پایان میرزای منزوی

روزنامه سازندگی نوشت: غلامحسین میرزا صالح، محقق و مترجم نامدار و نوۀ میرزا صالح شیرازی (از نخستین دانشآموختگان ایرانی در اروپا و ناشر روزنامۀ کاغذ اخبار، نخستین روزنامه ایران)، یک‌شنبه ۱۴ اسفند بر اثر سکتۀ قلبی درگذشت. درگذشتی که به فاصله چند روز پس از فوت دوســت نزدیکش،جواد طباطبایی و مانند او در ۷۷سالگی اتفاق افتاد.

میرزا صالح اگرچه با بسیاری نویسندگان و روشنفکران معاصر از جمله احمد شاملو، فریدون‌ آدمیت،دکتر اکبر، جواد طباطبایی، عزت‌الله فولادوند، کامران فانی و… دوست‌بود اما بیش از همه تحت‌تأثیر فریدون‌ آدمیت قرار داشــت و در پژوهش‌ها و تصحیــح خاطرات و متون تاریخی راه او را ادامه داد. در زندگی شخصی هم مانند آدمیت در دو دهۀ اخیر انزوا گزیده بود و با رســانه‌ها هم میانۀ چندان خوبی نداشت اما در سال‌های ابتدای انقلاب در انتشار کتاب جمعه با احمد شـاملو همکاری پیوسته‌ای داشت. در یک دهۀ گذشته هم بیشترین مقالات او در مجلۀ مهرنامه منتشر شده است که از جمله این مقالات می‌توان به پژوهش مفصل و نقادانه او دربارۀ زندگی و زمانۀ سیدحسن تقی‌زاده با عنوان عالیجناب خاکســتری، مقالۀ ساختار شــکنانه درباره کارل مارکس با عنوان مارکس شـاعری ویرانگر اشــاره کرد. همچنین چند نقد ادبی و تاریخی دربارۀ کتاب مهــم دکتر ژیواگو پاسترناک، نقد کتاب زندگی فرهنگی در پاریس تحت اشغال نازی‌ها و… در شمارۀ ۵۲ (شمارۀ آخر) مهرنامه داشت که در بخش پایانی مجله با عنوان »روشنفکران دشمن‌کام کار شد. میرزا صالح اولین کسی بود که در زبان‌فارسی در شمارۀ ۴۵ مهرنامه (دی ۱۳۹۴) و در مقالۀ انســان قدیم و انسان جدید به معرفی و بررسی کتاب انسان خردمند یووال نوح هراری پرداخت؛ آن زمان هنوز هراری در ایران شناخته شده نبود و هیچ‌کتابی از او ترجمه نشده بود.

میرزاصالــح در پژوهش‌هــای تاریخی خود مستقل از جریانات و دســته‌بندی‌های مرسـوم عمل می‌کرد و در روند پژوهش خود به هرچه می‌رسید صرف‌نظر از اینکه تحقیقات و یافته‌هایش برای چه جریان و گروهی خوشایند یا ناخوشایند است،در آثارش منعکس می‌کرد و به همین خاطر هم چپ‌گرایان با او سر مهر نبودند و هم هواداران دکترمصدق از او دلخوشی نداشتند چراکه منتقد روش دکترمصدق در دورۀ نخست‌وزیری‌اش بود و ۲۸ مرداد را کودتا نمی‌دانســت بلکه عملکرد غلط مصدق را مهمترین عامل پیش آمدن حوادث این دوره می‌دانســت. زنده‌یاد میرزا صالح در ترجمه‌هایش هم وسواس منحصربه‌فردی داشت و در این زمینه بیش از هر چیز بر دو مسألۀ مهم تأکید داشت. نخست اینکه کنه و جوهرۀ مطلب نویسنده به‌خوبی به خواننده منتقل شود دوم اینکه خواننده با متنی سلیس و سالم روبه‌رو شود. از این‌رو تنها به ترجمۀ صرف اکتفانمی‌کرد و در پاورقی یا متن کتاب اطلاعاتی اضافه می‌کرد که خوانندۀ فارسی‌زبان به‌راحت‌ترین وجه ممکن بتواند به منظور نویسنده پی ببرد. از این رو می‌گفت: نمی‌دانم باید از عنوان ترجمه اســتفاده کنم یا ترجمه و تحقیق چون مجبورمی‌شوم برای رعایت حال خواننده اطلاعات بسیاری به کتاب اضافه کنم. این میزان از دقت و وسواس ویژه باعث شده بود چند ترجمۀ آخری که در دست انجام داشت ناتمام بماند. از جمله ترجمه‌های ناتمام او ترجمۀ رمان آونگ نفس هرتا مولر است. 

