موضوع «استهزاء مقدّسات» در قرآن؛ از مفهوم و مصداق تا عقوبت الهی و واکنش مؤمنان
سیاوش خوشدل، عضو بخش تحلیلی انصاف نیوز در یادداشتی درباره‌ی موضوع «استهزاء مقدّسات» در قرآن نوشت:
چند سال پیش، خبرنگاری در صفحه‌ی توییترش شوخی‌ای با مقدّسات انجام داده‌بود که موجی از اضطراب و التهاب و اعتراض را در میان برخی از افراد برانگیخت. آن فرد نیز دستگیر شد، ولی پس از مدّتی از کشور خارج شد. آن روزها به این فکر افتادم که بررسی کنم در قرآن چه چیزی درباره‌ی تمسخر مقدّسات آمده است و مهم‌تر از همه ببینم که به حکم قرآن چه رفتار و واکنشی در این موقعیت‌ها از متن قرآن می‌آید.
حالا به بهانه‌ی اینکه چند روزی است در فضای مجازی موجی علیه آقای علی‌اکبر رائفی‌پور راه افتاده، بد ندیدم که آن یادداشت بازنشر شود. در این یادداشت نخست به بررسی مفهوم و مصداق تمسخر مقدّسات در قرآن پرداخته‌ام. سپس به عقوبت آن پرداخته‌ام و در نهایت درباره‌ی واکنشی که از سوی مؤمنان در قرآن توصیف و به آن توصیه شده‌است، پرداخته‌ام.
لفظ و مفهوم «ریشخند» در قرآن
الفاظ دارای دلالت بر ریشخند گرفتن و تمسخر در قرآن، ۲۳ بار در قالب فعل و اسم فاعل از مصدر «استهزاء»، ۱۱ بار «هُزُواً» به همراه فعلی از مصدر «اتّخاذ» و ۱۶ بار افعال و اسم‌هایی از ریشه‌ی «س-خ-ر» هستند. «مجنون» خواندن فرستادگان خداوند نیز -به عنوان مصداقی از این مفهوم- ۸ بار در آیات آمده است. ۳ بار دیگری که لفظ «مجنون» درقرآن آمده است، نفی این نسبت از فرستادگان الهی است.
چه چیزهایی مورد ریشخند قرار گرفته است؟
چیزهایی که به ریشخند آنها در قرآن اشاره شده است، به ترتیب بیشترین تکرار، ازاین قرارند:
الف) پیامبران (۲۰ بار؛ از این میان ۳ بار مربوط به محمّد (ص)، ۲ بار مربوط به نوح (ع) و ۲ بار مربوط به موسی (ع) است.):
– وَلَقَدِ اسْتُهْزِئَ بِرُسُلٍ مِّن قَبْلِک فَحَاقَ بِالَّذِینَ سَخِرُوا مِنْهُم مَّا کانُوا بِهِ یسْتَهْزِئُونَ ﴿۱۰﴾ (انعام) (پیامبرانی را هم که پیش از تو بودند مسخره می‌کردند. پس مسخره‌کنندگان را عذابی که به ریشخندش می‌گرفتند فروگرفت.)
– وَمَا یأْتِیهِم مِّن رَّسُولٍ إِلَّا کانُوا بِهِ یسْتَهْزِئُونَ ﴿۱۱﴾ (حجر) (هیچ پیامبری بر آنها مبعوث نشد، جز آنکه مسخره‌اش کردند.)
– وَلَقَدِ اسْتُهْزِئَ بِرُسُلٍ مِّن قَبْلِک فَحَاقَ بِالَّذِینَ سَخِرُوا مِنْهُم مَّا کانُوا بِهِ یسْتَهْزِئُونَ ﴿۴۱﴾ (انبیا) (پیامبرانی را که پیش از تو بودند نیز به مسخره گرفته بودند ولی عذابی که مسخره‌اش می‌کردند بر سر مسخره‌کنندگان فرود آمد.)
– یا حَسْرَةً عَلَی الْعِبَادِ مَا یأْتِیهِم مِّن رَّسُولٍ إِلَّا کانُوا بِهِ یسْتَهْزِئُونَ ﴿۳۰﴾ (یس) (ای دریغ بر این بندگان. هیچ پیامبری بر آنها مبعوث نشد مگر آنکه مسخره‌اش کردند.)
– وَیقُولُونَ أَئِنَّا لَتَارِکو آلِهَتِنَا لِشَاعِرٍ مَجْنُونٍ ﴿۳۶﴾ (صافّات) (و می‌گفتند: آیا به خاطر شاعر دیوانه‌ای خدایانمان را ترک گوییم؟)
– أَنَّی لَهُمُ الذِّکرَی وَقَدْ جَاءَهُمْ رَسُولٌ مُّبِینٌ ﴿۱۳﴾ ثُمَّ تَوَلَّوْا عَنْهُ وَقَالُوا مُعَلَّمٌ مَجْنُونٌ ﴿۱۴﴾ (دخان) (کجا پند می‌پذیرند؟ حال آنکه چون پیامبر روشنگر بر آنها مبعوث شد، از او رویگردان شدند و گفتند: دیوانه‌ای است تعلیم یافته.)
– فَلَمَّا جَاءَتْهُمْ رُسُلُهُم بِالْبَینَاتِ فَرِحُوا بِمَا عِندَهُم مِّنَ الْعِلْمِ وَحَاقَ بِهِم مَّا کانُوا بِهِ یسْتَهْزِئُونَ﴿۸۳﴾ (غافر) (چون پیامبرانشان با دلایل روشن به سویشان آمدند، به دانش خود دلخوش بودند تا آن چیزی که مسخره‌اش می‌کردند آنها را در میان گرفت.)
– وَمَا یأْتِیهِم مِّن نَّبِی إِلَّا کانُوا بِهِ یسْتَهْزِئُونَ ﴿۷﴾ (زخرف) (و هیچ پیامبری بر آنها مبعوث نمی‌شد مگر آنکه مسخره‌اش می‌کردند.)
