یادنامه سیل ۴ مرداد سال ۱۳۶۶ تجریش
فرهاد بنی زمان، کارشناس مدیریت ریسک و بحران، انصاف نیوز:
حوضه گلاب دره و دربند
در ساعت 13 روز چهارم مرداد 1366 سیل ویرانگری در شمیران و مناطق شمالی تهران اتفاق افتاد که متأسفانه موجب ویرانی تعداد قابل‌توجهی از مناطق مسکونی شده و عده کثیری از افراد حاضر در منطقه در اثر جریان شدید و گل‌آلود سیل جان خود را از دست دادند. این سیل که با ابعاد بسیار بزرگ اتفاق افتاد با اندازه‌ها و قالب‌های متداول هیدرولوژیکی منطبق نبوده بلکه جزو پیشامدهای نادر محسوب می‌شود و احتمالاً شکست موانع طبیعی که حین سیلاب ایجاد می‌شدند در تشدید سیلاب نقش مهمی ایفا کرد.
دلایل وقوع تندسیلاب‌های تابستانی
اگرچه ایران به دلیل ویژگی‌های جغرافیایی، اقلیمی و ریخت‌شناسی منابع آب‌وخاک در تاریخ طولانی خود به‌عنوان یک سرزمین نیمه‌خشک در بخش عمدهای از فلات ایران شناخته‌شده است، اما از سوی دیگر به علت تنوع سرزمینی و اقلیمی و نیز شرایط حاکم بر شیوه توسعه جاری و حاکم، در همین دوران همواره با بروز حوادث متعدد طبیعی و به‌ویژه طغیان و جریان نابهنگام آب‌های سطحی در بسیاری از مناطق کشور، صرف‌نظر از شرایط متنوع جغرافیایی خود در چالش بوده است. که از مهم‌ترین دلایل آن‌ها افت شدید سطح ایستایی آب‌های زیرزمینی، فرونشست زمین، بروز پدیده فروچاله‌ها، ناپایداری و فرسایش خاک و به‌ویژه گسیل ذرات ناپایدار خاک از مناطق مستعد فرسایش‌پذیری و یا همان توفان‌های گردوغباری است و همچنین گسترش بی‌رویه شهرنشینی، ساخت‌وسازهای بی‌رویه و غیراصولی بناها، افزایش میزان دخل و تصرف در حریم رودخانه‌ها، بالا رفتن حجم چرای بیش‌ازحد مجاز مراتع ازجمله علل اصلی افزایش آمار وقوع سیل است.
در فصول سرد سال علی‌الخصوص فصول زمستان و بهار خاک به‌واسطه بارش‌های ملایم برف و باران در یک دوره طولانی‌مدت، به‌صورت عمقی مرطوب شده و همین رطوبت باعث افزایش چسبندگی خاک و همچنین افزایش نفوذپذیری خاک می‌گردد، بنابراین باوجود بارش‌های شدید و طولانی‌مدت برف و باران در فصول سرد، هیچ‌گاه سیل‌های ویرانگر و ناگهانی به راه نمی‌افتد. البته این به معنی عدم امکان آب‌گرفتگی در نقاط پست و گودال‌ها نیست و در اغلب مواقع آب باران و برف در چاله‌ها جمع شده و حتی جریان‌های آب ملایم و فصلی به وجود می‌آیند.
نکته مهم آنجاست که خاک در فصل تابستان در اثر خشکی زیاد و تابش شدید نور آفتاب پوک شده و حالت پودری به خود می‌گیرد و پس از فرود قطرات درشت باران بر این سطح خشک، خاک پودری دور قطرات باران تشکیل یک‌لایه نازک داده و آب باران همچون یک گوی سیال در شیب زمین به راه می‌افتد و از به هم پیوستن این گوی‌های غلطان آب، یک جریان عظیم سیلابی به وجود می‌آید. هرچند سامانه‌های بارشی در فصل تابستان به‌ندرت از فراز ایران گذر می‌کنند و معمولاً هوای تابستان ایران از یک پایداری نسبی برخورداراست ولی گاهی اوقات با گذر امواج بارشی از روی ایران شرایط برای بارش مهیا می‌گردد.
ازآنجاکه هوای گرم دارای قابلیت نگهداری حجم بالاتری از رطوبت در خود است هنگام مواجه‌شدن این هوای گرم و فوق‌العاده مرطوب با هوای سرد، ابرهای جوششی عظیمی تشکیل می‌شوند که قدرت بارشی بسیار زیادی دارند ولی ازآنجاکه هوای غالب در تابستان گرم و پایدار است، این بارش‌های شدید در یک بازه زمانی کوتاه چنددقیقه‌ای به وقوع می‌پیوندد و همین بارش شدید به همراه عواملی که در بالا ذکر شد سیل‌های مخرب را به وجود می‌آورند.
