حال و «روز پژوهش»

امروز ۲۵ آذرماه روز پژوهش است اما حال و روز پژوهش در حوزه‌های مختلف در ایران چطور است؟

سال ۹۵ انصاف نیوز در گزارشی با عنوان «اتلاف منابع و پرداخت‌های آنچنانی: این بار پژوهش نفت» به وضعیت پژوهش از سال ۸۸ تا آن سال در حوزه‌ی نفت و پتروشیمی پرداخت [لینک]. گزارشی که در آن به کشف تخلفات گسترده و رانت پنهانی اشاره داشت که وزارت نفت دولت احمدی‌نژاد شروع شده بود.

هر چند «پژوهش نفت» در برابر تذکر نهاد نظارتی مقاومت می‌کرد [لینک] اما در نهایت چند ماه بعد بیژن زنگنه، وزیر وقت، با بازنشستگی معاون پژوهشی وزارت نفت موافقت کرد. [لینک]

۲۵ آذر در تقویم ملی ایران روز پژوهش نام گذاری شده و همچون بسیاری مناسبتهای نظیر، مراسم های گرامیداشت برگزار می شود. بااینحال می‌توان پرسید که وضعیت پژوهش و پژوهشگران در ساختار اجتماعی-سیاسی ایران چگونه است؟ یادداشت عباس نعیمی جورشری، جامعه شناس، با عنوان «پرولتاریزه شدن پژوهش» را در این [لینک] بخوانید.

بی‌عدالتی در مجلات علمی پژوهشی، یکی دیگر از معضلات حوزه‌ی پژوهش است که صدای پژوهشگران را درآورده است؛ از جمله یک استادیار دانشگاه پیام نور در نامه‌ای به وزیر علوم وقت با اشاره به یک شبه سرقت علمی توسط شخصی مرتبط با یک مجله‌ی علمی پژوهشی اتفاق افتاده، خواستار آن شده بود که با بی عدالتی در این مجلات مقابله شود. [لینک]

آستانه تحمل

مشکلات پژوهش حتی در حوزه‌های علمیه هم برقرار است. زمانی وبسایت شبکه اجتهاد در این باره نوشته بود: پژوهش حلقه مفقوده قدیمی حوزه‌های علمیه است. از دیرباز در حوزه‌های علمیه، به آموزش بیش از پژوهش اهمیت داده می‌شده و پژوهشگران حوزوی هیچ‌گاه جایگاهی همتراز با اساتید حوزوی را پیدا نمی‌کردند.

این سایت با اشاره به تاکید رهبری مبنی بر خالی بودنِ جای نهادهای پژوهشی همچون دفتر تبلیغات اسلامی در نهادهای تصمیم‌گیر و تصمیم‌سازِ کشور، با سید محمدعلی ایازی، عضو هیئت علمی دانشگاه مفید، در این باره مصاحبه کرده بود که او ضمن تأکید بر اهیمت پژوهش در زمان حاضر، معتقد بود پایین بودنِ میزان تحمل آراء جدید در حوزه‌های علمیه، موجب عدم رشد علمی کافی حوزه‌ها شده است. این استاد حوزه و دانشگاه همچنین پذیرش فراوان حوزه‌های علمیه را نیز از عوامل افت علمی حوزه‌ها دانست. [لینک]

پول دولتی

«سورنا ستاری»، معاون علمی و فناوری وقت رئیس‌جمهور روحانی در سال ۹۸ اعتراف کرده بود: یکی از بزرگترین حرکت‌های تاریخی اشتباهی که ما در حوزه پژوهش داشتیم، این بود که فکر می‌کردیم اگر دولت در پژوهش پول صرف کند، از دل آن محصول بیرون می‌آید؛ در حالی که هیچ پژوهشی با پول دولت منتج به محصول نمی‌شود، با این کار نیروی انسانی تربیت می‌شود، ولی محصول تولید نمی‌شود. با این حرکت پژوهشکده‌های زیادی شکل گرفت و پژوهشگران برتری هم تربیت شده‌اند، اما این کار منجر به محصول نمی‌شود؛ چون تا بخش خصوصی در پژوهش سرمایه‌گذاری نکند، محصول هم تولید نمی‌شود.

او گفته بود: پژوهش وظیفه دولت نیست، بلکه دولت باید مشوق باشد و خودش وارد آن نشود، به جز پژوهش‌های پایه که محصولی از آن تولید نمی‌شود. ما در کشور نیروی انسانی فوق‌العاده‌ای داریم. کل تعداد دانشجویانی که سالانه از ایران به آمریکا می‌روند، دو هزار نفر است، آمریکا بزرگترین کلونی دانشجوی خارجی ماست، ولی ما در مورد دو هزار نفر آدم با کیفیت صحبت می‌کنیم؛ بحثی که ما در مورد اقتصاد دانش بنیان داریم در مورد این افراد است، اینکه در مدت کم، شرکتی راه‌اندازی شود و چند صد نفر را به کار بگیرند. [لینک]

تخلف پژوهشی متولیان پژوهش

در سال ۹۸، سید مؤید علویان، رئیس وقت مرکز تحقیقات بیماری‌های گوارش و کبد دانشگاه علوم پزشکی بقیة‌الله (عج) که از انجمن سردبیران نشریات علوم پزشکی کناره‌گیری کرده بود، گفته بود: متولیان وزارت بهداشت و معاونان آن‌ها دارند کار اجرایی انجام می‌دهند و یا هر هفته چند مقاله می‌نویسند؟ اگر دنبال مقاله نوشتن هستند که خب بروند مقاله بنویسند و کار اجرایی را به دست افرادی که می‌توانند بسپارند. تخصیص بودجه‌های پژوهشی وزارت بهداشت شفاف نیست. مسؤولان اعلام کنند در ۶ سال گذشته به چه کسی طرح داده‌اند و بودجه طرح‌ها چه قدر بوده است؟ [لینک]

مافیای پژوهش!

