واکاوی غرب‌زدگی در ایران

علی توفیقی، هیات علمی بازنشسته فیزیک در یادداشتی ارسالی به انصاف نیوز‌با عنوان «واکاوی غرب‌زدگی در ایران» نوشت:  

در سال ۵۰ که آخرین سال دبیرستان را در تهران می‌گذراندم ، یکی از ناظم‌های مدرسه پسرش را برای ادامه تحصیل به آمریکا فرستاده بود و با افتخار این موضوع را برای ما دانش آموزان تعریف می‌کرد. امروزه نیز برخی از فرزندان طبقه مرفه یا برای تحصیل و یا برای کار به غرب مهاجرت می‌کنند. مسئله  غربزدگی ما ایرانی‌ها از صد سال قبل از این تاریخ شروع شده و هنوز هم ادامه دارد. در این امر چند چیز دخالت دارند. بعد از دوره رنسانس و وقوع انقلاب علمی سده هفدهم و متعاقب آن انقلاب صنعتی سده‌های هیجده و نوزده غرب دگرگون و با دستاوردهای علمی و تکنولوژیکی قرن بیستم غرب پرچمدار بلا منازع علم شد.

حال یک ایرانی دوره قاجار را در نظر بگیرید که به فرنگ می‌رفت. با دیدن این تغییرات دین و ایمان خودش را از دست می داد. نمونه‌ای از این دست غربزده ها ملکم خان بود که اولین فراموش خانه را نیز در ایران تاسیس نمود. از دیگر رجال سیاسی دیگر غربزده، تقی زاده و فروغی بودند. پهلوی‌ها نیز عامل بسط و ترویج فرهنگ غربی در ایران بودند. پهلوی اول دستور برداشتن عمامه از سر طلاب، چادر از سر زنان داد و هم چنین پوشیدن لباس مثل کت وشلوار برای آقایان در این دوره متداول شد. در دوره پهلوی دوم هم که لباس مینی ژوپ برای خانم‌ها تبلیغ می‌شد که کاملا یک پدیده غربی بود.

از روشنفکران به نام این دوران که با این روند مخالفت می نمود جلال آل احمد نویسنده معروف بود. که کتابی با عنوان غربزدگی نوشت. او در این کتاب می‌گوید «غرب زدگی آفتی است که از غرب می‌آید و ما و کشور های جهان سومی از پیشرفت وامانده را مانند طاعون گرفتار و بیمار می‌کند. آدم غرب زده ریشه و بنیادی ندارد، نه شرقی مانده، و نه غربی شده؛ هرهری مآب و چشم گوش بسته از آداب و سنن و فرهنگ غرب تقلید می کند».

از روحانیون برجسته آن دوره هم امام خمینی بودند که هم با انقلاب سفید دیکته شده از کاخ سفید و هم با لایحه کاپیتولاسیون که مانع از محاکمه آمریکایی‌ها در ایران در صورت ارتکاب جرم بود مخالفت نمودند. یکی از رهنمود های امام راحل در این مورد به قرار ذیل است «ما باید از ایران کشوری مستقل از لحاظ سیاسی و نظامی و فرهنگی و اقتصادی و آزاد از اتکا به آمریکا، اتحاد جماهیر شوروی سابق و انگلیس که از ابر قدرتهای طماع هستند بسازیم. ما باید هویت اصلی خود را به عالم نشان دهیم. متاسفانه روشنفکران، نمی‌توانند خود را از تبعیت شرق و غرب رها سازند و امیدواریم این بریدگان از امت در سایه تغییر فرهنگ اسلامی موجود، به سر عقل آیند و به اصالت خویش بازگردند».

آمریکایی‌ها با انقلاب سفید، آزادی حقوق زنان باعث تغییر در بافت سنتی ایران شدند. عوامل فوق توام با خودکامگی شاه، منجر به وقوع انقلاب سال ۵۷ شد. که به نوعی واکنش شدید نسبت به تهاجم فرهنگی غرب بود. اما از منظر دکتر رضا داوری فیلسوف و متفکر معاصر، غرب زدگی نه صرف تقلید از آداب و رسوم و روش‌های غربیان بلکه یک نحوه بودن در جهان است. و ما چاره‌ای جز غرب زدگی نداریم. به اعتقاد ایشان کشورهای جهان سوم می بایست علاوه بر اخذ علم و تکنولوژی از غرب مقولاتی از قبیل دموکراسی، و آزادی و توسعه را نیز باید از آنان اخذ نمود. دکتر داوری آزادی را نه افسار گسختگی یا بی قیدی بلکه دارای وجهی هستی شناختی و به معنای فراروی و استعلای انسان در مواجهه موجودات در نظر می گیرد.

داریوش شایگان فیلسوف و نویسنده ایرانی در کتاب آسیا در برابر غرب به بررسی معضل غرب زدگی جمعی آسیایی‌ها می‌پردازد. وی معتقد است که غرب زدگی نه فقط جهل نسبت به غرب و ناآگاهی به تقدیر تاریخی خودمان است، بلکه همراه با بیگانگی از خود نیز هست. او هم چنین به تحلیل این پرسش می پردازد که چرا غرب زدگی و بی هویتی، یا به عبارت دیگر، بیگانگی از خود دو حرکت همگام با یکدیگرند؟ شایگان بر این باور بود که در غرب زدگی یا هر «زدگی» دیگر کششی نامعقول و کورکورانه به چیزی هست که در چنگ آن گرفتاریم. به‌زعم وی ناآگاهی از ماهیت واقعی تمدن غرب موجب می‌شود که ما ظاهر امر را با خود امر اشتباه کنیم و مظاهر تمدن غربی را به کارآیی شگفت محصولات تکنیکی‌اش محدود کنیم و از اندیشه‌ای که در پس این پیشرفت جریان دارد غافل بمانیم. به عبارت دیگر راه نیافتن به کانون محرک تفکر غربی موجب شیفتگی می‌شود و این شیفتگی فلج ذهنی پدید می‌آورد. فلج ذهنی هم نیروهای آفریننده ما را در هر جهت متوقف می‌سازد و راه تفکر را مسدود می‌کند.