مهرداد (بابک) کاظمزاده، مدیر انتشار مازیار می‌گوید: آقای میرزا صالح چند ســال روی این ترجمه کار کرد و کار هم حروفچینی شــده اما می‌گفت هنوز برخی محله‌هــا و مکان‌ها و… در رمان هست که راجــع به آنها اطلاعات دقیقی ندارم و باید کار بیشتری روی آن بکنم.

اخراجی انقلاب فرهنگی

غلامحسین میرزا صالح متولد ۲۲ بهمن ۱۳۲۴ در تهران بود. تحصیلات ابتدایی و متوسطه را در تهران به انجام رساند و در رشتۀ علوم سیاسی از دانشگاه ملی‌لیسانس گرفت. سپس به انگلستان رفت و از دانشگاه آکسفورد دانشنامۀ دکتری علوم سیاسی گرفت، همچنین به اخذ درجۀ دکتری در رشتۀ ادبیات از دانشگاه لوزان سوئیس نایل آمد.

میــرزا صالح پس از بازگشــت بــه ایران استاد علوم سیاســی در دانشگاه ملی شد و از ۱۳۶۰ یکسره به کار تألیف و ترجمه پرداخت. حوزۀ کار تخصصی او تاریخ قاجاریه و پهلوی بود اما دامنۀ علاقه‌اش تاریخ، ادبیات و هنرجهانی را هم دربر داشت. پس از انقلاب فرهنگی از ادامه تدریس غلامحسـین میرزا صالح جلوگیری شد و در اوایل دهۀ ۷۰ مدتی بازداشــت شــد و در برنامۀ هویت در کنار پخــش اعترافگونههای مهندس عزت‌الله ســحابی، علی‌اکبر سعیدی‌سیرجانی و… اعترافاتی هم از او پخش شد. دکتر میرزاصالح به زبان‌های انگلیسی و فرانسه تسلط داشت. این استاد و پژوهشگر فقید در زمینه تصحیح و ترجمه منابع پژوهشــی تاریخ معاصر ایران پیشگام بود،بسیاری از منابع مهم دوران‌ مشروطه و رضاشــاه به همت ایشان به زیور طبع آراسته شده است.

آثار میرزا صالح

برخی از آثاری که دکتر میرزاصالح تألیف، تصحیح و ترجمه کرده، عبارت‌اند از مذاکرات مجلس اول، رضا شاه، بحران و دموکراسی در مجلــس اول (خاطرات و نامه‌های خصوصی میرزا فضلعلی آقا تبریزی)، سفرنامۀ میرزا صالح شیرازی، جنبش میرزا کوچ‌کخان، خاطـرات شــیخ ابراهیم زنجانــی، خاطرات ارباب کی‌خسرو شــاهرخ، خاطرات سیاسی احمــد آرامــش، خاطرات سیدمحمدعلی‌شوشتری،خاطرات سیاسی‌‌ قوام‌السلطنه، تصحیح ژیل بلاس (رنه لوســاژ، ترجمۀ میرزا حبیب اصفهانی)، روشنفکران و عالیجنابان خاکستری (ویتالی شنتالینسکی)،برخورد تمدن‌ها (برنارد لوئیس)،سرزمین گوجه‌های سبز (هرتا مولر)، سرگذشت آنا آخماتووا (ایلین فاینشتاین)، نامه‌هایی از تهران(خاطرات سرریدر بــولارد)، رجــال و دیپلمات‌های عصر قاجار و پهلوی (ریدر ویلیام‌بوالرد و…)،تاریخ سفارت حاجی خلیل‌خان و محمدنبی خان به هندوستان، دیپلمات‌ها و کنسول‌های ایران و انگلیس (لویی رابینو)،اسناد رسمی در روابط سیاسی ایران با انگلیس و روس و عثمانی (۲جلد) فرهنگ رجال قاجار (جورج پ. چرچیل)، دیپلماســی و قتــل در تهران (لارنس کلی)، گریبایدف شاعر سیاستپیشه (لارنس کلی)، باخ (دنیس آرنولد)، نانکینگ (شــرح جنایت‌های ژاپن در چیــن در خلال جنگ جهانی دوم، ایریس چانگ)، فروپاشی قاجار و برآمدن‌پهلوی (اسناد وزارت‌خارجه انگلیس)، کالوزوتس (مایـکل هـاوارد)، بچههای ژیواگو (والدیساو زوبوک) و فقط برایم نامه بنویس(اورالنــدو فیجز). در ادامه معرفی کوتاه برخی از این آثار می‌آید.