– وَلَقَدِ اسْتُهْزِئَ بِرُسُلٍ مِّن قَبْلِک فَأَمْلَیتُ لِلَّذِینَ کفَرُوا ثُمَّ أَخَذْتُهُمْ فَکیفَ کانَ عِقَابِ ﴿۳۲﴾ (رعد) (پیامبرانی هم که پیش از تو بودند به استهزا گرفته شدند. من به کافران مهلت دادم، آنگاه همه را فرو گرفتم و آن عقوبت من چه سخت بود.)
– ذَلِک جَزَاؤُهُمْ جَهَنَّمُ بِمَا کفَرُوا وَاتَّخَذُوا آیاتِی وَرُسُلِی هُزُوًا ﴿۱۰۶﴾ (کهف) (همچنین کیفر آنان به سبب کفرشان و نیز بدان سبب که آیات و پیامبران مرا مسخره می‌کردند، جهنم است.)
– وَقَالُوا یا أَیهَا الَّذِی نُزِّلَ عَلَیهِ الذِّکرُ إِنَّک لَمَجْنُونٌ ﴿۶﴾ (حجر) (و گفتند: ای مردی که قرآن بر تو نازل شده، حقا که تو دیوانه‌ای.)
– کذَلِک مَا أَتَی الَّذِینَ مِن قَبْلِهِم مِّن رَّسُولٍ إِلَّا قَالُوا سَاحِرٌ أَوْ مَجْنُونٌ ﴿۵۲﴾ (ذاریات) (بدین سان بر آنهایی که از این پیش بودند پیامبری مبعوث نشد جز آنکه گفتند: جادوگری است، یا دیوانه‌ای است.)
– – وَلَئِن سَأَلْتَهُمْ لَیقُولُنَّ إِنَّمَا کنَّا نَخُوضُ وَنَلْعَبُ قُلْ أَبِاللَّـهِ وَآیاتِهِ وَرَسُولِهِ کنتُمْ تَسْتَهْزِئُونَ ﴿۶۵﴾ (توبه) (اگر از آنها بپرسی که چه می‌کردید؟ می‌گویند: ما با هم حرف می‌زدیم و بازی می‌کردیم. بگو: آیا خدا و آیات او و پیامبرش را مسخره می‌کردید؟)
– کذَّبَتْ قَبْلَهُمْ قَوْمُ نُوحٍ فَکذَّبُوا عَبْدَنَا وَقَالُوا مَجْنُونٌ وَازْدُجِرَ ﴿۹﴾ (قمر) (در وصف نوح (ع)) (پیش از اینها قوم نوح تکذیب کرده بودند. بنده ما را تکذیب کردند و گفتند: دیوانه است. و به دشنامش راندند.)
وَیصْنَعُ الْفُلْک وَکلَّمَا مَرَّ عَلَیهِ مَلَأٌ مِّن قَوْمِهِ سَخِرُوا مِنْهُ قَالَ إِن تَسْخَرُوا مِنَّا فَإِنَّا نَسْخَرُ مِنکمْ کمَا تَسْخَرُونَ ﴿۳۸﴾ (هود) (در وصف نوح (ع)) (نوح کشتی می‌ساخت و هر بار که مهتران قومش بر او می‌گذشتند مسخره‌اش می‌کردند. می‌گفت: اگر شما ما را مسخره می‌کنید، زودا که ما هم همانند شما مسخره‌تان خواهیم کرد.)
– قَالَ إِنَّ رَسُولَکمُ الَّذِی أُرْسِلَ إِلَیکمْ لَمَجْنُونٌ ﴿۲۷﴾ (شعراء) (در وصف موسی (ع)) (فرعون گفت: این پیامبری که بر شما فرستاده شده، دیوانه است.)
– وَفِی مُوسَی إِذْ أَرْسَلْنَاهُ إِلَی فِرْعَوْنَ بِسُلْطَانٍ مُّبِینٍ ﴿۳۸﴾فَتَوَلَّیبِرُکنِهِوَقَالَسَاحِرٌأَوْمَجْنُونٌ﴿۳۹﴾ (ذاریات) (در وصف موسی (ع)) (و عبرتی است در موسی آنگاه که او را با برهانی آشکار نزد فرعون فرستادیم. و او با همه نیرویش اعراض کرد و گفت: جادوگری است یا دیوانه‌ای.)
– وَإِذَا رَآک الَّذِینَ کفَرُوا إِن یتَّخِذُونَک إِلَّا هُزُوًا أَهَـذَا الَّذِی یذْکرُ آلِهَتَکمْ وَهُم بِذِکرِ الرَّحْمَـنِ هُمْ کافِرُونَ ﴿۳۶﴾ (انبیاء) (در وصف محمّد (ص)) (کافران چون تو را ببینند بی شک مسخره‌ات خواهند کرد، که: آیا این همان مردی است که از خدایانتان به بدی یاد می‌کند؟ و اینان خود یاد خدای رحمان را منکرند.)
– وَإِذَا رَأَوْک إِن یتَّخِذُونَک إِلَّا هُزُوًا أَهَـذَا الَّذِی بَعَثَ اللَّـهُ رَسُولًا ﴿۴۱﴾ (فرقان) (در وصف محمّد (ص)) (چون تو را دیدند مسخره‌ات کردند که آیا این است آن پیامبری که خدا بر ما مبعوث کرده است؟)
– وَإِن یکادُ الَّذِینَ کفَرُوا لَیزْلِقُونَک بِأَبْصَارِهِمْ لَمَّا سَمِعُوا الذِّکرَ وَیقُولُونَ إِنَّهُ لَمَجْنُونٌ ﴿۵۱﴾ (قلم) (در وصف محمّد (ص)) (و کافران چون قرآن را شنیدند نزدیک بود که تو را با چشمان خود به سر درآورند و می‌گویند که او دیوانه است.)