افزایش ناهنجاری‌های جوی نظیر بارش‌های ناگهانی، وزش بادهای شدید، خشک‌سالی و افزایش دما می‌تواند نتیجه گرم شدن زمین یا همان تغییرات آب و هوایی هم باشد که نتیجه گسترش فعالیت‌های صنعتی در دنیاست. در این میان، برخی این بی‌نظمی را تغییر اقلیم معنا می‌کنند اما عده‌ای دیگر معتقدند که اقلیم تغییر نکرده بلکه آب‌وهوا دچار بی‌نظمی و نوسان شده و دست‌کاری ما در پدیده‌های طبیعی این بارش‌ها را تبدیل به سیلاب کرده است.
افزایش تعداد سیلاب‌های فاجعه‌بار در جهان و تغیر اقلیم و توسعه‌های عمرانی در سیلاب‌دشت‌ها موجب رشد خطرات سیلاب گردیده است. این روند نگران‌کننده، توجه به روش‌های غیرسازه‌ای مدیریت سیلاب به‌ویژه سامانه پیش‌بینی و هشدار سیلاب را ایجاد کرده است.
به چنین سیلاب‌هایی با توجه به سرعت وقوع آن‌ها تندسیلاب (Flash Flood) گفته می‌شود. تعریفی از تدسیلاب در ادامه بیان شده است:
این قبیل سیلاب‌ها می‌توانند در عرض چند ثانیه یا چند ساعت رخ دهند و هشدار دادن در مورد آن‌ها دشوار است. ممکن است تلفات آن‌ها زیاد باشد زیرا به‌سرعت سطح آب را بالا برده و سرعت جریان براثر وقوع این نوع سیلاب بسیار زیاد است. عوامل مختلفی از قبیل شدت بارش، مدت بارش، شرایط سطحی زمین، عوارض (توپوگرافی) و شیب حوزه در وقوع این نوع سیلاب مؤثر است. مناطق شهری در معرض این نوع سیلاب هستند، زیرا سطح زمین با انواع روکش‌های آسفالت، کاشی و غیره پوشانده شده و راه‌های نفوذ جریان بسته شده و رواناب به‌سرعت در سطح شهر توزیع می‌شود. حتی بیابان نیز از وقوع این نوع سیلاب در امان نیست. نصب و فعالیت سامانه‌های هشدار سیلاب می‌تواند تلفات را تا حد زیادی کاهش دهد.
شرح سیل مردادماه ۱۳۶۶
روزی که سیل مرگبار تجریش رخ داد، هیچ‌کس، حتی ساکنان مناطق شمالی تهران هم تصورش را نمی‌کردند که شاهد چنین حادثه هولناکی باشند. سیل در حالی اتفاق افتاد که تا ظهر چهارم مردادماه حتی قطره‌ای باران هم در مناطق مرکزی و جنوب شهر نباریده و از همه مهم‌تر، سازمان هواشناسی هم هرگز پیش‌بینی چنین سیلی را نکرده بود. در اطلاعیه سازمان هواشناسی که صبح همان روز در روزنامه اطلاعات منتشر شده بود، آمده است:
در 24 ساعت آینده نواحی مرکزی و شرق ایران و دامنه‌های البرز همچنان دارای هوای ناپایدار توأم با باد و گردوخاک و رعدوبرق خواهد بود. همچنین امشب هوای تهران به‌علت ناپایداری موقتاً ابری همراه با رعدوبرق و رگبار خفیف خواهد بود.
در این شرایط، مردم پایتخت سرمست از هوای خنک بهاری که در گرم‌ترین فصل سال مهمان شهر شده بود، سرگرم کاره‌ای روزانه‌شان بودند که ناگهان صدای غرشی سهمگین مردم تجریش، دربند و دیگر مناطق بالادستی را شوکه کرد.
سیل تجریش یا سیل دربند، روز یک‌شنبه ۴ مرداد ۱۳۶۶ ساعت یک بعدازظهر، براثر بارش شدید باران و جاری شدن سیلاب شدید در دره‌های دربند و گلاب‌دره، در شمال تهران رخ داد. براثر این سیل، حدود ۳۰۰ نفر کشته شدند و ۷۵۷ میلیارد ریال خسارت مالی وارد شد.
در این روز باوجود گرمای هوا، رگبار و تگرگ شدیدی آغاز به باریدن کرد. شدت رگبار به‌گونه‌ای بود که در مدت ۱۰۷ دقیقه ۲۸ میلی‌متر بارش ثبت شد. در مدت کوتاهی سیلاب عظیمی از رودخانه گلاب دره به حرکت درآمد و صدها تن گل‌ولای و سنگ را در مسیر رودخانه گلاب دره و رودخانه دربند به سمت میدان تجریش به حرکت درآورد.
