مروری بر کتاب «کنشگران مرزی» نوشته مقصود فراستخواه

شهرام حلاج در شرق نوشت:

کتاب «کنشگران مرزی» را بیشتر که می خوانیم، بیش از پیش روشن می شود با متنی مواجه هستیم استوار بر پنج بنیاد «دانش، دقت، درایت، دلیری و دلسوزی». و مگر می شود برای «مسئله ایران» بدون هریک از این پنج بنیاد، راهی جست یا چاره ای ساخت؟

1 مسئله ای با این گستردگی و ابعاد، بی گمان در ذات خود پیچیدگی و غموض دارد. پس باید پرسید چگونه محققی، با چه روش تحقیقی، می تواند سراغ مسئله ای با این اندازه از پیچیدگی و غموض ذاتی برود؟

محققی مانند مقصود فراستخواه می تواند از پس چنین مسئله ای برآید. فراستخواه محققی است که نعمت الله فاضلی بارها از وی با وصف «علامه فراستخواه» یاد می کند. محققی است که سال ها شبانه روز کوشیده است خودش را به سطح غموض این مسئله و تنوعات پیچیده آن ارتقا دهد و نه آن که با نادیده گرفتن این غموض ذاتی مسئله را تقطیع یا ساده کند. بسیار مهم است که پژوهشگر نخواهد مسئله را زیاده از حد ساده سازی بکند تا زودتر به حد محدودیت های خودش برساند و بسته بندی کند. مهم است که پژوهشگر نخواهد در دامنه داشته و ماحضر خودش یا رشته تحصیلی خودش مسئله را ببندد؛ بلکه خودش، دیدگاهش و رشته اش را توسعه دهد و تا حد ممکن به سطح واقعیتی چنین پیچیده و چندوجهی ارتقا دهد.

ما اینک با حاصل کوشش پژوهشگری روبه رو هستیم که می کوشد در جای جای واقعیت پیچیده و درهم تنیده، از بهترین ابزارهای ممکن کمک بگیرد. گرچه در حال کاوش در داده های سرشار تاریخی است اما در صورت ضرورت، سراغ آینده پژوهی نیز می رود؛ به ضرورت سراغ جامعه شناسی و باز به ضرورت، سراغ روان شناسی. این پژوهشگر درایت می ورزد تا در چارچوب یکی از این ابزارها و روزنه ها محصور نماند. تا تحقیق را دچار «خطای سیستماتیک» نکند. این شیوه که بتوانیم از هریک از این ابزارها با دقت و درایت کمک بگیریم اما در هیچ یک از آنها محصور نشویم، یادآور آن انعطاف یا چابکی است که تحت عنوان «Cognetive Flexibility»، به عنوان یکی از ده مهارت بنیادی در فهرست مهارت های پیشنهادی اجلاس جهانی اقتصاد ذکر شده است.

دست آخر آن که، این پژوهشگر «مسئله ایران» و نظریه پرداز «کنشگران مرزی»، باز در میان همه این رشته ها، دست به کوشش دیگری می زند. او در پی تحقیق روشمند یا آکادمیک است. پس در میانه میدانش، به روش تحقیق اهتمام می ورزد. او سال ها است که روش تحقیق درس می دهد. کتاب روش تحقیق وی بارها تجدید چاپ شده است. پیش از آن که از وجه نخست کار -یعنی کیستی مولف- عبور کنیم، شایان تصریح است که محدودیت های ذاتی این نظریه پرداز نیز مانند هر محقق و نظریه پرداز دیگری، در جای خودش هست. طبعا وی نیز در جاهایی ناخواسته -و بسا در جاهایی نیز خواسته- برخی وجوه و بسیاری اجزا یا عناصر را نادیده گرفته است. ذکر گسترده‎تر بودن نگاه فراستخواه – به معنی توجه به مزیت های نسبی نگرش و روش وی- بخشی از واقعیت است. در کنار این واقعیت، واقعیت دیگری نیز هست: نیازهای طبیعی کار وی به بهسازی و چکش کاری بیشتر. مگر جز این است که «پژوهش پروژه همواره ناتمام است». در بررسی کتاب یا متن، چند زاویه نیازمند تامل است. یکی این بود که چه کسی آن را تالیف یا تدوین کرده است. دوم آن که چگونه تحقیق و تدوین کرده است؟ سرانجام این که چه چیزی تولید و بیان کرده است؟ اینک پس از وجه اول یا «کیستی؟»، به وجه دوم یا «چگونگی» بپردازیم.

