طواف مصنوعی: تجاوز به امر قدسی

محسن‌حسام مظاهری، نویسنده و پژوهشگر اجتماعی تشیع و آیین‌های شیعی، در یادداشتی تلگرامی با عنوان «طواف مصنوعی: تجاوز به امر قدسی» به‌بهانه‌ی برگزاری مراسم عید قربان در آسایشگاه کهریزک نوشت:

یا ایهالذین آمنوا لا تحلوا شعائر الله…
(مائده: 2)

تصاویر مربوط به مراسم طواف نمادین به‌مناسبت عید قربان در «آسایشگاه کهریزک» است؛ مراسمی که لااقل از سال 1394 در آسایشگاه مذکور برگزار می‌شود و ربطی به شرایط کرونایی و تعطیلی موقت اعزام حجاج به عربستان ندارد. در این مراسم، یک ماکت بزرگ کعبه ساخته شده و افراد (سالمندان و معلولان و…) با لباس‌های احرام یا مشابه آن دور کعبه‌ی ساختگی طواف می‌کنند و افرادی هم در نقش مداح اذکار طواف را در بلندگو می‌گویند تا طواف‌کنندگان تکرار کنند. (البته شبیه‌سازی مراسم حج و آدابی چون طواف و سعی و رمی، سال‌هاست در کاروان‌های حج و دوره‌های آموزشی مناسک به حجاج اجرا می‌شود. اما بین اجرای نمایشی به قصد آموزش مناسک با اجرای نمایشی به قصد بازسازی مصنوعی مناسک زمین تا آسمان فاصله است.)

احتمالاً‌ نیت برگزارکنندگان این مراسم، بازسازی و ایجاد فضای معنوی حج برای سالمندانی است که به‌جهت شرایط جسمی و سنی‌شان امکان حضور در این منسک را ندارند. اما سوال اینجاست که این آن‌ها مجاز به کار بوده‌اند یا خیر؟ منظورم از نظر فقهی و شرعی نیست (که البته از آن منظر هم باید فقها ارزیابی کنند؛ چه بسا چنین کارهایی مصداق «بدعت» باشند)؛ پرسش من بیشتر از منظر فرهنگی و اجتماعی است، با عنایت به منطق مناسک.

برخی از مناسک مذهبی ازجمله اقسام «زیارت»ها اساساً‌ با محوریت حضور در مکان مقدس معنا می‌یابند. مکانی که امتیازات برجسته‌ای نسبت به دیگر مکان‌ها دارد و همین امتیازات و فضایل، حضور در آن را ارزشمند کرده است. حج که یکی از مناسک اولیه و مهم‌ترین منسک جمعی اسلامی است از همین سنخ است. «بیت‌الله الحرام» (چنان‌که از نامش پیداست) در باور اسلامی بالاترین قداست را در کره‌ی زمین داراست. نقطه‌ای مشخص در جغرافیایی معین و دارای فضائلی که صرفاً مختص همان مکان است (نک: «صهبای حج»، اثر عبدالله جوادی آملی). اهمیت و حساسیت این مکان به‌حدی است در شرع با مرزگذاری فقهی، ورود غیرمسلمانان به آن ممنوع و «تحریم» شده است و برای حضور مسلمانان در آن نیز تشریفات و آداب خاصی تدوین و تعیین شده است.

اقتضای منطق مناسکی، احترام به این قواعد و مرزگذاری‌ها و حفظ آن‌هاست. وگرنه چیزی از مناسک و به‌تبع آن آثار و فواید آن باقی نمی‌ماند. ما اجازه‌ی مصنوعی‌سازی مکان و زمان مقدس را نداریم. (گرچه این کار فراوان کرده‌اند و می‌کنند.) این تجاوز به امر قدسی است.

یکی از آفاتی که تکثیر مکان‌های مقدس (خصوصاً در تشیع اثناعشری معاصر) دارد، عملاً قدسیت‌زدایی از مکان و زمان مقدس است. حج نمادین یعنی نفی حج. کعبه‌ی مصنوعی یعنی نفی کعبه. و این فارغ از حکم فقهی، یک قاعده‌ی فرهنگی است.

انتهای پیام