شایعاتی مبنی بر وجود سد جهاد سازندگی یا سپاه و شکسته شدن آن و بروز سیلاب به‌واسطه شکسته شدن آن وجود دارد که حتی در برخی روزنامه‌های دولتی چاپ‌شده است اما اگر به افراد محلی قدیمی در محله امامزاده قاسم یا دربند مراجعه کنید و از ایشان بخواهید محل آن سد را به شما نشان بدهند هیچ‌کدام وجود چنین سدی را تأیید نمی‌کنند. این سیل براثر طغیان دو رودخانه دربند و گلاب دره به وقوع پیوست که طغیان هرکدام از این رودخانه‌ها خود به‌تنهایی می‌توانست موجب وقوع سیل شود بنابراین وجود سد بر روی یکی از رودخانه‌ها و شکسته شدن آن و بروز سیلاب به خاطر این شکست شایعه‌ای عوامانه بیش نیست.
سیلاب پس از ورود به گلاب دره خیابان‌های دربند و از طریق خیابان جعفرآباد و خیابان دربند و خیابان ثبت یا شهرداری و کوچه ناودانک و تابش به سمت تجریش حرکت کرد و در طول مسیر به خانه‌ها و خودروها خسارت فراوان وارد کرد تا به میدان تجریش و میدان قدس رسید. از میدان قدس به خیابان شریعتی واردشده و تا حوالی میرداماد پیش رفت. در میدان تجریش بخشی از سیلاب به درون زیرگذر در حال ساخت وارد شد و بخشی دیگر داخل تکیه بزرگ تجریش و راهروی بازارچه تجریش شد که به مغازه‌های داخل تکیه و بازارچه آسیب رساند. سپس وارد مسجد همت تجریش و داخل حرم امامزاده شد پس‌ازآن با ورود به کوچه‌های اطراف حرم و مسجد همت به منازل آن محدوده نیز آسیب‌های فراوانی وارد کرد. نمازگزاران مسجد همت در حال اقامه نماز با ورود سیل به مسجد مواجه شدند شاهدان عینی می‌گویند تمام محوطه‌ی داخل مسجد از سیلاب و گل‌ولای انباشته شد به‌نحوی‌که مردم از کتابخانه‌ها و ستون‌ها و منبر برای حفظ جان خود بالا رفتند و با شکسته شدن دیوار جنوبی مسجد سیلاب از آن سمت خارج شد و فروکش کرد از سمت دیگر میدان، گل‌ولای به‌طرف بیمارستان شهدا از سمت شرق و ورودی خیابان مقصودبیگ و ولیعصر در سمت جنوب و غرب نیز پیشروی کرد.
مردم از میدان تجریش به خیابان ولیعصر هجوم بردند و فریادکنان یکدیگر را خبر می‌کردند که فرار کنند. هرکس به‌طرفی می‌دوید و هیچ‌کس نمی‌توانست فکر کند کجا امن است. وضع رقت‌باری بود. آب پیش می‌آمد و مردم فریادکنان می‌دویدند. عده‌ای اتومبیل‌ها را رها کرده و سعی می‌کردند از مسیر آب فرار کنند. آثار گل‌ولای روی ساختمان‌ها در ابتدای میدان تجریش به حدود 4 متر می‌رسید. در این مسیر، سیل درختان قطوری را شکسته و با خود آورده بود. زیر یکی از همین درخت‌ها مردم جسد دختربچه خردسالی را که به درخت گیر کرده بود پیدا کردند. میدان تجریش مملو از سنگ‌های بزرگ و کوچک و شن و گل‌ولای بود، طوری که انسان تصور می‌کرد این منطقه تپه و ماهور است. در این میدان تعداد زیادی اتومبیل در هم شکسته شده و وسایل خانه زیادی در میان گل‌ولای دیده می‌شود؛ اما در مسیر پل رومی به میدان تجریش، عمق فاجعه بیشتر حس می‌شود. وضع ظاهری خیابان حکایت از ابعاد گسترده این حادثه مهیب دارد. در این قسمت سنگ‌های بزرگی در گوشه و کنار خیابان دیده می‌شود. تعدادی از اتومبیل‌ها واژگون شده و معلوم نیست بر سر سرنشینان آن‌ها چه آمد.
وقتی سیل جاری شد، برای باخبر کردن مردم از آژیر قرمز استفاده شد اما عده‌ای به تصویر بمباران هوایی در یک زیرگذر پناه گرفتند و همان‌جا قربانی سیل شدند. به‌علاوه کسانی که داخل مسجد همت مشغول خواندن نماز بودند نیز طعمه سیل شدند و خبری از سرنوشت آن‌ها نیست.
پس‌ازاین سیل، میدان تجریش به مدت دو ماه بسته بود و عملیات پاک‌سازی و بازسازی آن ادامه داشت. تا مدت‌ها نیز قطعه‌سنگ بزرگی وسط میدان تجریش وجود داشت که این سنگ موجود در عکس زیر، یادبود همان سیل معروف است؛ که در سال‌های ۸۱-۸۲ توسط شهرداری این قطعه‌سنگ چهارتکه با جرثقیل حمل شد و در قسمت شمالی میدان قرار داده شد و بعد از گذشت چند ماه با انجام حکاکی روی سنگ مذکور در عید نوروز پرده‌برداری شد.