2 درباره چگونگی این تحقیق، توجه به نقطه عزیمت آن بسیار راهگشا است. خوشبختانه در این مورد خود نویسنده، تاکید می کند که شایسته است توجه کنیم «کنشگران مرزی» پاسخ به کدام مسئله است؟ وی به روشنی و در نخستین سطور کتاب «کنشگران مرزی» می نویسد: پاسخی است به «مسئله ایران».

این نگرانی یا مسئله مندی، هنگامی روشن تر می شود که توجه کنیم: دیگر کتاب تازه مقصود فراستخواه که همزمان با تحقیق و تدوین نظریه کنشگران مرزی تدوین شده است و البته حدود یک سال قبل از انتشار کتاب «کنشگران مرزی» به زیور طبع آراسته شده است، کتابی است دقیقا با همین نام: «مسئله ایران» (نشر آگاه- زمستان 1400).

چالش و تنش ذهنی نویسنده این بوده است که پاسخی بیابد برای جامعه ای که از نظر وی مدام خرگوش آزمایشگاهی نظریات گوناگون می شده است. جامعه ای که مدام «اوراق» می شده است. سیر مطالعاتی مقصود فراستخواه جامعیت و روشمندی توامی داشته است. زبان قرآن، تاریخ اسلام، تاریخ ایران، تاریخ معاصر، جامعه شناسی، روان شناسی، ذهن، تفکر نقاد، گفت وگو، آموزش وپرورش، آموزش عالی، دانشگاه و سرگذشت آن، روش تحقیق و گراندد تئوری. اینک، وجه «دلسوزی» و «دیگردوستی» کار نمایان تر می شود. او نه از سر تفنن و بحث های روشنفکرانه و بلکه همه این شاخه ها را در زیر عنوان «مسئله ایران» خوانده و وارسیده است. همه اینها را در پی راهی برای کاستن از درد و رنج انسان ایرانی معنا بخشیده و از سازگاری و تلائم آنها یک شبکه علی و علمی را برساخته است.

اما «کنشگران مرزی» به این مسئله (مسئله ایران) چگونه پاسخ می دهد؟ در همان صفحات نخستین می گوید ما بسیاری مواقع دائم می شنویم که فلان امکان را نداریم، فلان ساختار را نداریم و نداریم، نداریم و نداریم. سپس می پرسد پس ایران، چرا مانده است؟ و چگونه مانده است؟نویسنده در این مسیر نیز فقط به حل مسئله قناعت نمی کند. بلکه اول مسئله را تشدید می کند. او می پرسد: اگر شکاف هست، پس چرا ایران از بین نرفت؟ اگر این همه چالش هست، پس چرا ایران همچنان هست؟ ایران با چه سازوکار یا سازوکارهایی مانده است؟

نویسنده با چنین پرسش هایی پیش می آید و «سرمشق امکان» را به جای «سرمشق فقدان» نشانمان می دهد. او برای آن که راز تداوم زندگی در ایران را بگشاید، پژوهش را نیازمند رهایی از ثنویت سنگین «دولت و مردم» می داند. نیازمند رهایی از ایدئولوژی های آماده می داند. نیازمند رهایی از سنگینی هر ابرروایت «کلی نگر». نیازمند روی چرخاندن به سوی 1Microhistory یا تاریخ خرد. خودش نیز راه توصیف فربه از ابعاد مختلف زندگی مردمان این فلات را پیش می گیرد. راه تعمق و فهم روایت های کوچک تر زندگی در ایران را می پیماید. تا نظریه ای بر پایه های واقعیات عینی ایران به دست دهد. نویسنده ما را دعوت می کند که تاریخ «نخبگان معمولی» را ببینیم. نخبگانی که موثر هستند و در عین حال همه چیزدان و همه فن حریف نیستند. فرهمند نیستند. نخبگانی که گوشت و پوست دارند. در چارچوب منطق طبیعی و مادی زندگی هستند اما در عین حال مهارت ها و ابتکار عمل هایی هم می ورزند. فهم موقعیتی، منطق موقعیتی و خلاقیت موقعیتی را به کار می بندند. نخبگانی که راه Realpolitik و سیاست ورزی و کنشگری واقعی می پیمایند. یعنی به جای تعیین قواعد باید و نباید، کنش می ورزند و بر اساس ملاحظات، شرایط و عوامل معین و موجود، در میدان سیاست و بر امور سیاستی تاثیرهای ولو کوچک می گذارند.

