اطلس‌مال و فتحعلی‌شاه بلای جان صاحبقرانیه و تاریخ تهران
فتحعلی شاه قاجار زمانی که تصمیم گرفت کاخ جهان نمای خود را روی تپه بلند یادگاری خاندان بهرام چوبین مشرف به پایتخت با نمای حرم عبدالعظیم حسنی (ع)بسازد هیچگاه تصور نمی کرد روزگاری همین تصمیم مهمترین دلیل نشست زمین و سست شدن سازه کاخ شود.
فرزانه ابراهیم‌زاده در خبرآنلاین نوشت: «اطلس مال» و آسیب هایش در منطقه نیاوران موضوع دعوایی که این روزها باعث شد تا موضوع بازسازی و نجات کاخ تاریخی صاحبقرانیه به حاشیه فراموشی برود. در حالی که مدیران سازمان میراث فرهنگی و به ویژه معاون میراث فرهنگی تاکید دارد که حجم گسترده ساختمانی اطلس مال باعث رانش و نشست زمین در منطقه نیاوران شده است و باعث فرونشست زمین کاخ صاحبقرانیه شده کارشناسان و مهندسانی که مطالعاتی را برای حل مشکل این کاخ داشتند معتقدند آسیب هایی که طی 45 سال گذشته به این بنا وارد شده دلیل نشست و فرونشست زمین شده است.
آسیب هایی که اگر بودجه لازم برای طرح آماده شده از سوی مهندسان مشاور این بنا باشد می توان ساختمان را از نشست و تخریب کامل نجات داد.
صاحبقرانیه از حدود دو سال پیش با گسترش نشست زمین زیر پایش و افزایش تعداد ترک های دیوارها و سقفش درهایش را به روی بازدیدکننده بسته است. ماجرا از وقتی آغاز شد که یکی از لوسترهای کاخ در تیرماه 93 از سقف جدا شد و باعث تعطیلی چند روزها این بنا شد. مدیر وقت موزه اعلام کرد که فرسودگی سقف صاحبقرانیه باعث سقوط این لوستر شده است. اما چند ماه بعد از این مشکلات دیگری از جمله جدا شدن آیینه های تالار اصلی این بنا باعث شد تا کارشناسان به این نتیجه برسند که بنا مشکلات جدی سازه ای دارد و در نهایت نیز مرداد 94 کاخ به بهانه بازسازی و مقاوم سازی تعطیل شود و خبرهای محدودی از پشت درهای بسته اش آن هم از زبان مدیران سازمان میراث فرهنگی و کارشناسان به بیرون درز پیدا می کرد. اخباری که حاکی از مطالعات و در جریان بودن طرح مقاوم سازی و بازگشایی عنقریب آن بود.
اما اخبار نگران کننده ای در چند روز گذشته از داخل صاحبقرانیه منتشر شد نگاه ها را به ساخت و ساز گسترده مجموعه اطلس مال برده است که از سال 1390 در جنوب این مجموعه در حال اجرا است. ساختمانی که نام و تصاویرش سریال پایتخت 3 را به یاد می آورد.
محمدحسین طالبیان معاون سازمان میراث فرهنگی سازمان میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی ایران نخستین کسی بود که از تاثیر مجتمع اطلس مال بر ترک های کاخ صاحبقرانیه صحبت کرد. طالبیان 30 شهریور ماه در حاشيه نشست شوراي‌عالي شهرسازي به خبرگزاري صدا و سيما گفت:« متوجه شديم قنات‌هايي كه زير كاخ صاحبقرانيه قرار گرفته است به يك مجتمع به نام اطلس مال مي‌رسد كه گودي حدود ٤٠-٣٠ متري برداشت كرده و تمام آب‌ها پشت كاخ مسدود شده و آب‌ها برگشته و باعث شستن زمين شده است و تاثير زيادي بر افزايش سرعت لغزش زمين دارد. اين پروژه اصلا منطق ثبت ملي را رعايت نكرده است. ما شكايت را به شوراي‌عالي شهرسازي آورديم تا ببينيم از جهت حقوقي چه كسي مقصر است تا اين معضل حل شود.»
