حوزه علمیه قم «طلبه پروری» سابق را ندارد

شفقنا نوشت: حجت الاسلام و المسلمین دکتر یوسفی عضو هیئت علمی دانشکده اقتصاد دانشگاه مفید است. وی همزمان به در مدرسه خان قم، برای طلاب جوان فقه مسائل پول تدریس میکند. گفت وگو با این استاد حوزه و دانشگاه درباره وضعیت دروس خارج حوزه علمیه را در ادامه می خوانید:

*دیدگاه شما درباره روزآمدی دروس خارج چیست؟ گروهی از منتقدان مدعی هستند بعضا دروس خارج با نیازهای روز تناسب ندارد. نظر شما چیست؟

برای اینکه بتوانیم به این پرسش پاسخ دهیم باید مطالعه آماری جامعی داشته باشیم و بررسی کنیم که آیا واقعا درصد قابل توجهی از درسهای حوزه درس‌های قدیمی است یا خیر و اینکه چه درصدی از درسها اگر به موضوعات جدید اختصاص یابد، قابل قبول است. من مطالعه جامعی در این مورد ندارم. می دانم که برخی از دروس به سوی بحث‌های جدید رفته اند. از نظر روند تاریخی در حوزه، می توانیم بگوییم توجه بیشتری نسبت به گذشته به موضوعات جدید شده است. اما اینکه این تعداد از دروس فقه در موضوعات جدید کفایت می کند یا خیر، بحث دیگری است. بحث بعدی، کیفیت درس‌های جدید است. آیا اساتیدی که این درسها را ارائه می‌کنند به صورت عمیق موضوع شناسی کرده‌اند؟

البته همۀ موضوعات جدید از نظر پیچیدگی به یکسان نیستند. در مواردی بدون حداقلی از مطالعات مستمر و منضبط علمی، امکان موضوع شناسی وجود ندارد. البته اتفاق مثبت این است که برخی از اساتید حوزه، مقاطع تحصیلی دانشگاهی در رشته هایی مانند حقوق، اقتصاد، علوم سیاسی و یا جامعه شناسی و مانند آن را گذرانیده و نسبت به موضوعات جدید آشنایی و یا تخصص دارند و این دانش را در خدمت حوزه قرار داده اند. آنها با موضوع شناسی هایی که دارند، می توانند به غنای فقه بیافزایند.

نهایت اینکه درسها نسبت به گذشته تخصصی تر ارائه می شود. اما این حد کافی نیست و باید مسائل جدید را جدی تر دنبال کرد.

*آیا این تحول در موضوع شناسی متناسب با تغییر و تحولات جامعه هست؟

خیر؛ سرعت تحولات در حوزه هنوز متناسب با جامعه نیست. اما نکته مهمتر کیفیت ورود به این بحث ها است. باید بتوانیم در حوزه بستری را برای اساتید یا طلبه هایی که وارد حوزه‌های تخصصی فقهی مثل فقه معاملات جدید، خانواده، شهرسازی و مانند آن می شوند، فراهم کنیم. یعنی اساتید و طلبه های ما باید حداقل هایی از حوزه تخصصی خود بدانند. باید برنامه به گونه ای شود که طلبه ای که در آینده می خواهد به مباحث فقه اقتصادی ورود کند، حداقل به اندازه دوره کارشناسی اقتصاد خوانده باشد تا بتواند با قوت وارد این بحث شود. تصویر ذهنی فعلی ما در حوزه این است که اگر بخواهیم در یک زمینه ای نظر بدهیم، از متخصص آن حوزه پرسش می کنیم. این روش به ویژه در مسائل اجتماعی مربوط به اقتصاد و سیاست، در عمل نادرست و جهت دار است. موضوعات به راحتی دریافت نمی‌شود و اینگونه نیست که در مشورت با یک کارشناس بتوان به موضوع شناسی دقیق دست یافت. مثلا در مورد رمزارزها تحولات بسیار پیچیده و سریع است. ما به سراغ موضوعات جدید می رویم و فکر می کنیم پاسخ مناسب می دهیم اما باید بن مایه آن در حوزه تعریف شود. باید در حوزه های تخصصی دوره های آموزشی تعریف شده برای طلاب برگزار شود.

از سوی دیگر لازم است طلاب برای تقویت قدرت فقهی خود، در درس خارج کتاب هایی که علمای سلف روی آنها بسیار کار کرده اند را شرکت کنند. حداقل یک دوره بیع و یا اجاره را خوب ببینند اگر بیشتر باشد چه بهتر.