دکتر علی شریعتی اما از دید یک جامعه شناس موضوع را بررسی می‌کند. وی پهلوی اول را از عواملی می‌داند که جامعه را به غرب‌زدگی و انحطاط کشاند. واو را مسئول پی‌ریزی جامعه‌ای بر اساس ارزش‌های استعماری و وابسته به فرهنگ، قدرت، اقتصاد، سیاست، سلاح و زندگی غربی می‌دانست. و صد البته که پهلوی دوم راه پدر را با شدت بیشتر و به سبک آمریکایی ادامه داد. شریعتی معتقد بود که از ابزارهای نفوذ غرب در جهان سوم تهاجم فرهنگی و امپریالیسم فرهنگی است. روش کار غربی‌ها این است که ابتدا ریشه‌های فکر و اندیشه بومی را بخشکانند. و سپس به راحتی به هجوم اقتصادی، سلطه سیاسی و نظامی خود بپردازند. که این موضوع از دیدگاه برخی از متفکران مسلمان مثل محمد قطب نشانه‌ای از وجود جاهلیت در تمدن غرب است. بروز پدیده نظامی‌گری در اروپا و آمریکا مثال بارزی از جاهلیت غربی است. به دلیل رشد همین نظامی‌گری بود که در اروپا در قرن بیستم شاهد وقوع دو جنگ جهانی بودیم.

انقلاب اسلامی کوششی به منظور عبور ایران از بن بستی بود که شبه مدرنیته بیمار پدید آورده بود. در ابتدای انقلاب ضربات سهمگین و مرگباری بر پیکر شبه مدرنیته وارد شد. اما در دراز مدت به‌علت فقدان مدل اسلامی جایگزین در بسیاری از موارد از جمله ساختار بوروکراسی دولتی، نظام آموزش عالی، برنامه‌ریزی‌های فرهنگی و هنری و سیاست های مربوط به کنترل رسانه، بطور ناخواسته در جمهوری اسلامی غرب گرایی اشاعه یافت. بویژه در سه دهه اخیر رسانه های گروهی، اینترنت از عوامل غربزدگی بوده‌اند. رفتارهای غربی به صورت ناخودآگاه از سوی محققان و دانشجویان پذیرفته و نشر داده می‌شوند. و در فرآیند تهاجم فرهنگی کشور های غربی با استفاده از غرایز فطری، تجمل گرایی و رفاه زدگی در نشر سبک زندگی غربی تلاش می کنند. از دیگر عوامل غربزدگی مسائل  اقتصادی مثل فقر و بیکاری می باشد. فرد برای رهایی از این وضعیت به مظاهر مادی غرب روی می آورد و در برخی از موارد نیز اقدام به مهاجرت به غرب می‌نماید.

در خاتمه علیرغم پیشرفت‌های علمی در دو سه سده گذشته در غرب و بالا رفتن سطح زندگی در غرب، امروزه غرب از بحران‌های معنوی متعددی رنج می‌برد. به عبارتی آنها دیگر نمی‌توانند الگویی برای جهان سوم باشند. و کشورهایی مثل چین و هند موفق شده‌اند، مسیرهایی مستقل از غرب را برای رشد و توسعه طی کنند. در مورد ایران انواع مختلف کار شکنی‌ها و شیطنت‌ها از طرف قدرت‌های بزرگ مثل جنگ تحمیلی، تحریک قومیت‌های مختلف و تازگی‌ها تحریم‌های حداکثری پیمودن مسیر را کمی دشوار نموده است. هر چند جاهلیت تمدن غرب سویه نامطلوب این تمدن است. عقلانیت و فلسفه‌ورزی از ویژگی‌های مثبت این تمدن می‌باشد، چیزهایی که از سده ششم هجری در فرهنگ ما چندان برجسته نبوده است. در عوض ما دارای نگرش دینی بودیم و در جستجوی معنا برای زندگی. پدیده مثبت دیگر اشاعه دموکراسی در غرب است در صورتی که ایرانی‌ها تجربه سه هزار ساله حکومت‌های استبدادی را دارند. در زمان حاضر دیدگاه دکتر داوری می تواند راه گشا باشد. چون در این روند جهانی شدن زمان تعامل تمدن‌ها فرا رسیده است. لذا با حفظ ارزش‌های دینی و اخلاقی خود می توان از دموکراسی، عقلانیت و فلسفه ورزی برای غنای فرهنگ بومی خود استفاده نماییم. غرب نیز  می‌تواند با اخذ مولفه‌هایی از فرهنگ ما برای رفع بحران‌های معنوی خود استفاده کند. یکی دیگر از  مزایای این تغییرات این خواهد بود که ما را برای مشارکت فعال در جامعه جهانی آینده آماده می‌سازد.

انتهای پیام