ب) حق و کلام حق (آیات) (۱۲ بار):
– فَقَدْ کذَّبُوا بِالْحَقِّ لَمَّا جَاءَهُمْ فَسَوْفَ یأْتِیهِمْ أَنبَاءُ مَا کانُوا بِهِ یسْتَهْزِئُونَ ﴿۵﴾ (انعام) (چون سخن حق بر آنها عرضه شد، تکذیبش کردند. پس به زودی، خبر چیزهایی که به ریشخندشان می‌گرفتند به آنها خواهد رسید.)
– فَقَدْ کذَّبُوا فَسَیأْتِیهِمْ أَنبَاءُ مَا کانُوا بِهِ یسْتَهْزِئُونَ ﴿۶﴾ (شعراء) (پس تکذیبش کردند. زودا که خبر آن چیزهایی که مسخره‌اش می‌کردند به ایشان برسد.)
– ثُمَّ کانَ عَاقِبَةَ الَّذِینَ أَسَاءُوا السُّوأَی أَن کذَّبُوا بِآیاتِ اللَّـهِ وَکانُوا بِهَا یسْتَهْزِئُونَ ﴿۱۰﴾ (روم) (سپس عاقبت آن کسان که مرتکب کارهای بد شدند ناگوارتر بود. زیرا اینان آیات خدا را دروغ انگاشتند و آنها را به مسخره گرفتند.)
– کانُوا یجْحَدُونَ بِآیاتِ اللَّـهِ وَحَاقَ بِهِم مَّا کانُوا بِهِ یسْتَهْزِئُونَ ﴿۲۶﴾ (احقاف) (آیات خدا را انکار می‌کردند تا آنچه به مسخره‌اش می‌گرفتند آنها را فروگرفت.)
– وَقَدْ نَزَّلَ عَلَیکمْ فِی الْکتَابِ أَنْ إِذَا سَمِعْتُمْ آیاتِ اللَّـهِ یکفَرُ بِهَا وَیسْتَهْزَأُ بِهَا فَلَا تَقْعُدُوا مَعَهُمْ حَتَّی یخُوضُوا فِی حَدِیثٍ غَیرِهِ إِنَّکمْ إِذًا مِّثْلُهُمْ إِنَّ اللَّـهَ جَامِعُ الْمُنَافِقِینَ وَالْکافِرِینَ فِی جَهَنَّمَ جَمِیعًا ﴿۱۴۰﴾ (نساء) (و از این پیش، در این کتاب بر شما نازل کرده‌ایم که چون شنیدید کسانی آیات خدا را انکار می‌کنند و آن را به ریشخند می‌گیرند با آنان منشینید تا آنگاه که به سخنی دیگر پردازند. وگرنه شما نیز همانند آنها خواهید بود. و خدا همه منافقان و کافران را در جهنم گرد می‌آورد.)
– وَلَا تَتَّخِذُوا آیاتِ اللَّـهِ هُزُوًا ﴿۲۳۱﴾ (بقره) (و آیات خدا را به ریشخند مگیرید.)
– وَمَا نُرْسِلُ الْمُرْسَلِینَ إِلَّا مُبَشِّرِینَ وَمُنذِرِینَ ۚوَیجَادِلُ الَّذِینَ کفَرُوا بِالْبَاطِلِ لِیدْحِضُوا بِهِ الْحَقَّوَاتَّخَذُوا آیاتِی وَمَا أُنذِرُوا هُزُوًا ﴿۵۶﴾ (کهف) و ما پیامبران را نفرستادیم جز آنکه به مردم مژده دهند یا بیم. و کافرانی که می‌خواهند به نیروی باطل، حق را از میان ببرند جدال می‌کنند و آیات و هشدارهای مرا به ریشخند می‌گیرند.
– ذَلِک جَزَاؤُهُمْ جَهَنَّمُ بِمَا کفَرُوا وَاتَّخَذُوا آیاتِی وَرُسُلِی هُزُوًا ﴿۱۰۶﴾ (کهف) (همچنین کیفر آنان به سبب کفرشان و نیز بدان سبب که آیات و پیامبران مرا مسخره می‌کردند، جهنم است.)
– وَإِذَا عَلِمَ مِنْ آیاتِنَا شَیئًا اتَّخَذَهَا هُزُوًا أُولَـئِک لَهُمْ عَذَابٌ مُّهِینٌ ﴿۹﴾ (جاثیه) (چون چیزی از آیات ما را فراگیرد، به مسخره‌اش می‌گیرد. اینان در خور عذابی خوارکننده‌اند.)
– ذَلِکم بِأَنَّکمُ اتَّخَذْتُمْ آیاتِ اللَّـهِ هُزُوًا وَغَرَّتْکمُ الْحَیاةُ الدُّنْیا فَالْیوْمَ لَا یخْرَجُونَ مِنْهَا وَلَا هُمْ یسْتَعْتَبُونَ ﴿۳۵﴾ (جاثیه) (و این به کیفر آن است که آیات خدا را به مسخره می‌گرفتید و زندگی دنیوی شما را بفریفت. پس امروز از این آتش کسی بیرونشان نبرد و کسی عذرشان را نپذیرد.)
– بَلْ عَجِبْتَ وَیسْخَرُونَ ﴿۱۲﴾ وَإِذَا ذُکرُوا لَا یذْکرُونَ ﴿۱۳﴾ وَإِذَا رَأَوْا آیةً یسْتَسْخِرُونَ ﴿۱۴﴾ (صافّات) (تو در شگفت شدی و آنها مسخره می‌کنند. و چون به آنها پند داده شود، پند نمی‌پذیرند. و چون آیه‌ای ببینند، از یکدیگر می‌خواهند تا به ریشخندش گیرند.)
