معرفی چند فیلم مستند درباره دکتر محمد مصدق

حسین گوهری دو سال پیش به معرفی چند فیلم مستند درباره دکتر محمد مصدق پرداخت که به بهانه‌ی سالگرد کودتای ۲۸ مرداد به نقل از سایت عصر اسلام بازنشر می‌شود:

این یادداشت را در اجابت از درخواست دوست عزیزی آماده کردم که خواسته بود لیستی از مستندهایی که درباره دکتر مصدق ساخته شده در اختیارش قرار دهم. به مواردی که نسخه‌ای از آن را در وب یافتم لینک دادم و درباره هر یک که دیده‌ام چند سطری نوشتم؛ به این امید که مفید باشد:

۱٫ مصدق، نفت و کودتا/مازیار بهاری

بعد از انقلاب۵۷ به دلایلی نقش آمریکا در کودتای ۲۸ مرداد بیش از اندازه پررنگ شد. اما از همان سال‌های بعد از ۳۲، تحلیل برخی از چهره‌های سیاسی این بود که آمریکا تنها نقشِ مجری را داشته و طراح اصلی کودتا، انگلستان بوده است. در مستند مازیار بهاری اطلاعاتی وجود دارد که این  تحلیل را تقویت می‌کند. او تقریبا سراغ همه طرف‌های مناقشه رفته؛ از محمود مصدق (نوه دکتر محمد مصدق) تا محمود کاشانی (فرزند آیت‌الله کاشانی)، عزت‎الله سحابی (ملی ـ مذهبی)، محمدعلی عمویی (حزب توده)، موسی فشارکی محافظ مصدق، عباس رمضانی (نوچه طیب حاج‌رضایی، فعال در کودتای ۲۸ مرداد)، سام فال دیپلمات ارشد بریتانیا و …

 بهاری در فیلم‌‌اش، نقش رادیو بی‌بی‌سی در تخریب مصدق را مستند کرده؛ جالب آنکه این فیلم برای اولین بار از تلویزیون بی‌بی‌سی فارسی پخش شده است. صدای مهدی میراشرافی که از رادیو تهران خبر پیروزی کودتاچی‌‎ها را با شعف می‌داد، برای نخستین بار در این فیلم منتشر شد.

۲٫ محاکمه مصدق/سید احسان عمادی

مصدق پیشنهاد حزب توده برای فرار را نپذیرفت؛ پیشنهادی که از طریق سرگرد مهدی همایونی از اعضای وقت حزب توده در دوران بازداشت، به او داده شد. او می‌دانست که دادگاه، آخرین تریبون برای ارتباط موثر با مردم است و نمی‌خواست چنین فرصتی را از دست بدهد. فیلم احسان عمادی به دادگاه  جنجالی مصدق بعد از کودتای ۲۸ مرداد می‌پردازد. بعدتر، او در فیلم دیگری که درباره ترور رزم‌آرا ساخت، چهره متفاوتی از مصدق و دیگر شخصیت‌های آن دوران نشان داد. درباره این فیلم، اینجا چند خطی نوشته‌‎ام.

۳٫ آقای نخست‌وزیر/محمدرضا امامقلی

این فیلم که از شبکه مستند سیما پخش شده، مروری‌ آسیب‌شناسانه بر دوره نهضت ملی ست. نکته ویژه‌ در این اثر، مصاحبه با چهره‌هایی ست که تصویرشان به ندرت از رسانه‌های رسمی پخش می‌شود؛ افرادی همچون عبدالعلی ادیب برومند، ابراهیم یزدی، محمد توسلی، هرمیداس باوند، سیدحسین موسویان و حسین شاه‎حسینی. کارگردان هوشمندانه تصمیم گرفته تا نقد به مصدق، از زبان چهره‌های نزدیک به او مطرح شود. فیلم محصول سازمان اوج است، بنابراین نباید تعجب کرد که نقش آیت‌الله کاشانی و افراد نزدیک به او در شکست نهضت ملی کمرنگ جلوه داده شود!

۴٫ مصدق، نگاهی دیگر/هدی صابر

روزگاری احمدآباد مهمانی داشت که باعث شهرت نام‌اش شد. «مصدق، نگاهی دیگر» شامل گفتگوهایی ست با اهالی روستای احمدآباد. هدی صابر در فیلم‌اش با نشان دادن منش و سلوک شخصی دکتر مصدق، تصویری از یک جامعه آرمانی داده است. تصویری که شاید به ما کمک کند که بدانیم اگر کودتای ۲۸ مرداد رخ نمی‌داد، ایرانِ مصدق چگونه جامعه‌ای می‌شد.

۵٫ یادی از مبارزاتِ دکتر حسین فاطمی/محمد تهامی‌نژاد

این مستند که در سال ۱۳۵۹ ساخته شده، شامل گفتگوی ویژه‎‌ای با سلطنت فاطمی، خواهر حسین فاطمی، وزیر امور خارجه دکتر مصدق است. او تعریف می‌کند که ۱۶ روز بعد از دستگیری برادرش حسین، چگونه تصمیم گرفته می‌شود که او در یک حرکت به ظاهر خودجوش مردمی، به دست شعبان جعفری و نوچه‌هایش به قتل برسد.

۶٫ وکیل عاشق/ ناصر زراعتی

مستندی درباره وکیل ‌مدافع دکتر مصدق؛ سرهنگ جلیل بزرگمهر که در سال ۱۳۷۳ ساخته شده و تصاویر بکری از روزهایی دارد که درهای قلعه احمدآباد به روی مردم باز بود. ظاهرا این تنها گفتگوی تصویری ست که از بزرگمهر به جای مانده و از همین رو دارای ارزش است.

۷٫ کانال «مصدق به روایت تاریخ و اسناد» که کارش انتشار اسناد تاریخ معاصر ایران با محوریت مصدق و نهضت ملی ست، این فیلم‌ها را ارائه کرده:

– زندگی دکترمصدق/۱۳۴۸
– آشوب در ایران
– ملی شدن صنعت/شبکهarte
– استقبال مردم مصر از مصدق
– بزرگان ایران‌زمین

۸٫ کودتای ۵۳/تقی امیرانی

جز یک تیزر ۱:۴۶دقیقه‎ ای، هنوز چیزی از فیلم تقی امیرانی ندیدم؛ با این وجود آن را در این لیست قرار دادم. این فیلم خارج از ایران در سینما اکران شده و همه دوستانی که موفق به تماشای آن شده‌اند می‌گویند فیلم ویژه‌ای است.

اینطور که شنیدم به سبک فیلم‌های مایکل مور، راوی‌محور است. داستان فیلم اینگونه است که راوی در جستجو برای یافتن اسناد، به مصاحبه‌‌هایی می‌رسد که چندین سال بعد از کودتای ۲۸ مرداد ضبط شده. فیلم‌هایی که در آن بسیاری از عوامل کودتا درباره نقش‎‌شان صحبت می‌کنند. امیرانی به همه فیلم‌های این اشخاص دسترسی پیدا می‌کند به جز یک نفر، که به شکل مرموزی فقط متن مصاحبه‌‎اش موجود است! ظاهرا ساخت این فیلم بیش از ۷ سال زمان برده است.

انتهای پیام