فراستخواه می گوید: «وقتی تاریخ ایران را با دقت می خوانیم شگفت زده می شویم که با وجود این همه مصایب و سوانح، ایران هنوز هم هست. با همه فراز و فرودها، انسان ایرانی هست و تصاویری از زندگی و خیالی از زیست بهتر دارد و هنوز در درون خود تنش و امید زندگی و بهبود دارد». نویسنده می گوید: «راز ماندگاری ایرانی را فقط با نظریات غالب موجود نمی توان به درستی توضیح داد. در نظریات رایج و نگاه های کلی نگر (نه «کل نگر») گویا بخشی از کوشش ها و کنش ها نادیده گرفته ایم». فراستخواه تصریح می کند: «وقتی از استبداد و انسداد صحبت به میان می آید چه بسا گرفتار پارادایم عقب ماندگی و دولت آب سالار، پاتریمونیال و اقتصاد نفتی هستیم. در ادبیات فردیدی نیز فرض می شود که صدر تاریخ ما ذیل تاریخ غرب است. از اینها ممکن است این نتیجه گرفته شود که استبداد فابریک ایران است و یا ایران به پایان رسیده است. این نگاه تقلیل گرایانه است. نظریه جامعه کوتاه مدت جناب دکتر کاتوزیان ظرفیت های خوبی دارد اما تاویل اجتماعی و عامه پسند آن در ایران گاه این نتیجه را به دست می دهد که کار ایران تمام است و ایران یک پروژه پایان یافته و شکست خورده و تکرار و تدوام انحطاط است» (اعتماد، ششم اسفند 1401). فراستخواه با دیدن این همه سرمشق فقدان، می بیند که در عمل ایران همچنان مانده است. هست و زندگی می کند. بنابراین می اندیشد: پس باید عنصری یافت که به این قوام و دوام انجامیده است. امری ناگفته و نامکشوف باید بوده باشد که سبب شده است ایران به جای نبودن، باشد. شاید یک نمونه ساده، حمله اعراب مسلمان (یا مسلمانان عرب) به ایران باشد که فارغ از احساس، ادراک یا عاطفه و هیجان هریک از ما، یک رخداد تاریخی است. این واقعیت تاریخی که سپاهیانی از جزیره العرب به هر دو سوی شرق و غرب رفته اند. در غرب به مصر رفته اند و در شرق به ایران. اکنون زبان مصریان عربی شده است اما زبان ایرانیان نه. به این مسئله دقت کنیم: زبان فارسی هم ممکن بود نباشد و به جایش زبان عربی باشد، چنان که در مصر چنین است. زبان ایران در معرض نیستی بود. اما هنوز هست. چرا و چطور هست؟

فراستخواه از این دست پرسش ها یافته و دنبال سبب شناسی آنها بوده است. پی آواز این پرسش و تنش، گویا ناگهان با یک تیپ، یک گونه از اشخاص برخورده است که در یک روش و کنش همانند یکدیگر بوده اند. نهادهای مدنی و اجتماعی در این سرزمین چشم گیر نیست. اما «دقت» کرده و کنش های جایگزینی که این نقص ساختاری را جبران کرده اند، به چشمش آمده است. او پس از برخورد با نمونه هایی از این تیپ در صفحات تاریخ ایران، دیگر گریبان خود را و این تیپ را و صفحات تاریخ را رها نکرده است. بلکه درنگ و جست وجو و کاوش را تشدید کرده است و برای این تیپ و این کنش، مصداق های دیگر و دیگری هم یافته است و رفته رفته وجود یک نوع کنش را در تاریخ ایران استقرا کرده است: «کنش مرزی». سرانجام کار، دیدن همین کنش ها و کنشگران گویا گشودن راهی شده است از «تاریخ فقدان» به سوی «تاریخ جبران». اینها، همه، در تاریخ ایران بوده اند. نشانشان در لابه لای سطور و صفحات تاریخ مندرج است اما کسی لازم بود پرسشگر و چشمانی می بایست جویا، تا آنان را ببیند و آنان و راه و رسمشان را برکشد و در برابر دیدگان ما نهد تا درباره آنان سخن بگوییم. تا سخن تازه بگوییم. تا آن رسم و راه را به خودآگاه جمعی ما درآورد و در محافل دانش و اندیشه به بررسی و شناسایی بیشتر بگذارد. به ارزیابی و آسیب شناسی و پندآموزی و راهجویی بگذاریم.