– وَلَئِن سَأَلْتَهُمْ لَیقُولُنَّ إِنَّمَا کنَّا نَخُوضُ وَنَلْعَبُ ۚقُلْأَبِاللَّـهِوَآیاتِهِ وَرَسُولِهِ کنتُمْ تَسْتَهْزِئُونَ ﴿۶۵﴾ (توبه) (اگر از آنها بپرسی که چه می‌کردید؟ می‌گویند: ما با هم حرف می‌زدیم و بازی می‌کردیم. بگو: آیا خدا و آیات او و پیامبرش را مسخره می‌کردید؟)
دین (۱ بار)
– یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَا تَتَّخِذُوا الَّذِینَ اتَّخَذُوا دِینَکمْ هُزُوًا وَلَعِبًا مِّنَ الَّذِینَ أُوتُوا الْکتَابَ مِن قَبْلِکمْ وَالْکفَّارَ أَوْلِیاءَ وَاتَّقُوا اللَّـهَ إِن کنتُم مُّؤْمِنِینَ ﴿۵۷﴾ (مائده) (ای کسانی که ایمان آورده‌اید، اهل کتاب را که دین شما را به مسخره و بازی می‌گیرند، و نیز کافران را به دوستی برمگزینید. و اگر ایمان آورده‌اید از خدا بترسید.)
پ) راه خدا (۱ بار)
وَمِنَ النَّاسِ مَن یشْتَرِی لَهْوَ الْحَدِیثِ لِیضِلَّ عَن سَبِیلِ اللَّـهِ بِغَیرِ عِلْمٍ وَیتَّخِذَهَا هُزُوًا أُولَـئِک لَهُمْ عَذَابٌ مُّهِینٌ ﴿۶﴾ (لقمان) (بعضی از مردم خریدار سخنان بیهوده‌اند، تا به نادانی مردم را از راه خدا گمراه کنند و قرآن را به مسخره می‌گیرند. نصیب اینان عذابی است خوار کننده.)
ت) نماز (۱ بار)
وَإِذَا نَادَیتُمْ إِلَی الصَّلَاةِ اتَّخَذُوهَا هُزُوًا وَلَعِبًا ذَلِک بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لَّا یعْقِلُونَ ﴿۵۸﴾ (مائده) (و چون بانگ نماز کنید آن را به مسخره و بازیچه گیرند، زیرا مردمی هستند که نمی‌اندیشند.)
ث) خداوند (۱ بار)
وَلَئِن سَأَلْتَهُمْ لَیقُولُنَّ إِنَّمَا کنَّا نَخُوضُ وَنَلْعَبُ قُلْ أَبِاللَّـهِ وَآیاتِهِ وَرَسُولِهِ کنتُمْ تَسْتَهْزِئُونَ ﴿۶۵﴾ (توبه) (اگر از آنها بپرسی که چه می‌کردید؟ می‌گویند: ما با هم حرف می‌زدیم و بازی می‌کردیم. بگو: آیا خدا و آیات او و پیامبرش را مسخره می‌کردید؟)
۷ بار نیز، از این مفهوم، بدون تعیین مصداق چیزی که مورد ریشخند قرارگرفته، سخن رفته‌است.
– قُلِ اسْتَهْزِئُوا إِنَّ اللَّـهَ مُخْرِجٌ مَّا تَحْذَرُونَ ﴿۶۴﴾ (توبه) (بگو: مسخره کنید، که خدا آنچه را که از آن می‌ترسید آشکار خواهد ساخت. (
– وَإِذَا لَقُوا الَّذِینَ آمَنُوا قَالُوا آمَنَّا وَإِذَا خَلَوْا إِلَی شَیاطِینِهِمْ قَالُوا إِنَّا مَعَکمْ إِنَّمَا نَحْنُ مُسْتَهْزِئُونَ ﴿۱۴﴾ (بقره) (و چون به مؤمنان می‌رسند، می‌گویند: ایمان آورده‌ایم. و چون با شیطانهای خویش خلوت می‌کنند، می‌گویند: ما با شما هستیم، ما استهزاکنندگانیم.)
– فَأَصَابَهُمْ سَیئَاتُ مَا عَمِلُوا وَحَاقَ بِهِم مَّا کانُوا بِهِ یسْتَهْزِئُونَ ﴿۳۴﴾ (نحل) (به کیفر کردار بدشان رسیدند و همان چیزهایی که به ریشخند می‌گرفتند بر سرشان تاختن آورد.)
– وَبَدَا لَهُمْ سَیئَاتُ مَا کسَبُوا وَحَاقَ بِهِم مَّا کانُوا بِهِ یسْتَهْزِئُونَ﴿۴۸﴾ (زمر) (پاداش بد اعمالی که می‌کردند برایشان آشکار شد و آنچه مسخره‌اش می‌کردند گرداگردشان را بگرفت.)
– أَن تَقُولَ نَفْسٌ یا حَسْرَتَی عَلَی مَا فَرَّطتُ فِی جَنبِ اللَّـهِ وَإِن کنتُ لَمِنَ السَّاخِرِینَ ﴿۵۶﴾ (زمر) (تا کسی نگوید: ای حسرتا بر من که در کار خدا کوتاهی کردم، و از مسخره‌کنندگان بودم.)
– وَبَدَا لَهُمْ سَیئَاتُ مَا عَمِلُوا وَحَاقَ بِهِم مَّا کانُوا بِهِ یسْتَهْزِئُونَ﴿۳۳﴾ (جاثیه) (اعمال زشتشان در برابرشان آشکار شد و آن چیزی که مسخره‌اش می‌کردند گرد بر گردشان را بگرفت.)
– فَاصْدَعْ بِمَا تُؤْمَرُ وَأَعْرِضْ عَنِ الْمُشْرِکینَ ﴿۹۴﴾إِنَّاکفَینَاکالْمُسْتَهْزِئِینَ﴿۹۵﴾ (حجر) (به هر چه مأمور شده‌ای صریح و بلند بگو و از مشرکان رویگردان باش. ما مسخره‌کنندگان را از تو باز می‌داریم.)