طالبیان در ادامه این نظر در گفتگو با روزنامه اعتماد صحبتش را تکمیل کرد: «در حال حاضر زمين محدوده كاخ نشست كرده و ترك‌هايي در كف و سقف كاخ ايجاد شده است. مطالعاتي را آغاز و بستر محدوده را مطالعه كرده‌ايم، يكي از احتمالاتي كه وجود دارد اين است كه اين ترك‌ها ناشي از تجمع آب قنات‌هايي باشد كه از زير اين بنا عبور مي‌كردند و به دليل ساخت مجموعه تجاري در جنوب مجموعه نياوران است، آب‌هاي قنات‌ها زير زمين جمع شده و پديده آب شستگي اتفاق افتاده و باعث نشست زمين شده است.»
این نظر با واکنش های بسیاری از سوی کارشناسان روبه رو شد. مهمترین نظر از سوی پیروز حناچی، دبیر شورای عالی معماری بود که با اعلام ورود این شورا به اعتماد گفت:« اينكه ساخت اطلس مال مستقيما با تخريب‌هاي كاخ نياوران در ارتباط بوده، يك فرضيه است كه بايد اثبات شود. اما در عين حال با توجه به شواهد موجود به نظر مي‌رسد كه ساخت اطلس مال در اين آسيب‌ها بي‌تاثير نيست.»
این اظهار نظرها در حالی در رسانه های مختلف مطرح می شد که بازدید از منطقه نیاوران نشان می داد که عامل تخریب صاحبقرانیه و وضعیت بحرانی امروز فقط اطلس‌مال نمی تواند باشد؛ کاخ صاحبقرانیه که قدیمی ترین بخش مجموعه کاخ موزه نیاوران است بر دامنه تپه ای ساخته شده است که مشرف بر خیابان نیاوران و پاسداران قرار دارد. این در حالی است که مجتمع اطلس مال با فاصله پارک نیاوران در تقاطع خیابان پاسداران و خیابان موحد دانش در دامنه این تپه قرار گرفته است. براین مبنا گستردگی عملیات گودبرداری نیز نمی تواند به لحاظ مهندسی آسیبی به سازه ای بزند که در مرتبه بالاتری از آن قرار دارد.
این نکته ای است که مهندس امیدرضا صفی یاری مدیر عامل مهندسان مشاور سدره سازان پارس که از سوی سازمان میراث فرهنگی به عنوان مشاور مطالعاتی و آسیب شناسی کاخ صاحبقرانیه انتخاب شده و در دو سال گذشته مطالعات زیادی در این سازه انجام داده آن را تایید می کند و هرچند معتقد است نمی توان بدون استناد به نتیجه کارشناسی های انجام شده نظری داد اما احتمال آسیب رساند این ساخت و ساز به مجموعه نیاوران بسیار کم است.
او دراین باره به خبرآنلاین می گوید: «این که مجموعه اطلس مال به صورت سازه ای روی مجموعه نیاوران تاثیر داشته با توجه به کامل نبودن بررسی های دقیق، قابل استناد نیست. اما به عنوان یک کارشناس می گویم با توجه به فاصله میان این دو ساختمان و قرار گرفتن کاخ صاحبقرانیه در بالادست خیلی ضعیف است. آن چه میشود به آن استناد کرد این است که اطلس مال منظر بصری صاحبقرانیه را مورد تهدید قرار داده است و باعث شده حریم هوایی این ساختمان آسیب ببیند.»
صفی یاری با استناد به پژوهش های زمین شناسی و سازه ای که در دو سال گذشته زیر نظرش روی کاخ صاحبقرانیه و مجموعه کاخ موزه نیاوران انجام شده است علت نشست آن را ساخت و سازها و دخل و تصرفاتی می داند که در سال های گذشته در محدوده این کاخ انجام شده و باعث شده تا زمین زیر پای آن به حرکت بیافتد. برای پاسخ به این سئوال هم چاره ای نیست جز رفتن به نقطه صفری که باعث ساخت کاخ بیش از 170 ساله صاحبقرانیه شد.