بدین ترتیب ماجرا از طرح افکندن یک پرسش یا گمان آغاز شد: اگر یک سره «تاریخ فقدان» بود که باید ایران پایان می یافت اما ایران همچنان مانده است؛ پس باید چیز دیگری هم بوده باشد. همین برهان خلف، وجود چیزی را اثبات می کند که پیش از این، کمتر به چشم آمده است. چیزی که پیش از این در سایه و حاشیه مانده است. فراستخواه تلنگرمان می زند که حواسمان را جمع کنیم، چهره گروهی دیگر از کنشگران به چشم نیامده است. فراستخواه قائل است اگر این کنشگران را یکی یکی بجوییم و از نگاهی عمیق و نزدیک تر ببینیم و غبار تعجیل، «کلی نگری» و فراموشی را از رویشان فوت کنیم، آنگاه خطوط چهره مشترک میان این گروه از کنشگران برایمان معنی دار می شود. کنشگرانی که معمولا در جریان روزگار و نیز گاهی در بزنگاه های آن، آثاری قابل ملاحظه داشته اند اما در روایت های تاریخ «کلی نگر: صدای کارشان و صلای نامشان به گوشمان نیامده است. پس برای فهم بهتر «مسئله ایران»، اکنون وقت آن است که ما گوش و چشم خود را به نوعی دیگر از کنش های تکرارشونده باز کنیم. کنش هایی که نخ تسبیح میان آنها، «رفتار مرزی» است. حضور و تردد در مرز میان ایوان جامعه و دیوان دولت. فراستخواه با نظریه بر پایه شواهد تاریخی ایران، یا نظریه برآمده از بستر تاریخی ایران و استقرای نمونه های مکرر، قواعد و قواره هایی در کنش های این گروه از کنشگران را کشف و صورت بندی کرده است. کتاب «کنشگران مرزی» معرفی و بازنمایی همین اشخاص و رفتارهایشان است.

فراستخواه تلاش می کند از روایت های کلان تاریخی نقبی بزند به تاریخ خرد. دستاورد این کاوش گشایش دروازه «تاریخ امکان» است در برابر «تاریخ فقدان». او در متون و مستندات تاریخی سازوکارهایی برای بهتر زیستن را به ما نشان می دهد. از جمله نشان می دهد که خانم ونسا مارتین درباره جامعه ایران کار علمی کرده و با تحقیقات تاریخ خرد نشان داده است: در ایران دوره قاجار نوعی چانه زنی و مذاکره وجود داشته است. (کنشگران مرزی، ص 51).

خلاصه آن که روش کار برای صورت بندی نظریه این بوده است که: پژوهشگر تک تک این نمونه های یا مصادیق را گزارش می کند. گزارشی از تاریخ خرد. به این ترتیب تاریخ خرد از «کلی نگری» (نه کل نگری) فراتر می رود؛ جزئیاتی را می بیند و امکان های تازه ای کشف می شود. به این ترتیب تاریخ خرد از «سرمشق فقدان» راهی به سوی «سرمشق امکان» می گشاید. البته او در حالی که این گونه با مشقت و دقت نشانه ها و مصادیق کنشگران مرزی را از لابه لای صفحات تاریخ می جوید و بر می کشد اما در عین حال بارها به ما یادآوری می کند که کنشگر مرزی انسان فرهمند و خاصی نیست. تا جایی که حتی ممکن است برای منفعت خودش وارد منطقه یا فضای مرزی شده باشد اما سرریز عملش -خواسته یا ناخواسته- سبب گشایشی در بخش عمومی و زیست جامعه نیز بشود. نکته این است که در هر صورت و با هر نیت، یک راهبردها یا کنش هایی در تردد بازیگران میان جامعه و قدرت، سبب ثبات و دوام ایران شده است. در واقع وجه توصیفی و انکشافی که باید بدان توجه کنیم این است که این چنین کنش ها و افرادی بارها و بارها در تاریخ ایران سبب گشایش شده اند.

