ابعاد اجتماعی و ریشه‌های زبانی و فرهنگی «شب چله»

ایسنا نوشت: دکتر عباس نعیمی جورشری، جامعه‌شناس و پژوهشگر برگزیده کشور در گفت وگو با ایسنا، به بررسی ابعاد اجتماعی و ریشه های زبانی و فرهنگی پاسداشت بلندترین شب سال نزد ایرانیان پرداخت و اظهار کرد: به لحاظ زبان شناسی بهتر است از عبارت «شب چله» به جای شب یلدا استفاده کنیم، زیرا یلدا واژه ای با ریشه سریانی است که یکی از گویش های زبان آرامی در عهد باستانی بوده و خاستگاه عمده آن کشورهایی مانند عراق و سوریه می باشد.

وی «شب چله» را یک عبارت ایرانی با ریشه های باستانی دانست و افزود: لغت چهل یا چله در فرهنگ کهن ما به ویژه دو هزاره اخیر معنادار و مقدس است؛ از این حیث به توصیه زبان شناسان به کار بردن عبارت «شب چله» صحیح تر و مناسب تر است. در فرهنگ گیلکی نیز شاهد استفاده از دو عبارت «پیله چله» و «کوچی چله» هستیم که وجهی از پر کاربرد بودن عدد چهل است.

این جامعه شناس، با بیان اینکه در متون کهن همچون تاریخ مسعودی از شب چله به عنوان خرم روز یاد شده، به تعبیر ابوریحان بیرونی از «میلاد اکبر» اشاره داشت که همانا میلاد خورشید است.

وی در پاسخ به وجه هویتی این جشن ملی، تصریح کرد: ایرانیان سه منشا هویتی دارند که نخستین منشا هویتی به ایران باستان باز می گردد. در واقع مردمان ایران زمین الگوهای ذهنی و کیستی و چیستی خودشان را در من باستانی شان جست وجو می کنند و به مولفه هایی که ریشه در تاریخ کهن دارد، گرایش نشان می دهند؛ مانند نوروز.

نعیمی جورشری، دومین منشا هویتی ایرانیان را در فرهنگ ایرانی – اسلامی دانست و خاطرنشان کرد: بخشی از ایرانیان کیستی و چیستی خودشان را با الگوها و آموزه های اسلامی تطبیق می دهند و اعیاد و سوگواری ها و غم ها و شادی های خود را با آنچه که در اسلام غم و شادی نامیده می شود، همسو می کنند؛ مانند عاشورا.

وی مدرنیته را سومین منشا فرهنگی و هویتی مردم ایران دانست و گفت: ریشه مدرنیته در غرب است؛ از این حیث مولفه های جهان غرب در امر مدرن دخیل بوده و این اثرگذاری مدرنیته نه فقط بر ساختارهای ایرانی، بلکه بر همه کشورها در جهان معاصر موثر افتاده است.

این پژوهشگر در پاسخ به چرایی اقبال عمومی به این رویداد، شب چله را یکی از معدود جشن های باستانی ایران دانست که همچنان پررونق و ماندگار مانده و عنوان کرد: مردمان ایران باستان به لحاظ تقویمی بسیار شادمان بودند و در هر مناسبتی جشن می گرفتند و در طول سال به بهانه های مختلف گرد هم جمع می شدند و شادی و پای کوبی می کردند.

وی عید نوروز و شب چله را دو جشن بزرگ باستانی دانست که ارثیه های فرهنگی ماست و ادامه داد: عید نوروز بزرگترین رویداد فرهنگی و شادمانی نمادین ماست که یک شادی ملی محسوب می شود لذا علاقه ایرانیان به ریشه های عاطفی و فرهنگی خودشان یک علاقه طبیعی با کارکردهای قابل توجه است.

