«تلاشمان برای تحقق روزنامه نگاری تحقیقی بی فایده است» | میزگرد عبدی و مهاجری

سال هاست که اساتید ارتباطات و روزنامه نگاران بر اهمیت ژانر روزنامه نگاری تحقیقی و مجهز شدن تحریریه ها به این سبک، تاکید ویژه ای دارند. اما موانع و چالش های زیادی بر سر راه این ژانر و روزنامه نگاران در این حوزه وجود دارد. شفقنا در اتاق گفتگوی خود میزگردی با عنوان «چالش ها و موانع روزنامه نگاری تحقیقی» با حضور عباس عبدی روزنامه نگار پیشکسوت و محمد مهاجری فعال رسانه ای برگزار کرد.

مشروح این میزگرد را در ادامه بخوانید…‌‌

عبدی با اشاره به تفاوت معنایی«افشاگری» و «روزنامه نگاری تحقیقی»می گوید: به نظرم افشاگری در فضای رسانه ای بد تعریف شده است و باید به جای آن از عنوان «روزنامه نگاری تحقیقی» نام ببریم. وقتی فردی در مسائل عمومی و اجتماعی و در سیاست نقشی دارد به صورت پیش فرض پذیرفته که در عرصه عمومی حضور داشته باشد، پس مسائل و اخبارش هم باید در عرصه عمومی در دسترس همگان باشد. البته افشاگری بیشتر برای جوامعی مانند ایران است که افراد نمی توانند به راحتی گزارش تحقیقی بنویسند، پس مسائل را به صورت افشاگرانه مطرح می کنند.

دسترسی و انتشار اطلاعات به موقع، یک اصل مهم 

او ادامه می دهد: در این مدت اخبار زیادی درباره فرش های کاخ سعدآباد و دریافت خودروهای نمایندگان مجلس منتشر شده است، اما کوچکترین تحقیق حرفه‌ای در این باره نمی بینیم.  مدام نمایندگان و مقامات رسمی و دولتی در این باره اظهار نظر می کنند. در حالیکه این شکل خبر رسانی بی معناست و باید خبرنگار حق دسترسی به اطلاعات را داشته باشد و بتواند به اسناد و مدارکی دست پیدا کند. البته نه بعد از چند سال، بلکه در همان موقع انتشار اولیه اخبار‌. در مجموع نباید افشاگری را مقوله بدی بدانیم و باید بیشتر از عنوان گزارش تحقیقی استفاده کنیم.

مهاجری با اشاره به دلایل جدی نگرفتن ژانر روزنامه نگاری تحقیقی می گوید: اصل روزنامه نگاری در ایران جدی گرفته نمی شود. متاسفانه ۹۰ درصد مدیران کشور خود را متخصص رسانه می دانند. علاوه بر اینکه در سمتی که هستند خود را عقل کل می دانند همان ویژگی را در امور رسانه ای  هم دنبال می کنند.  وقتی در کشور روزنامه نگاری را به عنوان حرفه نشناسند و زمانیکه در کار رسانه ای کسی در جای خود قرار نگرفته باشد، وقتی اتفاق ناگواری در فضای کشور و سیاسی رخ می دهد، نمی توان دنبال فرایندی به نام روزنامه نگاری تحقیقی رفت و از این ژانر انتظار تحول داشته باشیم.

مزایای روزنامه نگاری مستقل برای جامعه و حاکمیت

او بیان می کند: مدتی است به این مساله فکر می کنم که چقدر خوب می شد اگر در اتفاقات کشور، بالاترین مقامات اجرایی یا قضایی کشور مجموعه ای از روزنامه نگاران را که به هیچ یک از بخش های حاکمیت، وابستگی حقوقی نداشته باشند، انتخاب کنند و این روزنامه نگاران گزارشی از اتفاق های مختلفی که در جامعه رخ داده، تهیه کنند با این شرط که قابلیت انتشار عمومی داده باشد.