از جهان نمای فتحعلی شاهی
فتحعلی شاه قاجار زمانی که تصمیم گرفت کاخ جهان نمای خود را روی تپه بلند یادگاری خاندان بهرام چوبین مشرف به پایتخت با نمای حرم عبدالعظیم حسنی (ع)بسازد هیچگاه تصور نمی کرد روزگاری همین تصمیم مهمترین دلیل نشست زمین و سست شدن سازه کاخ شود. این نظری است که امیدرضا صفی یاری نیز آن را تایید می کند و می گوید: «صاحبقرانیه با نام جهان نما در دوره فتحعلی شاه قاجار روی تپه مشرف به اطراف ساخته شد که هیچ بنای دیگری در اطرافش وجود نداشت.»
این کاخ در آن زمان شباهتی با آن چه امروز با آن روبه رو هستیم نداشت و آن طور که صفی یاری می گوید، با الگوی قاجاری شبیه کاخ شهرستانک ساخته شد: «در حقیقت کاخ شهرستانک اشل کوچکی از جهان نمای فتحعلی شاهی است. ساختمان کاخ در ابتدا روی تپه ای ساخته می شود. این تپه بوده و بر بلندی قرار داشتند. یعنی مکان هایی که مانند کوشک احمدشاهی که بعدها ساخته شده در گودی قرار داشتند و آب هایی که از سمت کوه های البرز شمالی به این سمت می آمد از اطراف این تپه می گذشتند.
این ساختمان در دوره های مختلف تاریخی تغییرات زیادی کرده است. مهندس مشاور بازسازی صاحبقرانیه نخستین تغییر در این ساختمان را به زمان ناصرالدین شاه قاجار نسبت می دهد و معتقد است: «او بعد از سفر به فرنگ فرم قاجاری این بنا دلش را می زند و آن را خراب می کند و آن چه امروز ما به عنوان کاخ صاحبقرانیه می شناسیم- با تغییرات اندکی- را روی خرابه های آن می سازد. محوطه ساختمان کاخ صاحبقرانیه و مجموعه نیاوران در آن زمان تا انتهای پارک نیاوران ادامه داشته است.»
نکته مهم در سازه صاحبقرانیه ساختش روی شیب تندش بود که آن طور که صفی یاری می گوید با تدبیر مهندسان و معماران اولیه این موضوع مشکلی را برای سازه به وجود نیاورد: « برای آن که ساختمان ساخته و سرپا بماند مهندسان و معماران اولیه تغییری را در این جا به وجود می آورند. دیواره هایی را در سطح شیبدار می سازند. این دیواره ها را امروز نمی بینید و حذف شده اند. ما در عکس های قدیمی که از ساختمان موجود است این دیواره ها را می بینیم. در حقیقت چه بعد و چه قبل از ناصرالدین شاه زمانی که مطمئن می شوند سطح تپه پایدار است در آن بنا را می سازند.»
صفی یاری با اشاره به روند ساخت و سازهای اطراف صاحبقرانیه که به افزوده شدن کوشک احمدشاهی و تبدیل شدن حرمسرا به گلخانه در دوره های بعدی تا دوره پهلوی اول انجام می شود تغییر دوم را به زمانی معطوف می کند که این ساختمان به عنوان دفتر کاخ پهلوی دوم مورد استفاده قرار می گیرد: «علت این تصمیم هم روشن است کاخ اصلی در حال ساخت و ساز بوده است و این جا برای دفتر شاه مناسب بود. برای همین فرح که خودش معمار بود یکی از همکلاس هایش را مسئول بازسازی و طراحی داخلی کاخ صاحبقرانیه کرد. در حین بازسازی اتفاقی که در کاخ صاحبقرانیه رخ می دهد دیواره های جانبی ساختمان حذف می شوند.»
این نکته ای است که به گفته این مهندس مشاور براساس مطالعات دقیق باعث نشست زمین زیر پای صاحبقرانیه می شود: «این دیواره ها به ساختمان اصلی متصل نبودند و در ظاهر تاثیری در بنا نداشتند. اما معماران اولیه برای تثبیت ساختمان در شیب ساخته بودند. در کنار حذف این دیواره ها حیاط پشت صاحبقرانیه ملی اعلام می شود و تبدیل به پارک نیاوران می شود. دیوارهای ساختمان نیز به پشت دیوار پلیس دیپلماتیک منتقل می شود. از دید این مهندسان تا این دیوار می توانستند ساختمان را مهار کنند و این نکته را از یاد می برند که دیوارهایی که پایین تر قرار داشته مهار ساختمان در شیب را انجام می داند.»
