« ۵۲ درصد زنانی که کشف حجاب کرده‌اند، گفته‌اند بعد از قضایای مهر اقدام به کشف حجاب کرده‌اند»
ایرنا نوشت: استادان دانشگاه در نشست «سیاستگذاری حجاب و پوشش در ایران امروز: چالش‌ها و راهبردها»، به نقد و بررسی سیاستگذاری‌ها و قانونگذاری‌های انجام شده بعد از انقلاب در خصوص موضوع حجاب پرداختند.
در این نشست که دهم تیرماه در سالن ابوریحان فرهنگستان علوم برگزار شد، دکتر ابراهیم حاجیانی دانشیار جامعه‌شناسی وزارت علوم، دکتر لیلا فلاحتی دانشیار مطالعات زنان پژوهشگاه مطالعات فرهنگی، اجتماعی و تمدنی، دکتر حسن بنیانیان مدیر گروه پیوست‌نگاری فرهنگی دبیرخانه شورای عالی انقلاب فرهنگی و دکتر علی اکبر صالحی معاون فرهنگستان علوم به بیان دیدگاه‌های خود در حوزه سیاستگذاری حجاب و پوشش در ایران امروز پرداختند.
حاجیانی: قانون جدید به هدفش در بهبود پوشش زنان نمی‌رسد
دکتر ابراهیم حاجیانی به عنوان اولین سخنران، با بیان این که بعد از انقلاب همواره سیاست حجاب مورد توجه بوده است، گفت: در این ده ماه اخیر سیاست حجاب به طور جدی‌تر مورد توجه سیاستگذاران و منتقدین بوده و جرقه اتفاقات سال گذشته مرتبط با سیاست حجاب بوده است. در این ۴۰ سال، قوانین مختلفی درباره حجاب نوشته شده، اما بعد از فوت مرحوم مهسا امینی قانون حجاب مورد بازنگری قرار گرفت، چون سیاستگذار متوجه تغییر جدی رفتار و الگوی پوشش زنان و دختران ایرانی شد. طبق نظرسنجی یک موسسه وابسته به حوزه علمیه در سال ۱۴۰۲، ۵۲ درصد زنانی که کشف حجاب کرده‌اند، گفته‌اند بعد از قضایای مهر اقدام به کشف حجاب کرده‌اند. از این رو قوه قضاییه تلاش‌هایی برای قانون‌گذاری جدید انجام داد و لایحه به دولت فرستاد که اکنون به مجلس رسیده است.
وی افزود: در این جلسه درباره پیامدهای اجرای سیاست حجاب صحبت می‌کنیم و این که آیا سیاستگذار می‌تواند این گونه به اهداف خود برسد؟ دیگر اینکه اصلا هدفگذاری درستی در سه قوه شده و این سیاست می‌تواند تغییری در الگوی پوشش زنان انجام دهد؟
حاجیانی: همین الان ۶۲ درصد جامعه ایران موافق دخالت حاکمیت در حجاب نیستند و حتی ۶۰ درصد افراد محجبه معتقدند حاکمیت نباید دخالت کند
این جامعه شناس در ادامه گفت: طبق داده‌های مختلف، این سیاست با این شاکله حتی در صورت تصویب در مجلس، در آینده کوتاه مدت و درازمدت، به اهدافش نمی‌رسد و تاثیر تعیین کننده در رفتار زنان ایرانی نخواهد داشت. یک دلیل این پیش‌بینی من این است که همین الان ۶۲ درصد جامعه ایران موافق دخالت حاکمیت در حجاب نیستند و حتی ۶۰ درصد افراد محجبه معتقدند حاکمیت نباید دخالت کند و می‌توان نتیجه گرفت که جامعه به این قانون تمکین نمی‌کند.
وی افزود: قبل از این هم سیاست‌های رسمی‌در جمهوری اسلامی و نظام پهلوی چندان منشا اثر نبوده و گروه‌های سنتی جامعه هم تجارب مثبتی نداشته‌اند، چون متوجه دینامیزم‌های اساسی نظام اجتماعی نظیر افزایش تحصیلات، اشتغال و مشارکت زنان در جامعه و تحول نظام خانواده و رشد طلاق نیستند. با این فضا حتی اگر این سیاست درست باشد و مجریان به آن متعهد باشند، جامعه تاب تحمل اجرای آن را ندارد.