اما چرا کشف نقش «کنشگر مرزی» و صورت بندی کنونی آن را باید نظریه دانست؟

نظریه اجتماعی آن است که امری را با شواهد قابل اثبات، به صورت منظم، سیستماتیک و بین الاذهانی توضیح می دهد و امکان نقد، بررسی و بازبینی شواهد را فراهم می سازد. شکل کنونی کتاب کنشگران مرزی واجد این ویژگی ها هست. کنشگر مرزی از شواهد تاریخی برآمده است. «کنشگر مرزی» از شواهد میدانی در تاریخ ایران کشف ، صورت بندی و توضیح شده است. با توضیح علی و به صورت سیستماتیک و همراه با شواهد تجربی. چرایی و سبب شکل گیری آن تشریح شده است. زمینه های ظهور و نیز اشکال و روش های ظهور و بروز آن تشریح شده است. موانع و نیز عوامل تشدیدکننده آن تشریح شده است. پس ما در این کتاب با «نظریه کنشگران مرزی» رو به رو هستیم.

خوب است در کنار این که توجه می کنیم «نظریه کنشگران مرزی» چیست، به این نیز توجه کنیم که «نظریه کنشگران مرزی» چه چیزی نیست. پیش از هرچه باید توجه کرد که این نظریه، بنا ندارد ایدئولوژی باشد. این نظریه در پی تجویز نیست. توصیف است. البته توصیفی فربه، غنی و سیستماتیک. همچنین باید توجه کرد که این نظریه، دعوت به نظریه اعتدال نیست. مرادش این نیست که حد وسط خوب است. نظریه «نه دولت و نه ملت» یا «کمی دولت و کمی ملت» نیست. به تصریح نویسنده رهیافت رئالیسم انتقادی را در پیش می گیرد. همان طور که گفتیم «کنشگر مرزی» آدم فرهمند، همه فن حریف و قهرمان نیست. همه کاره نیست. افزون بر این یگانه کنشگر جامعه ایران هم نیست. حتی شاید کنشگر برتر هم نباشد. نکته این است که بدانیم هست. در کنار کنشگران مدنی هست. وی هم کار خودش را به انجام می رساند.

«کنشگر مرزی» جایگزین کنشگران حماسی و قهرمانان و جان نثاران هم نیست. دعوی نظریه فقط این است که این کنشگر هم با تمام ضعف ها و قوت هایش بخشی از واقعیت تاریخی ایران است که باید سهمی در خورد در فراز و فرودهای تاریخی به آن داد تا بلکه تاریخ را درست تر فهم کرد. علاوه بر اینها، فراستخواه دقت دارد که گاهی نظریات با درک عامه پسند تاویل می شود. بنابراین می خواهد که از همین آغاز مراقبت کنیم تا نظریه عامه پسند نشود. او این نگرانی را به روشنی ابراز می کند که «تاویل عامه پسند نظریه های بزرگ بسیار مهم است و من در مورد نظریه کنشگران مرزی نیز این ترس را دارم که نوعی بدفهمی و سوءتاویل اجتماعی از آن به دست داده شود که از عمق نظریه و پیچیدگی های تئوریک آن بکاهد» (اعتماد، ششم اسفند 1401).

3 اینک به وجه سوم کار بپردازیم، به معنا و محتوای «نظریه کنشگر مرزی».