سنگ یادبود سیل سال ۶۶ تجریش
سطح میدان تجریش به میزان ۲۰ تا ۳۰ سانتی‌متر بالاتر آمد و آسفالت شد. هیچ‌وقت گزارشی از میزان تلفات و خسارت سیل تجریش به‌طور رسمی اعلام نشد. یکی از شاهدان ماجرا در خاطرات خود نوشته است: من برحسب اتفاق ساعت 3 بعدازظهر گذرم به میدان تجریش افتاد. عبور و مرور ماشین‌ها متوقف‌شده بود و جنازه 8 نفر در حیاط بیمارستان شهدا چیده شده بود. من از طریق بازار از میان گل‌ولای جلو رفتم تا به تکیه رسیدم، در تکیه تجریش یک مرد تا سینه در گل گرفتار شده بود و سرش براثر اصابت به دیوار شکافته بود.
امدادگران هلال‌احمر تلاش می‌کردند او را از مهلکه خارج کنند، اما موفق نمی‌شدند. من مسیر را برگشتم و سعی کردم از خیابان به سر پل تجریش بروم . در ابتدای خیابان تجریش به سمت میدان قدس یک شیرینی فروشی قرار داشت که یک‌نفر که نفهمیدم زن بود یا مرد با فشار شدید آب و گل به کرکره آن فشرده شده بود و آن‌جا هم امدادگران سعی داشتند جنازه او را خارج کنند. خلاصه انگار میدان تجریش تبدیل به یکی از مناطق عملیاتی شده بود.
در تاریخ ۲۹ شهریور ۱۳۶۶، میرحسین موسوی نخست‌وزیر وقت اطلاع داد که دستور داده چند مغازه‌ای که در میدان تجریش از ارتش وجود داشته، در اختیار کسانی که محل کسبشان در جریان این سیل ازدست‌رفته، بگذارند. ارتش مخالفت کرده و محمدحسین جلالی وزیر دفاع وقت، به همین جهت در جلسات دولت شرکت نمی‌کند و سرهنگ رحیمی که با سرباز برای جلوگیری به محل رفته بوده، چندساعتی توسط کمیته بازداشت‌شده بود.
تکیه تجریش، یکی از بناهای شاخص خشتی شمیران که در اثر وقوع این سیل به‌کلی تخریب‌شده و هویت و اصالت تاریخی خود را ازدست‌داده بود، بعدها بازسازی شد. پس از سیل تجریش بسیاری از اشیای تاریخی و مذهبی که داخل تکیه بود توسط مردم جمع‌آوری و حفظ شد.
۳۰۰ کشته در پایتخت پس از کمتر از دو ساعت بارندگی در میانه تابستان! چهارم مردادماه ۱۳۶۶ دومین سیل پرتلفات کشور، مناطق وسیعی از شمال تهران را تحت تأثیر قرارداد. اینکه تنها ۲۸ میلی‌متر بارش در عرض ۱۰۷ دقیقه باعث بروز چنین سیل مرگبار و ویرانگری شود در حقیقت عجیب است و اینجاست که سوء مدیریت‌ها و بحران مدیریت بحران در کلان‌شهر تهران، قدرت فاجعه‌بار خود را به رخ می‌کشد.
اهالی و کسبه محل در بالادست با مشاهده چنین اتفاقی، تلاش می‌کنند تلفنی کسبه میدان تجریش را خبردار کنند. گام بعدی انتقال این هشدار به مردم حاضر در میدان بود، اما با چه وسیله‌ای؟ تنها وسیله‌ای که به ذهن می‌رسید، آژیر قرمز بود! مردم هم بی‌خبر از همه‌جا با شنیدن صدای آژیر قرمز به زیرگذرهای میدان تجریش که به دو منظور پناهگاه و بازار احداث‌شده بود، هجوم می‌برند! سیلاب در کمتر از ۱۵ دقیقه به میدان می‌رسد و تمام زیرگذر را از آب و گل‌ولای پر می‌کند و تکیه تجریش و بخشی از امامزاده قاسم را تخریب می‌کند. گل‌ولای به سمت بیمارستان شهدا از سمت شرق و ورودی خیابان مقصودبیگ و ولیعصر در سمت جنوب و غرب نیز پیشروی کرد به‌طوری‌که سیلاب و گل‌ولای تا پل سیدخندان دیده می‌شد. لازم به ذکر است که هیچ‌وقت گزارشی از میزان تلفات و خسارت سیل تجریش به‌طور رسمی اعلام نشد.
در سابقه سه‌ونیم قرن سپری‌شده برای شهری‌شدن تهران (پیش از دوره پهلوی دوم)، تهدید سیل ناشی از سیل ناگهانی همواره مهم‌ترین تهدید نقش‌آفرین در تعیین فرم شهری آن بوده است؛ اما در ربع قرن گذشته، توسعه شهری تلاش داشته به پیروی از رویکرد مدرنیزاسیون، با تغییر فرم سرزمین، به مقابله با این تهدید بپردازد و شهرسازی از مکانیسم طبیعی جغرافیای سرزمین در مدیریت سیل آن، فاصله می‌گیرد.