صفی یاری با تاکید بر این که براساس مطالعات آسیب شناسی و مهندسی حذف دیوارهای جانبی و محافظ در دوره پهلوی مهمترین دلیل نشست ساختمان است، می گوید: «اگر نشست و ترکی در این ساختمان وجود داشته برایند اتفاقاتی است که در 45 سال گذشته یعنی زمانی است که این ساختمان تبدیل به دفتر کار شاه شده است. ساختمان روی شیب یک تپه ساخته شده است و حائل جنوبی اش به سمت شیب از بین رفته و وزن ساختمان نیز اضافه شده و باعث این است که ساختمان نشست کند و به اصلاح مهندسی دچار لغزش شده است. این اتفاق خیلی هم عجیب نیست و برای هر ساختمانی که روی شیب ساخته شده رخ می دهد و زیرپای ساختمان خالی می شود. »
او با اشاره به مورد مشابه در کاخ سبز (شهوند) سعدآباد می گوید، این امر اجتناب ناپذیر اما راحتی قابل کنترل است و می توان از گسترش افت زمین جلوگیری کرد.
موضوع کور شدن قنات های منطقه در نزدیکی پروژه اطلس مال البته یکی دیگر از مشکلاتی است که مهندس امیدرضا صفی یاری آن را بی تاثیر در مشکلاتی که در منطقه نیاوران به وجود آمده نمی داند اما معتقد است که قنات و آب های زیر زمینی ربطی به نشست سازه کاخ صاحبقرانیه ندارند:« شرکت مهندسی طرح مطالعه صاحبقرانیه نقشه قنات های منطقه را از شهرداری و اب فاضلاب گرفته است و به این نتیجه رسیده قنات های منطقه هیچ تاثیری بر کاخ صاحبقرانیه ندارند. البته قنات ها در شکل کلی بر مجموعه نیاوران تاثیر گذار بودند و این گمانه وجود دارد که آسیب هایی که در سازه بنای پژوهشکده میراث و کاخ اصلی وارد شده از این قنات هاست. اما آن چه روی صاحبقرانیه تاثیر دارد نه این آب های زیر زمینی که آب های روی زمینی است. »
او با اشاره به این که این آب های روی زمینی در نقشه هوایی گوگل هم قابل دیدن هستند می گوید: «این آب های سطحی درست از زیر کاخ صاحبقرانیه رد می شوند و بهمین دلیل است که در همه دوره ها حوضخانه ای در طبقه زیرین این ساختمان ساخته شده است. در حقیقت معمار اصلی ساختمان میخواسته از این جوی های سطحی استفاده کند. این آب های سطحی از طریق کانال به حوض مرکزی وارد و از آن سمت با کانالی به سمت حوض های دیگری هدایت می شده است. در دوره پهلوی وقتی حوضخانه بالاتر می آید این کانال لوله فولادی هدایت می شد. این لوله در دوره بعدی به خاطر پوسیدگی حذف و باز در کانال بزرگی هدایت می شد که از وسط ساختمان می گذشت و به سمت بیرون و باغ می رسید. اتفاقی که رخ داده این بوده که در این سال ها رسیدگی به این کانال نشده است و آب زیر ساختمان نفوذ کرده است وباعث نشست زمین شده است.این موضوع هم با لایروبی و ساماندهی کانال تخلیه آب قابل حل است.»
با وجود چنین نگرانی از گسترش نشست زمین در صاحبقرانیه صفی یاری معتقد است که مشکل این سازه راه حل دارد و می گوید: «مطالعات مهندسی و سازه ای در صاحبقرانیه انجام شده است و با استفاده از نتیجه تحقیق های سه تیم مهندسی در زمینه های مختلف راه بازسازی و مقاوم سازی و البته جلوگیری از نشست ساختمان کاخ صاحبقرانیه به سازمان میراث فرهنگی ارائه شده است. ما در انتظار سازمان هستیم تا بعد از هماهنگی لازم کار مقاوم سازی ساختمان را انجام دهیم. »
انتهای پیام