کتاب نخست به این پرسش می پردازد که این نوع کنشگری چرا به وجود می آید؟ چه موجباتی داشته است؟ کتاب دلایلی را برای چرایی بروز این روش کنشگری برمی شمارد. از جمله بزرگی دولت یا بزرگی اقتصاد دولتی را یکی از علل می داند. استقلال دولت از درآمد مالیاتی و اتکای دولت به رانت ها و منابعی کمیاب مانند نفت، جایگاهی بی بدیل به دولت و سپس نقش مهم به کنش های مرزی می دهد. همچنین هزینه بالای تغییر را دلیلی دیگر می داند. دلیل دیگر را موقعیت خاص منطقه ای و بین المللی ایران برمی شمارد.

پرسش دیگری که کتاب به آن می پردازد این است که این نوع از کنشگری، چه زمینه هایی دارد؟ وی عللی مانند کهنسالی ایران و داشتن خاطرات تمدنی را از این علل می داند. این خاطرات تمدنی، تصاویر ذهنی و خیال ها سبب شده است که انسان ایرانی از زندگی و پیشرفت دست بر ندارد. انسان ایرانی در هر زمانه و زمینه ای در پی تصاویر بلند و خیال های خود باشد و از هر طریق راهی به آنها بجوید. ایرانیان در ذخیره تاریخی گران بار خود ابن سیناها، خیام ها و خوارزمی ها دارند و با همین تصاویر است که از زندگی دست نمی کشند. البته وجه دیگر نیز آن است که روح سازگار ایرانی سبب می شود در هر جای و شرایطی راهی بجوید و روشی بسازد. آن ناآرامی همیشگی که مسبب سازگاری ایرانیان شده است و گاه به افراط هم شاید رفته است، خواه ناخواه، این گونه از کنش، یعنی کنشگری مرزی را در ایران تشدید و تقویت کرده است. با توجه به این زمینه ، این گونه از کنش در ایران بیشتر روییده و بالیده است. به همین سبب شایسته است برای فهم بهتر ایران، در چنین کنشی بیشتر تحقیق، تحلیل و تعلیل انجام دهیم.

پرسش دیگر آن است که کنشگران مرزی با چه روش یا ترفندهایی کار کرده اند؟ کنشگران مرزی چه راهکارهایی یافته یا ساخته اند؟ محقق در پاسخ این پرسش نیز روش ها یا ترفندهای گوناگونی را یافته و به ما نشان داده است. از مذاکره و چانه زنی گرفته تا صدابخشی مردمان و توانمندسازی جامعه. از دیپلماسی و آموزش حکمرانان گرفته تا تصمیم سازی و اصلاح، تعدیل یا ارتقای سیاست گذاری. پرسش دیگری که مولف تشدید و تشریح کرده است، این است که کدام متغیرها، کنش های مرزی را تقویت یا تعدیل کرده اند؟ در پاسخ به این پرسش نشان می دهد که گاهی روابط یا نسبت های خانوادگی توانسته است این نوع کنش را تسهیل یا حتی تقویت کند. همچنین ویژگی های شخصی مانند هوش کنشگر -در غیاب ساختارهای هوشمند- اهمیت زیادی داشته است. توانایی شخص کنشگر در خلاقیت یا در طرح افکندن ابتکارات نیز امکان این نوع کنشگری را تشدید و تقویت کرده است. سوای این خصایص فردی و خانوادگی و خاندانی عوامل محیطی و خارجی مانند بحران ها نیز تشدیدکننده بوده اند. گاهی بحران ها گوش دولت ها را شنواتر ساخته است و به این ترتیب کنش های مرزی را تقویت کرده اند.

فراستخواه با همان روش استقرایی و تحلیلی و کیفی، به شناسایی و دسته بندی دستاوردها یا بگوییم کارکردهای کنش مرزی نیز پرداخته و آنها را در پنج سطح طبقه بندی کرده است: سطح ایجاد یا تاسیس، سطح امداد یا تقویت، سطح اصلاح و سپس سطح اخطار و در نهایت -یعنی در مواردی که هیچ یک از اینها امکان نداشته است- در سطح انتقال؛ انتقال برای کاهش هزینه های جایگزینی و جلوگیری از هزینه های فروپاشی بیش از حد ساختارها.یکی از مزایای این تحقیق آن است که محقق به کژکارکردی ها یا بدکارکردی های کنش های مرزی هم توجه داشته و آنها را برشمرده است. او نشان می دهد تمام آنچه گاه به عنوان کارکردهای کنش مرزی بر می شمارد، گاهی نیز دچار انحراف شده است مثلا کنشگر مرزی گاه به تداول قدرت غلتیده است به جای کارکرد ایجاد. گاهی به تشکیل جرگه ها و حلقه های قدرت مشغول شده است به جای امداد و تقویت کارآیی یا مشروعیت دولت. گاهی به توجیه قدرت پرداخته است به جای اصلاح قدرت و بسا انحراف های دیگر.