فلاحتی: هیچ ارزیابی از اثربخشی اقدامات ۲۵ دستگاه برای حجاب نداریم
در ادامه دکتر لیلا فلاحتی با بیان اینکه سیاست حجاب در جمهوری اسلامی را در قاب ۴۰ ساله باید دید، گفت: سال ۷۶ شورای عالی انقلاب فرهنگی قانونی کلی گذاشت. بعد از تشکیل دولت نهم راهکارهای گسترش عفاف و حجاب مطرح و زمستان ۸۴ وظایف دستگاه‌های مختلف تصویب می‌شود. شهریور ۹۸ اقدامات و وظایف اجرایی ۲۵ دستگاه مشخص و در قالب ۳۰۴ بند و مصوبه ابلاغ می‌شود که ۳۱ وظیفه به صداوسیما و بعد به ناجا و ارشاد و حتی وزارت مسکن و خارجه هم طیفی مختلف از ماموریت‌های ترویجی و تنبیهی داده می‌شود.
وی توضیح داد: مثلا در این قانون استفاده از حجاب برتر در فیلم‌ها و استفاده نکردن از آن توسط شخصیت منفی فیلم‌ها به وزارت ارشاد ابلاغ می‌شود، به صداوسیما نشان دادن اثر عدم رعایت حجاب در آسیبهای اجتماعی و به ناجا موارد متعدد مثل الزام آرایشگاه‌ها به کنترل عروس هنگام خروج الزام می‌شود و به وزارت مسکن نظارت بر ورودی خانه‌ها، تا هنگام باز شدن در، اتاق‌ها دید نداشته باشد.
فلاحتی افزود: در این ۳۰۴ بند، طیف گسترده ای از مداخلات بعضا غیرممکن به دستگاه‌ها تکلیف شده، اما امروز هیچ گزارشی از ارزیابی اثربخشی این سیاست نداریم و تنها دستگاه‌ها گزارش داده‌اند. محدود کردن حجاب و عفاف، صرفا به زنان و حذف عاملیت زنان و منشا آسیب خواندن آنها در این رویکرد دیده می‌شود و تصویری غیر متمدن از جامعه ایران بازنمایی می‌شود. گویی سیستم دارد از مردانی که قبلا سمبل وطن دوستی و از جان گذشتگی بودند، با تصویر «گرگ گرسنه و آماده غلتیدن به فساد»، مشروعیت‌زدایی می‌کند.
این جامعه شناس با انتقاد از اینکه «حاکمیت توصیه به زندگی حداقلی معیشتی می‌کند، اما از مردم می‌خواهد در موضوع حجاب حداکثری عمل کنند» گفت: گزارش‌ها بر ضد کارکرد بودن این اقدامات و بروز آسیبهای امنیتی خودخواسته توسط حاکمیت تاکید دارد.
بنیانیان: در مورد حجاب، تنها در محدوده کمی به قانون نیاز داریم
در ادامه، دکتر حسن بنیانیان؛ مدیر گروه پیوست‌نگاری فرهنگی دبیرخانه شورای عالی انقلاب فرهنگی اختلال در سیاستگذاری‌ها را در ایران و همه کشورها معمول دانست و افزود: البته مشکل ما بیشتر است و در شناخت درست مساله، راه حل مطلوب و اجرای راه حل ضعف داریم و در حجاب و عفاف هم که مساله ای مهم و پیچیده است، همه اینها هست.
وی فلسفه اصلی حجاب در اسلام را محدود کردن روابط جنسی به درون خانواده دانست و گفت: قبل از انقلاب افزایش تحریکات جنسی بوده و بعد از انقلاب تلاش سازماندهی شده دشمن هم اضافه شده و هم زمان کاهش فرصت ازدواج رخ داده است. در غرب بخشی از نیازهای جنسی خارج از خانواده پاسخ می‌یابد. در نتیجه مردان مسوولیت‌پذیر و داوطلب ازدواج کم می‌شوند و زنانی هم تمایل دارند خود را نشان دهند. این دور باعث شده خانواده در بسیاری از کشورهای اروپایی وضع خوبی نداشته باشد و این عارضه می‌تواند در جامعه ما هم رخ دهد. از این رو حکومت باید تمهیداتی بیاندیشد تا مردم از اختیار خود برای رفتار درست استفاده کنند و علاوه بر این وضع قانون و تمهیدات بیرونی هم لازم است.