به نظرم من بحث کیفیت، بحث مهمی است. برخی از مطالبی که امروز در حوزه مطرح می شود حتی طلاب را اقناع نمی کند. استادی مطلبی را مطرح می کند اما چون موضوع را به درستی نشناخته، به سادگی از کنار آن می گذرد. این مساله جدی تر از سرعت افزایش موضوعات متنوع است. محتوا باید قوی باشد. گاه مطالبی که تحت عنوان فقه مستحدث منتشر می شود، چندان زیبنده نیست و مخاطب را پس می زند. کسی که می خواهد وارد فقه موضوعات شهری شود باید اصول شهرسازی را خوب بفهمد. اقتصاد شهری را تا حدی بداند. مسائل آپارتمان را اطلاع یافته باشد زیرا با زندگی آپارتمانی برخی مفاهیم قدیمی جابجا شده است. برخی به موضوع شناسی مسائل جدید بهای لازم را نمی دهند.
در برخی موارد، از موضوع شناسی دقیق به آسانی حکم فهمیده می شود. لذا نباید موضوع شناسی را کم اهمیت دید. مثال های متعددی در ذهن دارم که از باب احترام از آنها می گذرم.

دانشی که افراد به واسطه آموزش دروس دوره کارشناسی یکی از رشته های مرتبط به دست می‌آورند فقط در موضوع شناسی کاربرد ندارد بلکه در فهم روایات نیز به آنان کمک می‌کند و برداشت های متفاوت و گاه دقیق تری به دست می آید.

نکتۀ دیگر ورود تخصصی به مباحث جدید است. اگر به مسائل پزشکی ورود می کنیم سعی کنیم در همانجا تخصص لازم را پیدا کنیم. اگر در مباحث خانواده وجود می کنیم سعی کنیم مطالعات خود را در آن حوزه عمیق تر کنیم. همینطور فقه سیاسی، فقه معاملات و مانند آن.

*با توجه به دروسی که عموما طلاب می‌خوانند، تا چه اندازه حوزه می‌تواند به این مسیر برود؟

لازم نیست که خود حوزه به این مسیر برود. امروزه مراکزی مانند دانشگاه مفید و موسسه امام خمینی در قم یا دانشگاه علوم اسلامی رضوی در مشهد وجود دارند که می توانند این مسئولیت را برعهده بگیرند. می توان برای طلاب راه را کوتاه کرد و به جای یک دوره کامل مقطع کارشناسی دروس، اختصاصی و اختیاری مرتبط را گذراند که زمان کمتری می برد و به مطالعات طلاب نیز جهت می دهد.

الان یکی از مسائل بسیار پیچیده در دنیای جدید، بحث بهره و ربا است. اینگونه نیست که حتی هر فردی که مقداری اقتصاد خوانده باشد بتواند به آسانی به این موضوعات بپردازد. یک اقتصاددان نیز در این موضوعات باید تامل داشته باشد. کسی که بخواهد روی بهره کار کند باید زندگی اش را بگذارد. با این وجود می شود برای طلاب دوره هایی را در نظر گرفت و این کار را می توان با ظرفیتهای حوزه انجام داد. و الا موضوع شناسی کارهایی که امروزه انجام می شود نوعا قوی نیست. چند کتاب در حوزه اقتصاد دوستان ما منتشر کرده اند که کتابهایی قوی نیست. یکی از طلبه های دانشجو، کتاب یکی از کتب منتشر شدۀ فقه مسائل جدید را آورد و گفت این کتاب ضعیف است. نظر من هم همین بود. ضعف مهم کتاب، فقدان موضوع شناسی دقیق و عمیق نشدن در این امر بود. نباید با موضوعات جدید سطحی برخورد کرد.

البته روند خوبی شروع شده و طلاب خودشان به مرور دارند به این نتیجه می رسند که باید در یک حوزه به صورت تخصصی ورود کنند. سابق در میان بسیاری از بزرگان این تصور بود که می توان در تعطیلات حوزوی از دانش های روز اطلاع کامل یافته، بر آن علم مسلط شد و حتی بهتر متخصصان آن رشته درک کرد. اگر از استثنائات بگذریم، قطعا این دیدگاه ساده اندیشی است. خوشبختانه این نگاه کمتر شده است. این نگاه محصول عدم درک درست این علوم است.

*اکثر دروس خارج کتبی را مبنای تدریس خود قرار می دهند که این کتابها، عموما کتب بزرگان از قدما است. برخی منتقدان می گویند این سبک، آسیب هایی را به دنبال دارد. نظر شما چیست؟

اگر برگردیم و مسائلی را که قبلا بیان شده تکرار کنیم منطقی نیست. در کتابهایی مانند شرایع و عروه، مسائل دو دسته شده اند. برخی از مسائل، امهات مسائل هستند و دسته دیگر فروعات می باشند. اشکالی ندارد که علماء از متن کتابهایی مانند شرایع و وسائل و عروه امهات را استفاده کنند. اما فروعات باید غربال شود. برخی از فروعات یا تحقق خارجی ندارد و یا مصادیق اندکی دارند. برخی از مسائل باید اضافه شود. اگر صرف تکرار مسائل قدیم باشد مشکلی را حل نخواهد کرد.