مهاجری بیان می کند: اگر در ژانر روزنامه نگاری تحقیقی، دست روزنامه نگاران حرفه ای را باز بگذارید، قطعا خطای آنها بسیار کمتر از افرادی است که با اهداف سیاسی دنبال یک قضیه خواهند رفت. مسئولان کشور هنوز لذت روزنامه نگاری تحقیقی را نچشیدند. اگر چندین بار، این امکان را برای روزنامه نگاران حرفه ای فراهم کنند، آنوقت حکمرانی می بیند  چقدر کار برایش ساده تر شده است.

خلاء جامعه و نهاد مدنی قوی، مانعی برای گزارش های  تحقیقی

عبدی که با ایده مهاجری درباره گردهمایی روزنامه نگاران تحقیقی موافق است، می گوید: معمولا اصحاب قدرت کشورها با چنین گردهمایی روزنامه نگاران موافق نیستند، چرا که روزنامه نگاران را موی دماغ خود می دانند. بنابراین ما نباید از مسئولان انتظار خاصی جز مخالفت داشته باشیم. باید این مساله را در نگاه کلان تر و موازنه قوا دید‌. جامعه مدنی وقتی قوی نباشد، کسی نمی تواند گزارش های تحقیقی آماده کند.

موازنه قوای اجتماعی؛ سپری برای روزنامه نگاری تحقیقی

عبدی با اشاره به خبر دریافت خودرو توسط تعدادی از نمایندگان مجلس با انتقاد می گوید: چرا در این ماجرا کسی جرئت نمی کند که جزئیات بیشتری درباره شرکتی که این خودروها را داده است منتشر کند؟ چون روزنامه نگاران می دانند برایشان مشکلاتی به وجود خواهد آمد و کسی از آنها حمایت نمی کند. مجلسی که کار خود را با شعار ضد فساد شروع می کند،  اولین کاری که انجام می دهد، بستن دهان نماینده مجلسی است که خبر انتشار دریافت خودروها را داده است. به طور کلی باید مقوله روزنامه نگاری تحقیقی از طریق موازنه قوای اجتماعی حل شود یعنی در اصل نهادهای اجتماعی روزنامه نگاری باید خودشان قدرتمند باشند تا از حقوق خود و دیگران دفاع کنند.

این روزنامه نگار پیشکسوت می گوید: در کشور ما به علت ضعف نهادهای مدنی از یک طرف و از سوی دیگر چون رسانه های دولتی مطلقا زیر بار تهیه گزارش های تحقیقی نمی روند، روزنامه نگاران در حال ضعیف تر شدن هستند و خبرنگارانی که باید حرفه ای کار کنند در این شرایط ترجیح می دهند، فعالیت رسانه ای انجام ندهند و افراد عادی جای آنها را می گیرد که امکان دارد کارشان جذاب نباشد. به همین خاطر در ایران شاید بالاترین سطح کار رسانه ای، یادداشت نویسی است –چون در این مورد نمی توانند مانع کسی شوند- و پایین ترین سطح هم به حوزه روزنامه نگاری تحقیقی مربوط می شود. در حالیکه اگر جامعه متوازن باشد باید سطوح این موارد نیز باید با هم یکسان باشند.

خلاء حمایت تا ضعف بنیه مالی؛ سدی در برابر روزنامه نگاران تحقیقی

عبدی با اشاره به مهم ترین موانع روزنامه نگاری تحقیقی می گوید : در حال حاضر هر چقدر برای جایگاه روزنامه نگاری تحقیقی تلاش کنیم، کم اثر است به دو دلیل. یکی اینکه همکاری و حمایت رسمی و مدنی در این زمینه دیده نمی شود و دیگری بنیه ضعیف مالی مطبوعات است.

او می گوید: از طرفی دیگر برخوردهایی که با روزنامه نگاران در تهیه گزارش های تحقیقی صورت می گیرد، واقعا انگیزه خبرنگاران را برای تهیه چنین کاری از بین می برد. در حالیکه اشتباه جز طبیعت انسانی است. مثلا قضات اشتباهات زیادی می کنند اما کسی گریبان آنها را نمی گیرد.