رضاشــاه یکی از معروفترین آثــار زنده‌یاد میرزاصالح است که به زندگی رضاشاه از قاب خاطرات ســلیمان بهبودی، شــمس پهلوی و علی ایــزدی می‌پردازد. ســلیمان بهبودی پیش‌خدمت و امین رضاشـاه نکات جذابی از زندگی او را بازگــو می‌کند. خاطرات بهبودی با عنوان بیست ســال با رضاشاه در کتاب رضاشاه به همراه خاطرات شمس پهلوی، دختر رضاشاه با عنــوان تبعید پــدرم و خاطرات علی ایزدی، آجودان شــاه با عنوان مرگ رضاشاه مکمل خاطرات بهبودی است. این کتاب تصویری نزدیک و نســبتاً دقیق از رضاشاه به واسطۀ چهره‌های نزدیک به او به دست می‌دهد. کتاب علاوه بر متن کامل خاطرات ضمیمه مفصلی شــامل اسناد و مدارک دارد.

انتشارات طرح‌نو سال ۱۳۷۲ چاپ نخســت رضا شاه را منتشر کرد و در ســال‌های اخیر این کتاب به‌صورت قاچاق و افستی و با قیمت گران به فروش می‌رسید. سرزمین گوجه‌ها سبز این رمان هرتا مولر (برندۀ نوبل ادبیات سال ۲۰۰۹) که در دوران اوج استبداد نیکولای چائوشسکو در رومانی می‌گذرد، داسـتان گروهی از جوانان را روایت می‌کند که به امید یافتن وضعیت و ارتباطاتی بهتــر، ولایت فقرزدۀ خود را به مقصد شهر ترک می‌گویند اما خیلی زود امیدشان در هم می‌شکند، چراکه در شهر هم،درست مثل مناطق روستایی، ردپای ظلم و ستم حکومت دیکتاتوری کاملاً هویداست. تمامی دوستان راوی (معلمین و شـاگردان یک اتحاد مبارز نصفه‌ونیمه) به او خیانت کرده یا خود را به نابودی می‌کشانند. با از هم پاشـیدگی این اتحاد، می‌توان دید چگونه یک حکومت مستبد و دیکتاتور به جزئی‌ترین حوزه‌های زندگی انسان‌ها سـرک کشیده و چگونه همۀ افراد، حتی قوی‌ترین آنها، مجبور می‌شوند یا با ستمگران ســازش کرده و یا در برابرشان مقاومت کرده و از بین بروند. هرتا مولر که خود یکی از جان به در بردگان از حکومت نظامی چائوشســکو اســت از تجارب شخصی خود سخن می‌گوید. انتشارات مازیار چاپ‌نخست این کتاب سال ۱۳۷۹ منتشر کرد و تاکنون به چاپ پانزدهم رسیده است.

مذاکرات مجلس اول این کتاب ویراســتۀ متن کامل مذاکرات نخســتین مجلس نظام مشــروطه در ایران اســت. مجلســی آزاده، نـوآور، با اقتدار و بی‌بدیل در تاریخ ادوار قوۀ مقننه. سندی ارجمند در تاریخ اندیشه سیاسی عصر جدید و شکوفۀ نهال یکصد سالۀ کوشش و فکر در مبانی تجددخواهی ایرانیان. مجموعه‌ای فاخر برای پژوهش در تفکر تاریخی و تدوین عصــر معاصر ایران و زدودن آن از افسانه و مبالغه و تا اذهان دریابند که در فرآیند اندیشۀ جدید اجتماعی در ایران، بحث آزادی و توسعه سیاسی-بسی گسترد تر و غنی‌تر- مقدم بر دیگر مکتب‌های فکری و اقتصادی بوده است. روایت تأسیس آزادی و حکومت قانون در آن مجلس مقدس را از زبان فرهیختگان برگزیده مردم می‌خوانیم.

انتشارات مازیار چاپ نخسـت این کتاب را سال ۱۳۸۴ منتشر کرد.