استهزاء مقدّسات چه عقوبتی دارد؟
آنچه از آیات به دست می‌آید این است که ریشخندکنندگان را عذاب وعقوبتی در پیش است. در بیشتر موارد به نوع و کیفیت این عذاب اشاره‌ی دقیقی نشده است. هلاک شدن یک قوم، گرفتار شدن به سنّت املاء و استدراج الهی و عذاب در آخرت، بیشترین تکرار را دارند:
الف) گرفتار شدن به سنّت املای الهی (۲ بار)
– اللَّـهُ یسْتَهْزِئُ بِهِمْ وَیمُدُّهُمْ فِی طُغْیانِهِمْ یعْمَهُونَ﴿۱۵﴾ (بقره) (خداست که آنها را استهزا می‌کند و وامی‌گذاردشان تا همچنان در طغیان خویش سرگردان بمانند.)
– وَلَقَدِ اسْتُهْزِئَ بِرُسُلٍ مِّن قَبْلِک فَأَمْلَیتُ لِلَّذِینَ کفَرُوا ثُمَّ أَخَذْتُهُمْ فَکیفَ کانَ عِقَابِ ﴿۳۲﴾ (رعد) (پیامبرانی هم که پیش از تو بودند به استهزا گرفته شدند. من به کافران مهلت دادم، آنگاه همه را فرو گرفتم و آن عقوبت من چه سخت بود.)
ب) هلاک شدن قوم (۲ بار)
– أفَقَدْ کذَّبُوا بِالْحَقِّ لَمَّا جَاءَهُمْ ۖ فَسَوْفَ یأْتِیهِمْ أَنبَاءُ مَا کانُوا بِهِ یسْتَهْزِئُونَ ﴿۵﴾َلَمْ یرَوْا کمْ أَهْلَکنَا مِن قَبْلِهِم مِّن قَرْنٍ مَّکنَّاهُمْ فِی الْأَرْضِ مَا لَمْ نُمَکن لَّکمْ ﴿۶﴾ (انعام) (چون سخن حق بر آنها عرضه شد، تکذیبش کردند. پس به زودی، خبر چیزهایی که به ریشخندشان می‌گرفتند به آنها خواهد رسید. آیا ندیده‌اند که پیش از آنها چه مردمی را هلاک کرده‌ایم؟ مردمی که در زمین مکانتشان داده بودیم. آنچنان مکانتی که به شما نداده‌ایم.)
– وَمَا یأْتِیهِم مِّن نَّبِی إِلَّا کانُوا بِهِ یسْتَهْزِئُونَ ﴿۷﴾ فَأَهْلَکنَا أَشَدَّ مِنْهُم بَطْشًا وَمَضَی مَثَلُ الْأَوَّلِینَ ﴿۸﴾ (زخرف) (و هیچ پیامبری بر آنها مبعوث نمی‌شد مگر آنکه مسخره‌اش می‌کردند. آنها را که از ایشان نیرومندتر بودند هلاک کردیم. و داستان پیشینیان گذشت.)
پ) عذاب اخروی (۳ بار)
– ذَلِک جَزَاؤُهُمْ جَهَنَّمُ بِمَا کفَرُوا وَاتَّخَذُوا آیاتِی وَرُسُلِی هُزُوًا ﴿۱۰۶﴾ (کهف) (همچنین کیفر آنان به سبب کفرشان و نیز بدان سبب که آیات و پیامبران مرا مسخره می‌کردند، جهنم است.)
– وَبَدَا لَهُمْ سَیئَاتُ مَا عَمِلُوا وَحَاقَ بِهِم مَّا کانُوا بِهِ یسْتَهْزِئُونَ﴿۳۳﴾وَقِیلَ الْیوْمَ نَنسَاکمْ کمَا نَسِیتُمْ لِقَاءَ یوْمِکمْ هَـذَا وَمَأْوَاکمُ النَّارُ وَمَا لَکم مِّن نَّاصِرِینَ ﴿۳۴﴾ذَلِکم بِأَنَّکمُ اتَّخَذْتُمْ آیاتِ اللَّـهِ هُزُوًا وَغَرَّتْکمُ الْحَیاةُ الدُّنْیا فَالْیوْمَ لَا یخْرَجُونَ مِنْهَا وَلَا هُمْ یسْتَعْتَبُونَ ﴿۳۵﴾ (جاثیه) (اعمال زشتشان در برابرشان آشکار شد و آن چیزی که مسخره‌اش می‌کردند گرد بر گردشان را بگرفت. به آنها گفته شود: امروز فراموشتان می‌کنیم، همچنان که شما دیدار چنین روزتان را فراموش کرده بودید. جایگاهتان در آتش است و شما را هیچ یاوری نیست. و این به کیفر آن است که آیات خدا را به مسخره می‌گرفتید و زندگی دنیوی شما را بفریفت. پس امروز از این آتش کسی بیرونشان نبرد و کسی عذرشان را نپذیرد.)