او با نگاهی قانونی درباره اشتباهات خبرنگاران می گوید: در قانون اساسی برای قضات اصلی به نام اشتباه ناشی از قصور و اشتباه ناشی از تقصیر را داریم. در تقصیر اگر قاضی به صورت فاحش یک سری نکات را رعایت نکرده است، خودش مقصر و مسئول است و باید هزینه بدهد. اما اگر قصور است آنها را حکومت باید بدهد. اما در کشور ما چنین اصلی را برای روزنامه نگاران قائل نیستند، چون با اصل بنیان روزنامه نگاری در کشور مخالفند. در کشورهای توسعه یافته حدی از اشتباه روزنامه نگار را می پذیرند به شرطی که ثابت کند سوء نیتی در آن نبوده و فقط قصوری رخ داده است.

دیوار بلند مصلحت؛ ترمزی در برابر فعالیت خبرنگاران

مهاجری درباره اختلال های مهم در کار روزنامه نگاران می گوید: ما در کشور دیوار بلند و قطوری به نام دیوار مصلحت داریم. ممکن است این دیوار را یک سردبیر و مدیر مسئول در رسانه خود به یک شکل ساخته باشد و در رسانه بزرگتر به یک شکل دیگر باشد. همین مسأله خود یک مُخلِ بزرگ و عاملی مهم در سانسور فعالیت رسانه ای است.

او ادامه می دهد: البته می توان گفت از یک طرف هم ضعف روزنامه نگاری در کشور ما که البته بخشی از آن به بدنه جامعه رسانه ای برمی گردد، نتوانسته جایگاه خودش را آنطور که باید و شایسته است، جا بیاندازد. با همین احوالات اگر خبرنگار کنجکاوی که می تواند مو را از ماست بیرون بکشد، زمانیکه یک گزارش خوب تهیه می کند در فضای سیاسی و اجتماعی کارکرد خود و تاثیرات قابل اعتنایی دارد که نمونه های آن در سال های اخیر کم نیست. اما مجموعه نظام تصمیم گیر سیاسی و اجتماعی کشور خیلی تمایلی ندارند که این اتفاق و یا این ژانر از روزنامه نگاری برجسته شود، چون پای آن مصلحت جلو می آید و هر آنچه به مصلحت خدشه وارد می کند باید جلوی آن گرفته شود. به همین خاطر همه این مسائل در روزنامه نگاری تحقیقی هم وجود دارد.

اهمیت حمایت شخصیت های سیاسی و اجتماعی از روزنامه نگاران 

مهاجری بر مقوله حمایت از روزنامه نگاران به عنوان یک عامل مهم تاکید می کند و می گوید: من با دلایل و دو مانع مهمی که آقای عبدی گفتند، موافقم و  دلیل سومی که باعث می شود که روزنامه نگاری تحقیقی در کشور ما پا نگیرد این است که نهادهای مدنی و شخصیت ها و سلبریتی های سیاسی و اجتماعی و فرهنگی حاضر به هزینه کردن و حمایت از روزنامه نگار در ژانر تحقیقی نیستند. شاید در جوامعی که نهادهای مدنی اش پیشرفته تر از جامعه ما باشند این موضوع حل شده است و چهره های رسانه ای خیلی راحت تر به اهداف اقتصادی سیاسی و اجتماعی در جامعه کمک کنند.

عبدی با توضیح درباره بی اثر بودن بسیاری از گزارش های خوب تحقیقی می گوید: در اینجا باید به گزارش های خوب هم اشاره کنم که تعدادشان هم کم نیست اما مشکلی که در اینجا وجود دارد مانند وضعیت آزادی بیان است. الان ما فضا برای آزادی بیان داریم اما نتیجه ای ندارد‌. به طور مثال الان گزارشی از یک اختلاس در یک مجموعه منتشر می شود یا گفته می شود فلان طرح به ضرر منافع ملی است یا گران‌تمام می شود، همه اینها می تواند در قالب یک گزارش منتشر شود اما متأسفانه کسی پیگیر چنین گزارش هایی نمی شود. مثلا دستگاه قضایی باید پیگیر فسادهای منتشر شده باشد و پرونده آن را مختومه یا هر حکم دیگری اعلام کند. مثلا بسیاری از نمایندگان مجلس یا سیاستمداران صحبت ها و اظهاراتی دارند که از نوع گزارش تحقیقی است، اما کسی پیگیر صحت و سقم آن و رسیدگی اداری و قضایی نمی شود، بنابراین در انتقال این قضیه به عمل هم دچار بحران هستیم.