سرگذشت آنا آخماتووا آخماتووا با نام اصلی آنّا آندرییوا گارینکو (۱۸۸۹ – ۱۹۶۶) شـاعر و نویسندۀ اهل روسیه و یکی از بنیانگذاران مکتب شعری آکمه‌ئیسم است. بن‌مایه‌های اشــعار او را گذر زمان، خاطرات و یادبودهای گذشته، سرنوشت زن هنرمند و دشواری‌ها و تلخی‌های زیستن و نوشتن در زیر سایه استالینیسم تشکیل می‌دهد. ایلین فاینشتاین، شاعر و نویسنده و زندگی‌نامه‌نگار بریتانیایی، در ایــن کتاب سرگذشــت آنا آخماتووا را به نگارش درآورده است.انتشارات مازیار چاپ نخست این کتاب را سال ۱۳۸۶ منتشر کرد.

میرزا صالح شیرازی (مجموعه سفرنامه‌ها) میرزا محمد صالح کازرونی مشهور میرزا صالح شیرازی از نخستین دانش‌آموختگان ایرانی در اروپا و ناشر روزنامۀ کاغذ اخبار، نخسـتین روزنامه در ایران است. او هنگامی که برای فراگرفتن علوم جدید در رشــته‌های مختلــف به همراه عده‌ای دیگر به انگلســتان اعزام شــد، وقایع و مشاهدات خویش را از زمان خروج از تبریز تا بازگشت به آن دارالسلطنه، که حدود چهار سال و هفت ماه به دراز کشید، به ثبت رسانید. نشر نگاه معاصر یک جلد از مجموعۀ سفرنامه‌های خود را به سفرها میرزا صالح شیرازی اختصاص داده و غلامحسین میرزا صالح که میرزا صالح شیرازی جدش اسـت، تصحیح این نسخه را انجام داده اســت. در این کتاب سه سفرنامۀ میـرزا صالح (ســفرنامۀ اصفهان، ســفرنامۀ فرنــگ، و وقایع رفتن و مراجعت به اردوی روسیه) گنجانده شده است. سفرنامۀ او بعدها به یکــی از منابع الهام‌بخش در شــکل‌گیری تجربه‌ای بومی از مدرنیته در ایران تبدیل شد. انتشارات نگاه معاصر چاپ نخست این کتاب را سال ۱۳۸۸ منتشر کرد.

نامه‌هایی از تهران خاطرات سر ریدر ویلیام بولارد سفیر کبیر انگلستان در ایران و نامه‌های خصوصی و گزارش‌های محرمانه اوســت. ریدر ویلیام بــولارد در خاطرات و نامه‌هایش در توصیف و جان بخشیدن به شخصیت‌های جالب بی‌شمار و همینطور حوادث، هیچگاه از بــه کار بردن جمالت طنزآمیــز غافل نبوده اســت. نامه‌های او به‌هیچ روی مکاتبات رسمی نبوده بلکه نامه‌های مفصل خانوادگی است که او هرگاه فرصت می‌یافت در طول۶ سال اقامتش در تهران زمان جنگ در حالی که تمام وقت به عنوان رئیس هیأت نمایندگی دریک مقام حساس دیپلماتیک سرگرم انجام وظایف طاقت فرسای خود بوده برای همسر،فرزندانش که به میهن‌شان بازگشته بودند به قلم آورده اســت. نوشتن نامه های شیوا مانند نگارش مراسلات ارزنده دیپلماتیک،یک کار هنری است و بولارد در هردو زمینه مهارت داشت. انتشارات نگاه‌ معاصر چاپ نخست این کتاب را سال ۱۳۸۸ منتشر کرد.

بچه‌های ژیواگو اثری‌است در شرح احوال آخرین نسل روشنفکران روسیه شوروی. نگارنده در این مجموعــه، حوادث مربوط به ظهور و ســقوط روشــنفکران روسی هم نسل خویش را نقل می‌کند. نام اثر، برگرفته از رمانی با عنوان دکتر ژیواگو نوشــتۀ باریس پاسترناک است. پاسترناک یکی از روشـنفکران و هنرمندان روس اســت که در دوران خشونت و وحشت انقلاب اتحاد شـوروی می‌زیسـته اسـت و رمان خود را در راســتای مبــارزات فکری خود نگاشــته اســت. این گروه از روشنفکران، باعث احیای رویای روشــنفکران در مورد جامعه‌ی شایسته انسانی در روسیه بوده‌اند.سرگذشت آنان در این مجموعه طی ۹ فصل تدوین شـده اســت و از آغاز کار تا هنگام افول ایشان را شامل می‌شود. در پایان اثــر نیز تصاویری از تعدادی از این فعالان آمده است. انتشارات معین سال ۹۱ چاپ نخست این کتاب را منتشر کرد.

انتهای پیام