– أُولَـئِک لَهُمْ عَذَابٌ مُّهِینٌ ﴿۹﴾مِّنوَرَائِهِمْجَهَنَّمُوَلَایغْنِیعَنْهُممَّاکسَبُواشَیئًاوَلَامَااتَّخَذُوامِندُونِاللَّـهِأَوْلِیاءَوَلَهُمْعَذَابٌعَظِیمٌ﴿۱۰﴾ (جاثیه) (چون چیزی از آیات ما را فراگیرد، به مسخره‌اش می‌گیرد. اینان در خور عذابی خوارکننده‌اند. پیش رویشان جهنم است. و مالی که به دست آورده‌اند و کسانی که سوای خدای یکتا به خدایی گرفته‌اند به حالشان سود نکند. ایشان راست عذابی بزرگ. )
چه کسی عذاب و عقوبت خواهدکرد؟
در ۴ موضع، عذاب وعده دادهدشده مستقیماً به خداوند نسبت داده شده است:
– یحْذَرُ الْمُنَافِقُونَ أَن تُنَزَّلَ عَلَیهِمْ سُورَةٌ تُنَبِّئُهُم بِمَا فِی قُلُوبِهِمْقُلِ اسْتَهْزِئُوا إِنَّ اللَّـهَ مُخْرِجٌ مَّا تَحْذَرُونَ ﴿۶۴﴾ وَلَئِن سَأَلْتَهُمْ لَیقُولُنَّ إِنَّمَا کنَّا نَخُوضُ وَنَلْعَبُ ۚ قُلْ أَبِاللَّـهِ وَآیاتِهِ وَرَسُولِهِ کنتُمْ تَسْتَهْزِئُونَ ﴿۶۵﴾ لَا تَعْتَذِرُوا قَدْ کفَرْتُم بَعْدَ إِیمَانِکمْ إِن نَّعْفُ عَن طَائِفَةٍ مِّنکمْ نُعَذِّبْ طَائِفَةً بِأَنَّهُمْ کانُوا مُجْرِمِینَ ﴿۶۶﴾ (توبه) (منافقان می‌ترسند که مباد از آسمان در باره آنها سوره‌ای نازل شود و از آنچه در دل نهفته‌اند با خبرشان سازد. بگو: مسخره کنید، که خدا آنچه را که از آن می‌ترسید آشکار خواهد ساخت. اگر از آنها بپرسی که چه می‌کردید؟ می‌گویند: ما با هم حرف می‌زدیم و بازی می‌کردیم. بگو: آیا خدا و آیات او و پیامبرش را مسخره می‌کردید؟ عذر میاورید. پس از ایمان، کافر شده‌اید. اگر از تقصیر گروهی از شما بگذریم گروه دیگر را که مجرم بوده‌اند عذاب خواهیم کرد.)
– وَلَئِنْأَخَّرْنَاعَنْهُمُالْعَذَابَ إِلَی أُمَّةٍ مَّعْدُودَةٍ لَّیقُولُنَّ مَا یحْبِسُهُ أَلَا یوْمَ یأْتِیهِمْ لَیسَ مَصْرُوفًا عَنْهُمْ وَحَاقَ بِهِم مَّا کانُوا بِهِ یسْتَهْزِئُونَ ﴿۸﴾ (هود) (و اگر چندگاهی عذابشان را به تأخیر بیفکنیم می‌پرسند: چه چیز مانع آن شده است؟ آگاه باشید چون عذابشان فرا رسد، آن را باز نگردانند، و آنچه مسخره‌اش می‌کردند آنان را در بر خواهد گرفت.)
– وَرَبُّک الْغَفُورُ ذُو الرَّحْمَةِ لَوْ یؤَاخِذُهُم بِمَا کسَبُوا لَعَجَّلَ لَهُمُ الْعَذَابَ بَل لَّهُم مَّوْعِدٌ لَّن یجِدُوا مِن دُونِهِ مَوْئِلًا ﴿۵۸﴾ (کهف) (روردگارت آمرزنده و مهربان است. اگر می‌خواست به سبب کردارشان در این جهان بازخواستشان کند، بی‌درنگ به عذابشان می‌سپرد. اما عذاب را زمانی معین است که چون فرازآید، پناهگاهی نیابند.)
– وَإِذَا رَآک الَّذِینَ کفَرُوا إِن یتَّخِذُونَک إِلَّا هُزُوًا أَهَـذَاالَّذِییذْکرُآلِهَتَکمْوَهُمبِذِکرِالرَّحْمَـنِهُمْکافِرُونَ ﴿۳۶﴾ خُلِقَ الْإِنسَانُ مِنْ عَجَلٍ ۚ سَأُرِیکمْ آیاتِی فَلَا تَسْتَعْجِلُونِ ﴿۳۷﴾ وَیقُولُونَ مَتَی هَـذَاالْوَعْدُإِنکنتُمْصَادِقِینَ ﴿۳۸﴾ لَوْ یعْلَمُ الَّذِینَ کفَرُوا حِینَ لَا یکفُّونَ عَن وُجُوهِهِمُ النَّارَ وَلَا عَن ظُهُورِهِمْ وَلَا هُمْ ینصَرُونَ ﴿۳۹﴾ (انبیاء) (کافران چون تو را ببینند بی شک مسخره‌ات خواهند کرد، که: آیا این همان مردی است که از خدایانتان به بدی یاد می‌کند؟ و اینان خود یاد خدای رحمان را منکرند. آدمی شتابکار آفریده شده. آیات خود را به شما نشان خواهم داد، شتاب مکنید. می‌گویند: اگر راست می‌گویید، پس آن وعده کجاست؟ کافران، آنگاه که نتوانند آتش را از چهره و پشت خویش بازدارند و کسی به یاریشان برنخیزد، خواهند دانست.)
در ۹ موضع، گرفتار عذاب و عقوبت شدن، به عنوان نتیجه‌ی رفتار ریشخندکنندگان آمده است. ازفحوای این آیات و نیز مقایسه با آیاتی که در آنها زمان عذاب وفاعل عذاب‌ذکر شده است، برمی‌آید که این عذاب نیز، عذابی الهی است:
– وَلَقَدِ اسْتُهْزِئَ بِرُسُلٍ مِّن قَبْلِک فَحَاقَ بِالَّذِینَ سَخِرُوا مِنْهُم مَّا کانُوا بِهِ یسْتَهْزِئُونَ ﴿۱۰﴾قُلْ سِیرُوا فِی الْأَرْضِ ثُمَّ انظُرُوا کیفَ کانَ عَاقِبَةُ الْمُکذِّبِینَ ﴿۱۱﴾ (انعام) (پیامبرانی را هم که پیش از تو بودند مسخره می‌کردند. پس مسخره‌کنندگان را عذابی که به ریشخندش می‌گرفتند فروگرفت. بگو: در روی زمین بگردید و بنگرید که پایان کار تکذیب‌کنندگان چگونه بوده است.)