عبدی درباره عملکرد انجمن صنفی می گوید: نهاد صنفی قرار نیست از این ژانر روزنامه نگاری حمایت کند. نهاد صنفی قرار است از کل رسانه ای حمایت کند که در کشور جایگاه جدی ندارد که یک بخشی از آن به این خاطر است که خیلی از افراد به صورت تفننی وارد این حرفه شده‌اند یا فکر می کنند در صنف کار خاصی نمی توانند انجام دهند. در حالیکه صنف هم محدودیت و فشارهای خود را دارد.

رویکرد جناحی و تبعات آن در انتشار گزارش های حرفه ای و عمقی

مهاجری با هشدار درباره نگاه جناحی روزنامه نگاران و تاثیر آن بر کیفیت کارشان می گوید: آفتی که به جان روزنامه نگاران افتاده، ضررش بسیار بیشتر از برخوردهایی است که از بیرون رخ می دهد. مثلا فرض بگیرید من در یک رسانه گرایش به اصول گرا در حال فعالیتم و از دریافت ماشین شاسی بلند به تعداد زیادی از نمایندگان مجلس با خبر می شوم، بعد از دیدن چنین خبری به فکر انتخابات مجلس در چند ماه آینده می افتم و می گویم بهتر است به دنبال صحت و سقم خبر ماشین های شاسی بلند نروم، البته این اتفاق امکان دارد در جناح مقابل یعنی اصلاح طلبان هم‌پیش آید، و همان خودسانسوری هم در خبرنگاران این جناح هم پیش می آید. اما واقعا همیشه اینگونه نیست که همه موضوعاتی که اگر درباره اش تحقیق کنیم، مسائل جناحی شود و تاثیری در یک انتخابات داشته باشد.

او ادامه می دهد: حتی اگر صحت و سقم موضوع دریافت ماشین نمایندگان مجلس را به چند خبرنگار بی طرف واگذار می کردند، پرونده آن قطعا الان تمام شده بود و مجبور نبودید به یک نماینده بگویید، صحبت نکن. اگر فرصتی برای روزنامه نگار تحقیقی در این باره فراهم می شد، آنوقت معنای مجلس انقلابی مصداق پیدا می کرد و حتی اگر در پایان این گزارش خطا و قصوری متوجه مجلس و یا روسای آنان می شد، باز هم در عرصه اجتماعی و در دید افکار عمومی به نفع این مجلس می شد. به نظرم اگر خود رسانه و روزنامه نگاران -که تعدادشان انگشت شمار است- شجاع و حرفه ای به مسائل ورود کنند، جامعه ناگزیر خواهد بود که به فرهنگ روزنامه نگاری تحقیقی تن دهد.

به راحتی همه مسائل را محرمانه می کنند

عبدی در ادامه این میزگرد کلیات “طرح حمایت از افشاگری” را یک شوخی می خواند و می گوید: با یک طرح که نمی توان گفت از افشاگران حمایت می شود. اساسا دسترسی به اطلاعات به شکل قانونی یک حق عمومی است. در کشور توسعه یافته حق ندارید، مساله ای که به امر عمومی مربوط است را محرمانه کنید. متأسفانه در کشور ما به راحتی همه مسائل را محرمانه می کنند. حتی انتشار اسناد ساده را هم زیر سوال می برند. در حالیکه روزنامه نگاری باید از همه این اسناد عبور کند حتی اگر اسناد را بخرد به شرطی که به حقوق عمومی مربوط باشد. در انتشار موارد مربوط به حقوق عمومی محدودیتی نداریم.