تکرار تلفات جانی و مالی در سیل‌های اخیر شهر تهران، نشان از توفیق‌نیافتن توسعه شهر تهران در این رویکرد بوده است. به‌نحوی‌که وقوع سیل واریزه‌ای که جزو مکانیسم سیل‌خیزی این شهر است، کماکان تهدید جدی برای شهر محسوب می‌شود. همان‌گونه که درگذشته نیز بارها این پدیده روی‌داده و مثال‌های بارز آن در سیل سال ۱۳۶۶ گلاب دره و سیل سال‌های ۱۳۳۳، ۱۳۷۴ و ۱۳۹۴ رودخانه کن، حاکی از تلفات جانی و مالی درخور توجهی براثر رخداد سیل واریزه‌ای بوده است.
اقلیم خُرد در معماری شهری رعایت نشده است. معماری ساخت‌وساز در محله تجریش با بارندگی بیش از ۴۰۰ میلی‌متر در سال و متوسط دمای ۱۴ درجه سانتی‌گراد (اقلیم نیمه‌خشک)، مشابه معماری محله نازی‌آباد با بارندگی کمتر از ۲۰۰ میلی‌متر در سال و دمای متوسط ۱۶ درجه سانتی‌گراد (اقلیم خشک) است. تنها به این نکته دقت شود که به ازای یک درجه سانتی‌گراد تغییر در دمای متوسط، تأثیرات چشمگیری در مدیریت مصرف انرژی اعمال خواهد شد و توجه‌نکردن به تفاوت اقلیم‌های خُرد در شهرسازی و معماری شهر تهران، تلفات انرژی شایان توجهی را به همراه داشته است. نکته درخور توجه در مثال‌های فوق، این است که دستیابی به الگوی تاب‌آور فرم شهری در برابر بحران‌های طبیعی، درگرو شناخت جغرافیای سرزمین و رعایت پتانسیل آن در شهرسازی است. نمی‌توان به مدد تکنولوژی، جغرافیای طبیعی سرزمین را تحت سلطه درآورد و در برابر تهدیدهای طبیعی آن سرزمین در امان بود.
بررسی ویژگی‌های حوضه آبریز گلاب دره – دربند و نقش آن در سیل‌خیزی آن
گلاب دره یکی از ییلاق‌های خوش آب‌وهوای شمال شرقی پایتخت است. گلاب دره نام دره و محله‌ای در کناره آن است که به همین نام خوانده می‌شود. این دره از طرف غرب با امامزاده قاسم و از طرف شرق با دربند مجاور است. گلاب دره از محله‌های قدیمی تهران در شهرستان شمیرانات است که در زمان‌های قدیم با محله امامزاده قاسم به‌صورت یک محله بوده‌اند. محدوده جغرافیایی این محله در زمان قدیم از سمت شمال به دامنه‌ها و مراتع تابستانی رشته‌کوه البرز، از سمت جنوب به جاده تجریش و دزاشیب، از سمت شرق به دره جی و از سمت غرب به رودخانه گلاب دره محدود می‌شد. ده گلاب دره- امامزاده قاسم بر فراز یک بلندی مشرف بر قریه ییلاقی شکل‌گرفته است. ازاین‌رو از منظر توریسم و جذب توریست دربند و گلاب دره حائز اهمیت هستند و به طبع آن ایجاد امنیت و کنترل حوادث طبیعی و غیرطبیعی از اهمیت بالایی برخوردار است.
حوضه آبریز گلاب دره – دربند از حوضه‌های کوهستانی کشور است که در شمال شهر تهران واقع‌شده و به علت اشراف سیلاب‌های این حوضه‌ها به شهر تهران و احتمال خطر جانی و مالی بالای آن، از اهمیت خاصی برخوردار است. در مرداد 1366 سیلابی عظیم به همراه مقدار زیادی گل‌ولای و رسوبات درشت‌دانه، از این حوضه‌ها جاری گردید و تلفات جانی و خسارت مالی قابل‌توجهی به پاییندست و میدان تجریش به وجود آورد.
از دیدگاه جغرافیایی این منطقه در شمال شهر تهران و در ناحیه البرز میانی و در استان تهران قرار دارد. به‌طوری‌که در محدوده‌ای بین عرض جغرافیایی 45-35 تا 53-35 درجه شمالی و طول جغرافیایی 23-51 تا 28-51 درجه شرقی واقع‌شده است. این محدوده شامل 5 زیرحوضه است که درمجموع ارتفاعات شمال شهر تهران را تشکیل می‌دهند. مشخصات ارتفاعی و مساحت حوضه‌های گلاب دره و دربند بدین‌صورت است:
| نام حوضه آبریز | گلاب دره | دربند |
| مساحت (کیلومترمربع) | 9/1 | 6/4 |
| ارتفاع (متر) | 1850 | 2006 |
رودخانه دربند از سرشاخه‌های زیرحوضه شیرپلا و اوسون شکل می‌گیرد. این رودخانه دارای طول 3713 متر و شیب متوسط 0867/0 از ارتفاع 1607 تا 1927 متر است. آبراهه‌های زیر حوضه‌های اوسون و شیرپلا بعد از تلاقی در پس‌قلعه، رودخانه جعفرآباد را تشکیل داده و از میدان سربند به سمت میدان تجریش رودخانه دربند نامیده شده است و پس از عبور از مجموعه کاخ سعدآباد به میدان تجریش منتهی می‌گردد.