– فَأَصَابَهُمْ سَیئَاتُ مَا عَمِلُوا وَحَاقَ بِهِم مَّا کانُوا بِهِ یسْتَهْزِئُونَ ﴿۳۴﴾ (نحل) (به کیفر کردار بدشان رسیدند و همان چیزهایی که به ریشخند می‌گرفتند بر سرشان تاختن آورد.)
– وَلَقَدِ اسْتُهْزِئَ بِرُسُلٍ مِّن قَبْلِک فَحَاقَ بِالَّذِینَ سَخِرُوا مِنْهُم مَّا کانُوا بِهِ یسْتَهْزِئُونَ ﴿۴۱﴾ (انبیا) (پیامبرانی را که پیش از تو بودند نیز به مسخره گرفته بودند ولی عذابی که مسخره‌اش می‌کردند بر سر مسخره‌کنندگان فرود آمد.)
– فَقَدْ کذَّبُوا فَسَیأْتِیهِمْ أَنبَاءُ مَا کانُوا بِهِ یسْتَهْزِئُونَ ﴿۶﴾ (شعراء) (پس تکذیبش کردند. زودا که خبر آن چیزهایی که مسخره‌اش می‌کردند به ایشان برسد.)
– وَإِذَا رَأَوْک إِنْ یتَّخِذُونَک إِلَّا هُزُوًا أَهَٰذَا الَّذِی بَعَثَ اللَّهُ رَسُولًا ﴿۴۱﴾ وَسَوْفَ یعْلَمُونَ حِینَ یرَوْنَ الْعَذَابَ مَنْ أَضَلُّ سَبِیلًا ﴿۴۲﴾ (فرقان) (چون تو را دیدند مسخره‌ات کردند که آیا این است آن پیامبری که خدا بر ما مبعوث کرده است؟ اگر به خاطر خدایانمان سرسختی نمی‌کردیم نزدیک بود که ما را از پرستششان گمراه کند. چون عذاب را ببینند خواهند دانست چه کسی گمراه‌تر بوده است.)
– وَبَدَا لَهُمْ سَیئَاتُ مَا کسَبُوا وَحَاقَ بِهِم مَّا کانُوا بِهِ یسْتَهْزِئُونَ ﴿۴۸﴾ (زمر) (پاداش بد اعمالی که می‌کردند برایشان آشکار شد و آنچه مسخره‌اش می‌کردند گرداگردشان را بگرفت.)
– فَلَمَّا جَاءَتْهُمْ رُسُلُهُم بِالْبَینَاتِ فَرِحُوا بِمَا عِندَهُم مِّنَ الْعِلْمِ وَحَاقَ بِهِم مَّا کانُوا بِهِ یسْتَهْزِئُونَ ﴿۸۳﴾(غافر) (چون پیامبرانشان با دلایل روشن به سویشان آمدند، به دانش خود دلخوش بودند تا آن چیزی که مسخره‌اش می‌کردند آنها را در میان گرفت.)
– وَمِنَ النَّاسِ مَن یشْتَرِی لَهْوَ الْحَدِیثِ لِیضِلَّ عَن سَبِیلِ اللَّـهِ بِغَیرِ عِلْمٍ وَیتَّخِذَهَا هُزُوًا أُولَـئِک لَهُمْ عَذَابٌ مُّهِینٌ ﴿۶﴾ (لقمان) (و برخی از مردم کسانی‌اند که سخن بیهوده را خریدارند تا [مردم را] بی[هیچ] دانشی از راه خدا گمراه کنند، و [راه خدا] را به ریشخند گیرند؛ برای آنان عذابی خوارکننده خواهد بود.)
– وَیصْنَعُ الْفُلْک وَکلَّمَا مَرَّ عَلَیهِ مَلَأٌ مِّن قَوْمِهِ سَخِرُوا مِنْهُ قَالَ إِن تَسْخَرُوا مِنَّا فَإِنَّا نَسْخَرُ مِنکمْ کمَا تَسْخَرُونَ ﴿۳۸﴾ فَسَوْفَ تَعْلَمُونَ مَنْ یأْتِیهِ عَذَابٌ یخْزِیهِ وَیحِلُّ عَلَیهِ عَذَابٌ مُقِیمٌ ﴿۳۹﴾ (هود) (و [نوح] کشتی را می‌ساخت، و هر بار که اشرافی از قومش بر او می‌گذشتند، او را مسخره می‌کردند. می‌گفت: «اگر ما را مسخره می‌کنید، ما [نیز] شما را همان گونه که مسخره می‌کنید، مسخره خواهیم کرد». به زودی خواهید دانست چه کسی را عذابی خوارکننده درمی‌رسد و بر او عذابی پایدار فرود می‌آید؟)
واکنش پیامبران و مؤمنان به ریشخندکنندگان
در ۶ آیه، به واکنش در برابر این رفتار، امر یا اشاره شده است.
۱) قُلْ سِیرُوا فِی الْأَرْضِ ثُمَّ انظُرُوا کیفَ کانَ عَاقِبَةُ الْمُکذِّبِینَ ﴿۱۱﴾ (انعام) (بگو: «در زمین بگردید، آنگاه بنگرید که فرجام تکذیب‌کنندگان چگونه بوده است؟ به محمّد (ص) امر شده است که ریشخندکنندگان را به عبرت گرفتن از عاقبت پیشینیان دعوت کند.
۲) فَاصْدَعْ بِمَا تُؤْمَرُ وَأَعْرِضْ عَنِ الْمُشْرِکینَ ﴿۹۴﴾ إِنَّا کفَینَاک الْمُسْتَهْزِئِینَ﴿۹۵﴾ (حجر) (پس آنچه را بدان مأموری آشکار کن و از مشرکان روی برتاب،که ما [شر] ریشخندگران را از تو برطرف خواهیم کرد.)