نعیمی جورشری، با اشاره به فشارهای اقتصادی و تنگناهای معیشتی که به ویژه در سال های اخیر مردم را درگیر کرده، گفت: متاسفانه شاهد افزایش آمارهای جرم در جامعه هستیم، سرقت و زورگیری خیابانی افزایش داشته، پرونده های قضایی ما عدد بالایی را نشان می دهد و خودکشی سمت و سوی وخیمی دارد لذا افزایش خشونت و جرم و… به دشواری های معیشتی برمی گردد که به شکل ناهنجاری بروز و ظهور می یابد؛ راهبردها عمدتا مبتنی بر روش های تنبیهی بوده، حال آنکه این روش های پسینی به اصلاح زیربنایی نمی انجامد و ما نیازمند ترمیم و اصلاح ساختارها هستیم که امری پیشینی است.

وی در باب کارکردهای اجتماعی شب چله و مناسبت های این چنینی، آن را فرصتی برای شادمانی دسته جمعی دانست و افزود: جشن شب چله اگرچه قید زمان است، اما چنان مکانی است که انسان در آن احساس با هم بودگی می کند، زیرا پیوندهای اجتماعی افزایش می یابد و افراد به هم عشق و مهربانی تعارف می کنند؛ متاسفانه امروز عشق در جامعه کاهش یافته و کمتر به هم عشق می ورزیم.

این جامعه شناس و مدرس دانشگاه، جشن های باستانی همچون شب چله را التیام بخش زخم ها و دردهای جامعه دانست که هر از چند گاهی تخت فشار و واقعه‌ای تلخ، سر باز می کند و یادآور شد: شب چله یک بستر اجتماعی برای بهبود زخم های انسانی همچون بی اعتمادی است.

استاد دانشگاه فرهنگیان، با بیان اینکه جامعه امروز ما با بحران اعتماد مواجه است، اضافه کرد: بی اعتمادی دارای سه سطح از جمله بی اعتمادی فرد به فرد، بی اعتمادی فرد به حکومت و بی اعتمادی حکومت به فرد است. جامعه ایرانی از این حیث شرایط خوبی ندارد لذا یکی از فرصت هایی که این بی اعتمادی ها را کاهش می دهد، جشن ها و بزم های جمعی است، زیرا احساس طردشدگی از فرد دور می شود و او خود را بخشی از خانواده و جامعه و گروه بزرگتر می بیند و با «دیگری» به «اشتراک معناگرایانه» می رسد. در این بستر بازتولید اعتماد خواهیم داشت و لذا احتمالا ضریب کج روی کاهش پیدا می کند.

نعیمی جورشری، از رسانه ها خواست کم کاری در حوزه معرفی ریشه های فرهنگی و هویتی را کنار بگذارند و مردم را به پاسداشت های باستانی خود تشویق کنند و گفت: رویدادهای شاد ملی مانند شب چله باید تبدیل به یک امر رسانه ای فراگیر شود؛ خاصه اینکه به نظر می رسد عامه مردم نسبت به رسانه رسمی احساس جدایی و بیگانگی دارند.

وی شب چله را مولفه ساز «اعتماد ملی» و «مهربانی ملی» دانست و تاکید کرد: جامعه‌شناسی تذکر می دهد که مسئولان قدری عمیق تر و فراخ تر بی اندیشند و شب چله را یک بستر و یک فضا و یک فرصت برای افزایش اعتماد و عشق و مهربانی و محبت ببینند، زیرا جامعه نیاز به تنفس دارد، البته این تذکر متوجه عامه نیز می باشد.