او ادامه می دهد: از طرفی دیگر چاقو که دسته خود را نمی برد، اگر نهادهای این سیستم می توانستند جلوی فساد را بگیرند نیازی به گزارشگری شهروند و خبرنگار نداشت. دیوار مصلحت کار خود را اینجا انجام می دهد. با قوانین، کاری در عمل پیش نمی رود. همیشه باید در عینیت اجتماعی ببینیم که کسی که افشاگری و روزنامه نگاری تحقیقی انجام می دهد، چقدر صحبت ها و نوشته هایش فراگیر و تاثیر گذار است و از امنیت کافی برخوردار است.

مهاجری می گوید: طبق تجربه ای که در یکی از دادگاه هایم داشتم متوجه شدم که فهم و برداشت یکسانی در فرهنگ قضایی، سیاسی و رسانه ای ما درباره سوت زنی وجود ندارد. به نظرم تا مشکل تعریف های واحد برای فرهنگ های مختلف حل نشود، راه به جایی نخواهیم برد.  هر کسی می تواند خود را سوت زن بداند و هر قاضی می تواند طرف مقابل را دروغگو خطاب کند.

عبدی می گوید: این مساله دو راهکار مکمل هم دارد. یکی اینکه در قانون نویسی باید این واژگان را تعریف کرد. اگر این هم کفایت نکرد باید از طریق دادرسی عمومی و اطلاع مردم از مصادیق این مساله حل می شود‌.

با روزنامه نگاری تحقیقی، جلوی شایعات گرفته می شود

مهاجری می گوید: اگر یک یک روزنامه نگاری قوی و حرفه ای داشته باشیم، جلوی انتشار شایعات در جامعه گرفته می شود و به دنبال آن انتشار گزارش های عمقی و جدی و ارزشمند در کشور دنبال می شود. از طرفی دیگر اگر جامعه سیاسی و تصمیم گیر ما شأن روزنامه نگاری تحقیقی را بپذیرد، عملا از اینکه روزنامه نگاران ما به سمت سوژه ها و مسائل زرد بروند، گرفته می شود.

عبدی می گوید: روزنامه نگاری تحقیقی یک متغیر مستقل نیست که خودش به تنهایی بخواهد محقق پیدا کند. بیشتر تحت تاثیر فضای عمومی و اجتماعی خاص است.  باید مساله را در سطح سیاسی بیشتر تحلیل کرد. عامل بعدی استقلال حرفه ای است. بیشتر رسانه های کشور وابستگی های سیاسی دارند که حدی از آن قابل قبول است و در کشورهای غربی هم رسانه ها گرایش های خود را دارند ولی وابستگی مستقیم ندارند. در ایران چون اجازه این استقلال داده نمی شود با وابستگی سیاسی این کار را انجام می دهند که عوارض خاص خود را دارد به همین خاطر من فکر می کنم با توجه به نبود استقلال حرفه ای و نبود فضای رقابتی میان رسانه ها و ضعف بنیان مالی، انتظار تحقق این شکل از روزنامه نگاری در کشور فعلا بسیار دور از ذهن است.

مهاجری می گوید: به نظرم اگر مسئولین کاری به خبرنگاران نداشته باشند، روزنامه نگاری تحقیقی شکل می گیرد. الان اگر رسانه ای به دولت انتقاد کند، آگهی های دولتی اش حذف می شود نمی دانم در کجای دنیا هم چنین اتفاقاتی می افتد؟ اگر قرار باشد کار رسانه ای مبنی بر ترس و لرز باشد، سانسور خود به خود ایجاد می شود. به همین خاطر من تاکیدم بر این است که اگر محدودیت ها و فشارها برداشته شود و روزنامه نگار به صورت حرفه ای کار خود را انجام دهد قطعا کار آن رسانه بسیار دیده می شود. در این صورت وضعیت رقابتی می شود و به طبع آن وضعیت مالی هم قوت می گیرد. چون در اینجا مخاطب مشتری اصلی آن رسانه می شود و به آن روزنامه آگهی می دهند.

انتهای پیام