دربند پیش از آنکه بخشی از تهران باشد، یک دهکده بود و امروزه از محله‌های قدیمی در شمال پایتخت به شمار می‌رود. این منطقه که به‌عنوان یکی از جاهای دیدنی تهران شناخته می‌شود، بین گردشگران و اهالی تهران حسابی معروف است و اغلب به‌عنوان اولین گزینه برای تفریح و گردش توریست‌های خارجی و داخلی پیشنهاد می‌شود.
دربند، منطقه‌ای عالی با آب‌وهوای دلپذیر است که پایتخت‌نشینان و گردشگران از شلوغی و ترافیک و آلودگی هوای شهر، به این محل پناه می‌برند تا هم از چشم‌انداز فوق‌العاده زیبای آن لذت ببرند و هم بدون اینکه نیازی باشد از تهران فاصله چندانی بگیرند، می‌توانند به کوه‌نوردی بپردازند و از هوای مطبوع و محیط دیدنی آن استفاده کنند. پیاده‌روی در مسیر سنگی دربند و عبور از کنار غذاخوری‌های گوناگون و دست‌فروشان همان چیزی است که جذابیتی دوچندان به دربند بخشیده است.
رودخانه گلاب دره از سرشاخه‌های زیرحوضه کلک‌چال شکل می‌گیرد. این رودخانه دارای طول 2401 متر و شیب متوسط 0845/0 از ارتفاع 1608 تا 1811 متر است. این رودخانه بعد از تلاقی سرشاخه‌ها به حوضچه رسوب‌گیر منتهی می‌گردد. مسیر رودخانه در بالادست حوضچه رسوب‌گیر به‌صورت طبیعی بوده و از حوضچه رسوب‌گیر تا تقاطع رودخانه با خیابان دربند (ظهیرالدوله) به‌صورت کانال بتنی به عرض 3 الی 4 متر و به ارتفاع 4 متر است. ادامه رودخانه به سمت تجریش دارای بستر طبیعی با دیواره سنگی است. رودخانه گلاب دره و دربند بعد از تلاقی در میدان تجریش رودخانه مقصودبیک را تشکیل می‌دهند.
وسعت این حوضه آبریز کمتر از 33 کیلومتر مربع می‌باشد اما بزرگی این سیلاب معادل 356 متر مکعب در ثانیه برآورد شده است که رقمی استثنایی و غیر قابل انتظار به شمار می‌آید. دلایل بزرگی خارج از تصور آن سیل به پوشش گیاهی کم حوضه، توسعه بی رویه مراکز تفریحی، رستوران‌ها و سایر مراکز در این منطقه که به کاهش سطوح نفوذپذیر انجامیده شد مرتبط بوده است. از طرف دیگر شدت بارندگی و الگوی زمانی بارش به گونه‌ای است که به طور متوسط بیش از 50 درصد بارندگی در اوایل مدت زمان بارش می‌بارد. به طور مثال در سیلاب 4/5/1366 الگوی بارندگی به صورتی گزارش شده است که بیش از 75 درصد بارندگی در 30 دقیقه اول باریده که تأثیر بسزایی در ایجاد سیلی با دبی اوج نسبی بسیار بالا داشته است.
مروری بر سیلاب‌های تهران در تاریخ معاصر
دانسته‌های زیادی در این زمینه وجود ندارد، شاید هم سبب آن است که درگذشته به علت کوچک‌بودن بستر رودخانه‌ها رخداد سیل، زیان‌های مهمی به همراه نداشته و از این نظر نسبت به رویدادهای بزرگ طبیعی دیگر جون زمین‌لرزه از اهمیت کمتری برخوردار بوده است. تاریخچه کوتاهی از سیلاب‌های بزرگ تهران ذیلاً آورده شده است:
- سیلاب دوشنبه 17 اردیبهشت 1246 خورشیدی (دکتر بربریان-دکتر قریشی 1364)
پس از یک بارندگی سنگین، سیلابی بزرگ تهران را فراگرفت. در این رویداد حدود 1200 خانه ویران شد و مردمان زیادی جان خود را از دست دادند.
مدت رگبار در این سیلاب حدود یک ساعت و مدت جریان در حدود 5/21 ساعت تخمین زده‌شده است. همچنین حجم جریان سیلاب در حدود 1200 هزار مترمکعب و حداکثر شدت لحظه‌ای حدود 45 مترمکعب بر ثانیه برآورد شده است.
