی) برعهده دارد. نسلی که در مقایسه با والدین‌شان، درک و فهم متفاوتی از مفهوم «دینداری» (تدین) و حدود و ثغور آن دارند. ازجمله بسیاری از خط قرمزهای مفروضی که برای نسل‌های قبل وجود داشت، برای آن‌ها رنگ باخته است و در موضوعاتی چون تعاملات اجتماعی، ارتباط با «نامحرم»، غنا و موسیقی، پوشش، حجاب، تفریح و خوشگذرانی و… مواجهه‌های اساساً متفاوتی دارند.

3- در کنار عنصر «سن» (جوانی)، دیگر عنصر مهم و مؤثر در فهم و تحلیل این پدیده، «رسانه» است. بدون تردید رسانه‌های نوین و شبکه‌های اجتماعی نقش برجسته‌ای در تغییرات فرهنگ دینی ایفا کرده‌اند. هم بستری برای بروز این تغییرات و هنجارمند آن‌ها بوده‌اند و هم عامل شتاب‌دهنده و توسعه‌ای بوده‌اند. و البته همین‌جا پای طبقه‌ی اقتصادی هم به‌میان می‌آید.

4- به‌طور کلی سه مقوله‌ی «لذت» و «بدن» و «نمایش» که در الگوهای سنتی دینی به‌نوعی تابو محسوب می‌شدند، در الگوهای دینداری جوانان امروزی نه تنها تابو نیستند بلکه خود موضوعیت داشته و «ارزش» به‌شمار می‌روند.

5- مناسک نیز برای این دین‌داران یک امر لذت‌بخش و نوعی الگوی «فراغتی» است و این ویژگی برخلاف تصور تعارضی با باور اعتقادی و ایمان درونی ندارد؛ بلکه مکمل آن است. درباره‌ی هیئت‌های عامه‌پسند جوانان و مداحی پاپ و پیاده‌روی اربعین پیشتر بارها نوشته‌ام. یک مثال دیگر، مواجهه‌ی متفاوت این نسل با مقوله‌ی حجاب است که ثمره‌ی آن تغییر مکان این مقوله از میدان «شرع (فقه)» به میدان «سبک زندگی (لایف‌استایل)» بوده است: حجاب‌های دختران مذهبی جوان طبقه‌متوسط شهری، مشابه حجاب زنان نسل قبل نیست. حتی مشابه حجاب زنانِ طبقه‌ی اشرافی و متمول مذهبی هم نیست. از جنس دیگری است. حجابی است که در آن «زیبایی» (و حتی می‌توان گفت «نمایش») یک معیار محسوب می‌شود.

6- تغییرات در الگوهای دینداری که در شمایل سبک زندگی مذهبی و مصرف مذهبی (تبدیل امر دینی به کالا) دوشادوش تغییرات فرهنگی کلان‌تر جامعه‌ی ایرانی و به‌مدد افزایش مصرف رسانه‌ای در حال گسترش است (از مرکز به پیرامون، از کلانشهر به شهر و به روستا)، تنها منحصر به ابعاد رفتاری و مناسکی جامعه‌ی دینی نخواهد ماند. منطق این تغییرات چنین اقتضا می‌کند که در ادامه، دامنه‌ی تغییرات، ابعاد اعتقادی و معرفتی دین را هم دربر گیرد. و این پیش‌آمد محتومی است که به نظر نمی‌رسد متولیان رسمی سازمان دینی مشخصاً روحانیت و حوزه برای مواجهه با آن آمادگی داشته باشند.

انتهای پیام

انتهای پیام