به محمّد (ص) امر شده است که آنچه بدان مأموریت یافته، آشکار کند و از مشرکان روی بگرداند؛ چرا که خداوند خود او را از ریشخندکنندگان کفایت خواهدکرد.
۳) یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَا تَتَّخِذُوا الَّذِینَ اتَّخَذُوا دِینَکمْ هُزُوًا وَلَعِبًا مِّنَ الَّذِینَ أُوتُوا الْکتَابَ مِن قَبْلِکمْ وَالْکفَّارَ أَوْلِیاءَ وَاتَّقُوا اللَّـهَ إِن کنتُم مُّؤْمِنِینَ ﴿۵۷﴾(مائده) (ای کسانی که ایمان آورده‌اید، کسانی را که دین شما را به ریشخند و بازی گرفته‌اند [چه] از کسانی که پیش از شما به آنان کتاب داده شده و [چه از] کافران، دوستان [خود] مگیرید، و اگر ایمان دارید از خدا پروا دارید.)
به مؤمنان امر شده است که ریشخندکنندگان دین را، ولی خود قرار ندهند.
۴) قُلْ یا أَهْلَ الْکتَابِ هَلْ تَنقِمُونَ مِنَّا إِلَّا أَنْ آمَنَّا بِاللَّـهِ وَمَا أُنزِلَ إِلَینَا وَمَا أُنزِلَ مِن قَبْلُ وَأَنَّ أَکثَرَکمْ فَاسِقُونَ﴿۵۹﴾ قُلْ هَلْ أُنَبِّئُکم بِشَرٍّ مِّن ذَلِکمَثُوبَةًعِندَاللَّـهِ مَن لَّعَنَهُ اللَّـهُ وَغَضِبَ عَلَیهِ ﴿۶۰﴾ (مائده) (بگو: «ای اهل کتاب، آیا جز این بر ما عیب می‌گیرید که ما به خدا و به آنچه به سوی ما نازل شده، و به آنچه پیش از این فرود آمده است ایمان آورده‌ایم، و اینکه بیشتر شما فاسقید؟». بگو: «آیا شما را به بدتر از [صاحبان] این کیفر در پیشگاه خدا، خبر دهم؟ همانان که خدا لعنتشان کرده و بر آنان خشم گرفته.)
به محمّد (ص) امر شده است که به وصف حال ریشخندکنندگان از اهل کتاب بپردازد و به ایشان نفرین و خشم خداوند را وعده دهد.
۵) وَقَدْ نَزَّلَ عَلَیکمْ فِی الْکتَابِ أَنْ إِذَا سَمِعْتُمْ آیاتِ اللَّهِ یکفَرُ بِهَا وَیسْتَهْزَأُ بِهَا فَلَا تَقْعُدُوا مَعَهُمْ حَتَّیٰ یخُوضُوا فِی حَدِیثٍ غَیرِهِ ۚ إِنَّکمْ إِذًا مِثْلُهُمْ ۗ إِنَّ اللَّهَ جَامِعُ الْمُنَافِقِینَ وَالْکافِرِینَ فِی جَهَنَّمَ جَمِیعًا ﴿۱۴۰﴾ (نساء) (و البتّه [خدا] در کتاب [قرآن] بر شما نازل کرده که: هر گاه شنیدید آیات خدا مورد انکار و ریشخند قرار می‌گیرد، با آنان منشینید تا به سخنی غیر از آن درآیند، چرا که در این صورت شما هم مثل آنان خواهید بود. خداوند، منافقان و کافران را همگی در دوزخ گرد خواهد آورد.)
به مؤمنان امر شده است که با ریشخندکنندگان آیات خدا هم‌نشینی نکنند، تا وقتی که در سخن دیگری وارد شوند.
۵) وَیصْنَعُ الْفُلْک وَکلَّمَا مَرَّ عَلَیهِ مَلَأٌ مِّن قَوْمِهِ سَخِرُوا مِنْهُ قَالَ إِن تَسْخَرُوا مِنَّا فَإِنَّا نَسْخَرُ مِنکمْ کمَا تَسْخَرُونَ ﴿۳۸﴾ فَسَوْفَ تَعْلَمُونَ مَن یأْتِیهِ عَذَابٌ یخْزِیهِ وَیحِلُّ عَلَیهِ عَذَابٌ مُّقِیمٌ ﴿۳۹﴾ (هود) (و [نوح] کشتی را می‌ساخت، و هر بار که اشرافی از قومش بر او می‌گذشتند، او را مسخره می‌کردند. می‌گفت: «اگر ما را مسخره می‌کنید، ما [نیز] شما را همان گونه که مسخره می‌کنید، مسخره خواهیم کرد». به زودی خواهید دانست چه کسی را عذابی خوارکننده درمی‌رسد و بر او عذابی پایدار فرود می‌آید؟)
نوح (ع) در پاسخ ریشخندکنندگان، چنین می‌گوید که به همراه یاران خود، مقابله به مثل خواهند کرد و سپس وعده‌ی عذابی خوارکننده به ایشان می‌دهد.
جمع‌بندی و نتیجه‌گیری
به تمسخر گرفتن آنچه برای مؤمنان مقدّس و محترم و عزیز است، رفتاری است که پیشینه‌ی درازی داشته است. تا آنجا که به تصریح قرآن این رویه، از سوی مخالفان و منکران دامنگیر همه‌ی فرستادگان الهی شده است. در قرآن سخنی از جریحه‌دار شدن مؤمنان و خشمگین شدن پیامبران، نیامده است. واکنش امر شده در برابر این رفتار نیز همراه با خشم و خشونت و یا تعقیب و تعذیب نیست. تنها به تذکّر دادن و آگاهی بخشیدن و روی‌گردانی از رفتار و محفلی که این رفتار در آن صورت گرفته، امر شده است.
انتهای پیام
این مقاله جه ربطی با آقای رائفی پور داشت. کم مغلطه کنید.!!!!
بسیار عالی. کاش گوش شنوایی هم باشد.