- سیلاب تیرماه 1316 خورشیدی
رگباری با شدت متوسط در نزدیکی یوسف‌آباد ریزش کرد، یکی از شاخه‌های سیلاب ایجادشده وارد محوطه کالج البرز که در آن زمان در کنار شهر قرار داشت گردید و زیان‌هایی به بار آورد. این سیلاب 10 سانتی‌متر گل قرمزرنگ و سیلت را در منطقه گسترده‌ای بر جای گذارد.
- سیلاب مردادماه 1333
سیل مرداد 1333 رودخانه کن که با تخریب امامزاده داوود، حدود 1500 کشته و خسارت مالی عمدهای بر جای گذاشت. در این پدیده، قطعات بزرگ سنگ باعث انسداد ورودی کالورت بالادست امامزاده داوود و انباشت جریان پشت جاده شد که درنهایت به شکست آن و رها شدن ناگهانی حجم آب انباشت شده و قطعات سنگ رهاشده به سمت امامزاده داوود و پاییندست آن انجامید.
بر اساس آمار روزنامه اطلاعات مورخ 11/5/1333 در آن روز در تهران 22 میلی‌متر باران بارید و سیل معروف امامزاده داوود را سبب گردید. روزنامه کیهان در مورد این سیل چنین نوشت: از دو شب قبل سیل و طوفان موحشی توأم با رگبار شدید، بسیاری از قصبات شمال و جنوب و اطراف تهران را ویران کرده و تلفات جانی و مالی فراوانی وارد کرده است.
مدت رگبار در این سیلاب حدود نیم ساعت و ارتفاع بارش 22 میلی‌متر (ایستگاه هواشناسی مهرآباد) و مدت جریان در حدود 5/1 ساعت تخمین زده‌شده است. همچنین حجم جریان سیلاب در حدود 165 هزار مترمکعب و حداکثر شدت لحظه‌ای حدود 100 مترمکعب بر ثانیه برآورد شده است.
- سیل مرداد 1366
طی دو روز 4 و 5 مرداد 1366، در اثر بارندگی در ارتفاعات شمال تهران سیلاب‌های شدید در رودخانه‌های ارتفاعات مزبور یعنی دارآباد، گلاب دره، جعفرآباد، اوسون و ولنجک جاری شد که سیل چهارم مرداد دو رودخانه دربند و گلاب دره بیشترین خسارات مالی و جانی را به بار آورد. از شدت و حجم آب هر یک از رودخانه‌های نام‌برده‌شده، اطلاع ثبت‌شده‌ای در دست نیست ولی مجموع آن‌ها در ایستگاه هیدرومتری پل سیمان روی نهر فیروزآباد واقع در 5 کیلومتری جنوب میدان خراسان تهران اندازه‌گیری و ثبت شد.
مشخصات بیشتر این سیل به نقل از گزارش سیلاب رودخانه گلاب دره دربند که توسط بخش تلفیق و آنالیز دفتر بررسی‌های منابع آب وزارت نیرو تهیه‌شده است به شرح زیر است:
حجم کل سیلاب ترکیبی پنج رودخانه مزبور بالغ‌بر 1250000 مترمکعب و حداکثر شدت لحظه‌ای سیلاب 80 مترمکعب بر ثانیه است. با استفاده از یک اندازه‌گیری آبدهی که در نزدیکی میدان رسالت انجام گردیده بود، حجم سیل حاصل از رودخانه‌های دارآباد و منظریه حدود 100000 مترمکعب و سیل ولنجک حدود 50000 مترمکعب برآورد شده است و درنتیجه حجم مجموع سیلاب جریان یافته از گلاب دره و دربند به حدود 1100000 مترمکعب بالغ می‌گردد که سهم هر یک از مسیل‌های گلاب دره، جعفرآباد و اوسون بر اساس بررسی‌های محلی به‌عمل‌آمده و توجه به وسعت حوضه آبریز آن‌ها 550، 473 و 77 هزار مترمکعب است. در این گزارش حداکثر شدت لحظه‌ای سیل بدون احتساب مواد رسـوبی (گل‌ولای) حدود 250 مترمکعب بر ثانیه محاسبه‌شده است.
با توجه به رقوم ارتفاعی می‌توان گفت که حوضه آبریز مزبور کاملاً کوهستانی بوده اما پراکنش پوشش گیاهی آن در سطح حوضه‌ها به‌دلیل شرایط توپوگرافی و جهت شیب ارتفاعات متفاوت است. در دره‌ها پوشش گیاهی درختچه و حتی درختان به‌طور تنک پراکنده‌اند و در ارتفاعات پوشش گیاهی چندانی به چشم نمی‌خورد که این امر ناشی از شرایط اقلیمی شیب‌های جنوبی البرز در بخش البرز مرکزی و میانی است. همچنین به دلیل مرتفع بودن از شرایط برفی مناسبی برخوردارند.
- سیل اردیبهشت 1374
سیل اردیبهشت 1374 رودخانه کن که با تخریب مجدد امامزاده داوود 5 نفر کشته و خسارت مالی قابل‌توجهی برجای گذاشت. در این پدیده، مکانیسم تخریب همانند مکانیسم سیل 1333 رودخانه کن بود.