این پژوهشگر علوم اجتماعی، در پاسخ به این پرسش که «دلیل اقبال عمومی به جشن های غربی چیست؟»، گرایش مردم به جشن ها و اعیاد غیر ایرانی را برآمده از «رقابت فرهنگی» دانست و اضافه کرد: وقتی قدر سرمایه‌های فرهنگی خودمان را نمی دانیم و نهاد آموزش به صورت گسترده به ریشه های هویتی و کهن جامعه ایرانی نمی پردازند، عناصر رقیب دست بالا را می گیرند. ما شاهد نوعی رقابت فرهنگی در دنیای جدید هستیم. در جهان قدیم مردم کمتر از عناصر زیستی دیگر جوامع مطلع بودند، اما امروز در جهان دیجیتال قرار داریم و در آن واحد با دهکده جهانی در ارتباط هستیم لذا نسل جوان قدرت مقایسه بالاتری دارد و در معرض رپورتاژ و تبلیغات محصولات فرهنگی دیگر جوامع است؛ نتیجتا به آنها گرایش پیدا می کند. البته عناصر فرهنگی هر کشور و ملتی ارزشمند است و نبایستی در ستایش داشته های خود به نکوهش داشته های دیگری منحرف شد. نکته این است که نسل جدید بسیار هوشمند و مقایسه گر بوده و الگوهای محدود را نمی پذیرد و به سمت مولفه های جذاب و هیجان آور می رود. مهندسی فرهنگی داخلی نمی تواند توفیقی در این حوزه داشته باشد.

وی با بیان اینکه جوانان هیجان را در کریسمس و هالووین و ولنتاین جست وجو می کنند، افزود: داشته های فرهنگی ما آنچنان که باید تبلیغ و آموخته نمی شود و نهاد آموزش و رسانه‌های رسمی کار خودشان را درست انجام نمی دهند؛ البته جامعه شناسان نسبت به لزوم معرفی و تبلیغ گسترده عناصر و مولفه های فرهنگی به ویژه جشن ها و دورهمی ها تذکر می دهند، اما کمتر این صدا به گوش متولیان فرهنگی می رسد.

نعیمی جورشری، در تاکید بر فضیلت های فرهنگی، عشق ورزی و مهربانی و خردورزی و انصاف و صداقت و عدالت را از جمله مولفه های شناختی – رفتاری دانست که باید در جامعه تقویت شود و اظهار کرد: باید برگزاری مناسبت های فرهنگی و هویتی را به مردم بسپاریم و به مردم اعتماد کنیم. چند هزار سال است که مردم خودشان فرهنگ و هویتشان را حفظ و منتقل کرده اند؛ این مردم عشق را می فهمند و مهربانی را می دانند، اما دغدغه معاش روانشان را آزرده می کند. شب چله بهانه ای است تا در مهربانی دستی فراخ را داشته باشیم.

این جامعه شناس، کاهش اخلاق اجتماعی را تهدیدی جدی دانست و خاطرنشان کرد: اخلاق در عرصه عمومی بسیار مهم است و مصادیق شب چله  فرصتی است تا ما زیستی اخلاقی تر داشته باشیم و مهربانی و بخشندگی را تمرین کنیم، زیرا بخشندگی یکی از ستون های جامعه اخلاقی است.

وی توجه به اقشار آسیب پذیر و خبر گرفتن از حال خویشان و همسایگان را از دیگر کارکردهای شب چله دانست و بیان کرد: مناسبت های فرهنگی دریچه ای به سمت انسجام ملی و همبستگی اجتماعی است و هرچقدر همبستگی اجتماعی بالا رود، آمار جرم و جنایت و بزهکاری و خودکشی و… پایین می آید.

نعیمی جورشری، گره خوردن شب چله با حافظ را یادآور جایگاه عشق و شاعرانگی در روحیه ملی ایرانیان دانست و اینگونه اضافه کرد: «معاشران گره از زلف یار باز کنید/ شبی خوش است بدین قصه اش دراز کنید/ حضور خلوت انس است و دوستان جمعند/ و ان یکاد بخوانید و در فراز کنید/ هر آن کسی که در این حلقه نیست زنده به عشق/ بر او نمرده به فتوای من نماز کنید!».

لزوم کاربرد «شب چله» به جای شب یلدا / رویدادهای شاد ملی تبدیل به یک امر رسانه ای فراگیر شود

انتهای پیام