نویسنده در بخش پایانی کتاب با تفصیل و دقت بر محدودیت ها و موانع کنش های مرزی نیز مداقه کرده است. وی موانع و محدودیت هایی مانند «چسبندگی کنشگران مرزی به بوروکراسی دولتی»، «تولید فعالیت به جای نهادسازی و توانمندسازی»، «بوروکراسی دولت، روح خلاقیت و چالاکی از کنشگران می ستاند»، «لختی، ماندگرایی و فرمالیسم»، «فقدان ظرفیت های جذب در حکومت»، «دشواری بازی در زمین گل آلوده» و «قدرت دانشی و کارگذاری از عهده قدرت حکومتی و رانتی برنمی آید» را برشمرده ‎است.

سوای آنچه مولف در پایان کتاب به دقت و تفکیک و تفصیل آورده است، آنچه بیشتر ذهن من به عنوان یکی از خیل مخاطبان نظریه را درگیر می سازد این است: کنشگر مرزی در تردد میان جامعه و دولت است. کنشگر مرزی از یک دیدگاه دیگر نیز در مرز است. از دیدگاه اخلاقی. حتی شاید از دیدگاه اخلاقی، خطیرترین شکل کنش، همین کنش مرزی باشد. زیرا قدرت همواره وسوسه انگیز و همنشین ثروت و چرب و شیرین دنیا است. کنشگری مرزی به شکلی پنهان و ظریف می تواند به نوعی کاسبی مرزی تبدیل شود. پس شایسته است که کنشگر مرزی همواره مراقب خویشتن باشد و چو بید بر سر ایمان خویش بلرزد . این وجه به شدت اخلاقی است چون هر کسی در اعماق ذهن یا قلب خود می داند چه می کند و چه در سر دارد.

از دیدگاه رویکرد معناجویی که در آثار فراستخواه به روشنی موج می زند، گفتنی است که نظریه «کنشگران مرزی» نشان می دهد که حتی، حتی، حتی در سخت ترین لایه های قدرت عبوس و خشن نیز می توان معنا آفرید. بازمی نمایایند که راه رهایی میهن ما، ایران عزیز، پافشاری بر همین معنادادن به قدرت و حتی معنا آفریدن در ساختارهای سخت و حتی بخش های خشن است. شاید از همین رو است که دکتر محسن رنانی که در چارچوب «پویش فکری توسعه» سال هاست روی توسعه در ایران کار می کند، با بیش از بیست اندیشه ورز و دانش ورز جدی و به روز ایران امروز ما، بحث، نقادی و مصاحبه های عمیق داشته است و در چارچوب «دایره المعارف توسعه ایران» نظریات هریک از این نخبگان ارجمند ایرانمان را بررسی کرده است، سرانجام، در جمع بندی تابستان 1401 خود اعلام می کند: در میان نظریات موجود برای ایران امروز ما، آنچه می تواند گره از کار فروبسته ایرانمان بگشاید و از دردها و رنج های مردم رنجدیده و رنجیده ما بکاهد: همانا چیزی نیست جز «نظریه کنشگران مرزی مقصود فراستخواه». سخن آخر این که این پژوهش و نظریه، گرچه محدودیت های ذاتی هر پژوهش را با خود دارد اما به دلیل سبک کار و روش و نگرش نظریه پرداز آن، از غنای نسبی بالایی برخوردار است. پس کلمات و عبارات و گزاره های آن را باید جور دیگری خواند. با وجود نسبیت و نقدپذیری مسلم این کتاب، باید غنای پس پشت کلمات آن را دید و دریافت. کتابی برآمده از «دانش، دقت، درایت، دلیری و دلسوزی».

انتهای پیام