سال گذشته یک پژوهشگر در یادداشتی با عنوان «آیا پژوهش هم دچار مافیا شده است؟»، با اشاره به «مسائلی تکان دهنده»ای که موید علویان اشاره کرده بود و همینطور یادداشت رضا ملک زاده معاون پیشین پژوهشی وزارت بهداشت، به رانت‌های حوزه‌ی پژوهش پرداخت و پرسید که «اما این بودجه چگونه تخصیص داده شده و می‌شود و به کدام مسیر و کدام سو جریان می‌یابد؟» [لینک]

او به گفته‌های چندی قبل یکی از استادان دانشگاه امیر کبیر و پژوهشگران فناوریهای حوزه نفت اشاره کرد که در مصاحبه‌ای گفته است:

«رویه‌هایی وجود دارد که باعث می‌شود مسیر پژوهش عوض شود، پروژه‌هایی که به دانشگاهها واگذار شد، به جای اینکه به عموم استادان برسد و ارتباط بین دانشگاهها و صنعت را تقویت کند، عموما به یک عده خاص داده می‌شود این افراد هم پروژه‌ها را به عنوان یک منبع مالی برای خود در نظر گرفته‌اند.

ظرف چند سال اخیر، کارهایی شروع شد شبیه طرح کلان، یعنی پروژه‌هایی به صورت هدفمند بین افرادی محدود که همزمان نظارت و اجرای پروژه را بین خودشان تقسیم کرده‌اند داده می‌شود. البته این بحثی که مطرح می‌کنم به معنی این نیست که همه پروژه‌ها: پژوهشی نفت مشکل دارند اما وقتی به مرحله کلی و اجرایی می‌رسد، گار به دست یک عده معدودی می‌افتد و مسیر اصلی طی نمی‌شود.»

این پژوهشگر در بخشی از یادداشت مفصل خود نوشته است: «اکنون و با مرور مجدد عبارات و ادعاهایی که در جریان اختلاف وزیر بهداشت و معاون پژوهشی وی، بین ایشان و شخص ثالثی رد و بدل شده است و با مرور آنچه که استادان دیگر دانشگاهها و رییس جهاد دانشگاهی قبلا گفته‌اند و شکایت صنف پژوهشگران و فناوران نفت، از یک سو و مشاهده اصرار و تکرار یک رویه در تمرکز پرداختهای مالی و تخصیص بودجه به چند مرکز محدود در شرایط غیر رقابتی از سوی دیگر، این پرسش و ابهام جدی مطرح می‌شود که آیا این روند، طبیعی است یا خدای نکرده در حوزه پژوهش کشور نیز، مافیا‌هایی به وجود آمده‌اند یا آمده بودند که حتی در سطوح تصمیم گیری و تصمیم سازی نیز، دسترسی و قدرت عمل دارند تا منابعی را به سوی خود و اقمارشان هدایت کنند و زیر نام مقدس دانشگاه و پژوهش به تنعمات غیر قانونی و فاقد اثر مثبت برای علم و فناوری بپردازند؟ مافیایی که حتی احکام صریح و تذکرات دستگاههای نظارتی و قضایی نیز، در مسیر اراده آنها خللی ایجاد نمی‌کند و همچنان به هدایت بودجه‌ها به اهداف نسبتا از پیش تعیین شده، ادامه می‌دهد!» [لینک به متن کامل]

عنوان «پژوهش: رانت، فساد و انحصار / آیا نیماد شفاف می‌شود؟» تیتر گزارش انصاف نیوز است که به نحوه‌ی توزیع بودجه‌های پژوهشی در وزارتخانه‌ها و دستگاه‌های دولتی می‌پردازد. [لینک]

اوايل بهمن ۱۳۹۹ «اعتراض‌نامه‌»ای نسبت به وجود موانع بر سر راه پژوهش‌های اصیل در حوزه‌های علوم انسانی و اجتماعی برای تایید موافقان در فضای مجازی منتشر شد. متن این نامه به همراه توضیحات احمد بخارایی، دانش‌یار جامعه‌شناسی در دانشگاه و عضو انجمن جامعه‌شناسی ایران را در این [لینک] بخوانید.

در گزارش میدانی اخیر انصاف نیوز درباره‌ی مقالات علمی پژوهشی با عنوان ««دکترهایی» که در انقلاب پایان‌نامه‌ می‌فروشند / معضلات انتشار مقاله و پایان‌نامه در ایران»، آمده است: «بازار فروش غیرقانونی پایان‌نامه و مقاله در خیابان انقلاب داغ است. هیچ رهگذری امکان ندارد هنگام عبور از میدان انقلاب با چند تا از کسانی که تبلیغ نوشتن پایان‌نامه و مقاله‌ی آی‌اس‌آی را می‌کنند برخورد نکند. این در حالی است که این کار غیرقانونی است و تقلب و سرقت علمی محسوب می‌شود.» [لینک به متن کامل]

حال حوزه‌ی پژوهش خوب نیست هر چند روز پژوهش می‌آید و می‌رود و برای آن بنر چاپ می‌شود و این روز تبریک گفته می‌شود.

انتهای پیام