- سیل تیر 1394
سیل تیر 1394 رودخانه کن که باعث کشته شدن 17 شهروند تهرانی و بروز خسارت مالی شدید به روستاهای سنگان، کشار و سولقان و همچنین عملیات عمرانی جاده تهران-شمال گردید. در این پدیده، قطعات بزرگ سنگ رهاشده از زونهای خردشده تکتونیکی باعث قطع درختان باغی احداث‌شده در بستر سرشاخه‌های کشار و سنگان گردید. تنه‌های درختان جاری در پیشانی سنگ-آب جاری‌شده با انسداد تونل کشار و همچنین تونل انحراف کارگاه عمرانی آزادراه تهران-شمال موجب انباشت جریان و بالا آمدن تراز آب و ورود گل-آب به منازل روستاییان و باغات آن‌ها گردید. در ادامه، رها شدن ناگهانی حجم بالای آب به همراه تنه درختان و قطعات بزرگ سنگ علاوه بر آسیب به تأسیسات عمرانی موجود در شاخه اصلی رودخانه کن، باعث مرگ 17 شهروند تهرانی شد که در بستر رودخانه کن در حال تفریح بودند.
نتیجه‌گیری:
ویژگی‌های مورفولوژی رودخانه ازجمله مشخصات هندسی بستر، شکل کف، شیب و نیمرخ طولی آن تأثیر بسزایی در وقوع سیل و یا تشدید آن دارد. این ویژگی‌های در طول زمان و تحت تأثیر جریان آب و رسوب، جنس مواد سازنده و اندازه مواد بستری و وضعیت پوشش‌گیاهی کناره و حاشیه رودخانه تغییر می‌کند. به دلیل پیچیدگی اثرات متقابل هر یک از عوامل مؤثر، شناخت روند و آهنگ تغییرات حرکت آب چندان آسان نیست. هر یک از الگوهای رودخانه‌ای نظیر الگوی مستقیم، شریانی و پیچان‌رودی عکس‌العمل‌های متفاوتی نسبت به جریان سیلابی در خود نشان می‌دهند.
انجام ندادن عملیات آبخیزداری در حوضه‌های بالادست مهم‌ترین سدهای کشور، برخلاف تأکید تمام مطالعات فنی و مهندسی و منابع طبیعی بر آبخیزداری گسترده و حفاظت منابع آب‌وخاک در بالادست سدها، عدم توفیق در انجام آبخیزداری در حوضه‌های بالادست موجب افزایش رسوب‌گذاری مسیرهای آب گذری شده و علاوه بر کاهش ظرفیت مفید سدهای مهم کشور با انباشت رسوبات در مخازن سدها و نیز کاهش عمق مفید مسیرهای آب گذری، ظرفیت منابع و سازه‌های آبی برای انتقال مازاد آب‌های ناشی از روان آب‌ها و درنتیجه افزایش شدت سیلاب‌ها شده است.
یکی از مهم‌ترین عوامل تشدید خسارت‌های سیل‌های اخیر در کشور، توسعه ساخت‌وساز در سیلاب‌دشت‌ها و دخل و تصرف غیرمجاز در بستر و حریم رودخانه‌ها است. تعیین بستر و حریم رودخانه‌ها و تهیه نقشه‌های پهنه‌بندی سیل یکی از ملزومات و پیش‌نیازهای کلیه طرح‌های پیشگیری و کنترل سیلاب ازجمله سامانه‌های هشدار سیل، بیمه سیل، نحوه تعیین کاربری اراضی حاشیه رودخانه و آزادسازی محل عبور ایمن جریان رودخانه است.
به‌طورکلی، علل ابعاد فاجعه‌بار سیلاب گلاب دره و دربند علل فاجعه‌بار بودن سیلاب گلاب دره را می‌توان به‌صورت زیر شمرد:
- رسوب زیاد سیلاب
- · دخل و تصرف غیرمجاز در بستر حریم رودخانه
- · عدم وجود سیستم هشدار سیلاب
- · نبود شبکه مؤثر و مجاری تخلیه سیلاب
- · پایین بودن سطح آگاهی مردم در برخورد با پدیده سیلاب
- · گرفتگی پل‌ها و ایجاد مانع در برابر حرکت سیل
مراجع:
گزارش مدیریت سیل شهر تهران
خبرگزاری همشهری
گزارش پروژه مطالعات سیستم هشدار سیلاب گلاب دره – دربند، شرکت آب منطقه‌ای تهران
وب‌گاه فردا نیوز
گزارش پروژه مدیریت سیل شهر تهران، مرکز مطالعات راهبردی شهرداری تهران
انتهای پیام
ماشالا چه خوب یادته. هنوزم سیل کن تهدید کنندست
والا دو روز قبلش سیلی شدیدتر با تلفات بیشتر در بوژان نیشابور اتفاق افتاد ولی همه از سیل تهران صحبت میکنن