بحث فقه فردی و اجتماعی بحث مهم و دیگری است. نگاه باید تغییر یابد و به عبارت بهتر، تکامل یابد. یک راه آشنایی با علوم اجتماعی مانند اقتصاد، جامعه شناسی، علوم سیاسی و مانند آن است. درک این علوم می تواند به تقویت نگاه اجتماعی، تحلیل اجتماعی روایات در حوزه های مختلف کمک کند. اگر دیدگاه ها اجتماعی شوند، حتی اگر همان کتاب های سنتی مانند بیع و اجاره و مانند ان تدریس شوند، استاد موضوعات را با نگاه اجتماعی تحلیل خواهد کرد. لذا در اینجا چگونه گفتن درس اهمیت می یابد. اینجا بیشتر از کتاب، استاد اهمیت پیدا می کند.

*به نظر شما مهمترین خلاء درسهای خارج حوزه علمیه از نظر کیفی و کمی چیست؟

فقه ما ظرفیت مناسبی دارد. میراث گذشتگان هم مناسب است، اما کافی نیست. یکی از مسائل مهم در دنیای امروز، علم به چگونگی است. در دنیای جدید چگونگی مورد اهمیت است. به عنوان مثال، یکی از عوامل مشکلات بانکداری، بیان صرف حلال و حرام و فقدان دانش چگونگی است. ما فکر می کنیم که با بیان حلال و حرام، رسالت خود را انجام داده ایم. در حالی که نظام بانکداری پیچیدگی های زیادی دارد و بدون توجه به آنها و چگونگی اجرایی کردن آن، آنچه رخ می دهد متفاوت از آنچه که بیان می شود، خواهد بود. از این رو تاکید می کنم که اساتید باید تخصصی وارد مسائل شوند.

مساله دیگر این است که ذهنیت ما نسبت به علوم اجتماعی باید اصلاح شود. تا وقتی این ذهنیت ما اصلاح نشود، درسهای خارج کیفیت لازم را نخواهد داشت. وقتی می خواهیم راجع به بانکداری صحبت کنیم، باید با ساختار دنیای مدرن و ساختار بهره و غیره آشنا باشیم. اگر بخواهیم با تعریفهای حقوقی خود با مسائل روبرو شویم موفق نخواهیم بود.

نکته دیگر، اجتهاد تخصصی است. فقیه باید متمرکز در حیطۀ خاص شود. اگر این اتفاق رخ دهد، بستر شورای افتاء نیز فراهم خواهد شد.
یکی دیگر از مسائل، نگاه به تحولات جریانات بیرون حوزه است. از آنجا که در خارج از حوزه انواع دینداری ترویج می شود و گاه این عمل با زیر سوال بردن برخی مباحثی است که بنیان اجتهاد و استنباط محسوب می شوند، باید آنها را در دروس حوزوی طرح و به اشکالات مطروحه پاسخ داد. امروزه برخی بر قرآن محوری تاکید داشته و حدیث را زیر سوال می برند. حوزه در برابر این جریان چه واکنش متقنی انجام داده است. در مباحث اصول به هنگام بحث حجیت خبر واحد، آیا به طرح این ایرادات پرداخته می شود؟

یکی دیگر از مسائل، بررسی ناکارآمدی های حاکمیت است زیرا امروزدر ایران هر اتفاقی رخ دهد به اسم اسلام و عالمان دینی نوشته خواهد شد. چقدر در فقه به آسیب شناسی حکومت پرداخته می شود؟

یکی از مشکلات جدی، معیشت طلاب است. تا وقتی طلبه حداقل های معیشت را نداشته باشد، ممکن است به درس بیاید اما مجبور است برای اجاره خانه کار بکند. نمی تواند تمام وقت درس بخواند تا در حوزه تبدیل به استاد خوبی شود.

نکته دیگر نظام استاد و شاگردی در حوزه ها است. رابطه استاد و شاگرد در گذشته عمیق تر بود. اما الان این روابط کم شده است.

چیزی که گاه مشاهده می شود حس بدبینی در برخی طلاب جوان است که از مشکلات معیشتی رنج می برند نسبت به اساتید است که وضعیت معیشتی بهتری دارند و یا نسبت به نهادهای حوزوی است.

نکته مهم دیگر این است که در مقطع دکتری در دانشگاه، چند جلسه استاد تدریس می کند و سپس متنهایی را به دانشجو می دهد تا مطالعه و ارائه کند و از این طریق توانایی دانشجو محک خورده و پرورش استعداد وی بهتر صورت می گیرد. این روش می تواند در حوزه در برخی دروس خارج دنبال شود. به ویژه دروسی که بر اساس کتابهای معینی ارائه می شود مثلا ممکن است استادی کتاب طهاره یا صلاه را ناظر بر مباحث کتاب التنقیح مرحوم آیه الله خویی ارائه کند. در این صورت می توان از طلاب خواست تا او درس را ارائه دهد و سپس استاد مداخله کند. این امر در پرورش طلبه موثر است.

انتهای پیام