بنیانیان: اساسا هیچ دولتی نمی‌تواند در فرهنگ مداخله نکند. عوامل خارج از جامعه نظیر تهاجم فرهنگی و جهانی شدن نیز در تخریب باورها و هم بر حکمرانی و هم نهادسازی فرهنگی موثر است و باید در نقشه مهندسی فرهنگی برای اینها پادزهر درست کرد
معاون پیشین سازمان برنامه و بودجه ادامه داد: بخش اعظم دعوت به حجاب و عفاف باید از طریق تربیت و ظرفیت درونی انجام شود، چون مساله به شدت فرهنگی است. تنها در محدوده کمی به قانون نیاز داریم و اگر قانونی هم گذاشتیم، برای جا انداختنش باید فرهنگسازی جدی کرد. کل این دختران از نظام آموزش و پرورش ما عبور کرده‌اند، اما تنها ۱۵ درصدشان حجاب را حکم خدا می‌دانند و تنها ۱۹.۲ مردان با بی حجابی همسرانشان مخالف بودند.
بنیانیان گفت: در کشور ما به دلیل استبدادزدگی تاریخی، فرهنگ استبدادی از بالا تا پایین تا خانواده وجود دارد. پدر مذهبی هم به دختر می‌گوید من راضی نیستم بدون حجاب بروی و شوهر هم به همسرش می‌گوید من رئیسم. این پدیده فرهنگی در سیاست هم تجلی دارد و مدیریت موضوعی را که ویژگی فرهنگی دارد، به قوه قضاییه می‌دهیم که محور کارش قانون و اجبار است.
او گفت: رفتار وقتی موثر است که در جامعه بروز یابد. اما من عکس‌هایی دارم که نشان می‌دهد در و دیوار جامعه ما ناخودآگاه دعوت به بدحجابی می‌کند و ما فقط به فرهنگسازی آگاهانه تاکید داریم.
بنیانیان با رد این توصیه که «دولت نباید در فرهنگ دخالت کند» گفت: اساسا هیچ دولتی نمی‌تواند مداخله در فرهنگ نکند. در کشور ما هم دولت بزرگ است و هم اهداف فرهنگی آن زیاد است و نمی‌توان جلوی دخالت دولت را گرفت. عوامل خارج از جامعه نظیر تهاجم فرهنگی و جهانی شدن نیز در تخریب باورها هم بر حکمرانی و هم نهادسازی فرهنگی موثر است و باید در نقشه مهندسی فرهنگی برای اینها پادزهر درست کرد. راه حل این است که هر بخش جامعه، اعم از دولتی و مدنی، نقش خود را در ارتقاء فرهنگ اعضای خود اعم از کارمند و کارگر انجام دهد، در کشورهای غربی هم کارخانه‌ها مسوولیت اجتماعی دارند.
بنیانیان: بخشی از عکس العمل نظام به بدحجابی ناشی از این است که نماد عدم موفقیت کل نظام شده
وی افزود: یکی از چالش‌های جدی در مساله حجاب را که با بی‌توجهی ایجاد کرده‌ایم، این است که بدحجابی نماد عدم موفقیت کل نظام شده و بخشی از عکس العمل نظام ناشی از این است. بخشی از حساسیت ما خارجی است، بدحجابی را خیلی بزرگ کرده‌ایم و خانواده شهدا و متدینین از آن بسیار متاثر می‌شوند. اما باید این ذهنیت را تعدیل کنیم. از سوی دیگر همه عوامل مثل هیات و بسیج و… بر بخش مذهبی جامعه تمرکز دارند و دشمن روی بقیه و جامعه دارد دوکوهانه می‌شود. اگر قانون بدی اجرا کنیم سرعت رفتن افراد از فرهنگ اسلامی به دگراندیشی زیاد می‌شود
می‌شود
بنیانیان با طرح این ادعا که «نظام فرهنگی ما در زندان است» اظهار کرد: ما در برپایی شعائر دینی متوقف شده‌ایم. شعائر مهم است، اما کارکردش تقویت باورها است و ما به این توجه نداریم. عرضه نداریم از شعائر اخلاق درست در بیاوریم. مردمسالاری ناقص هم برخی پیامدهای فرهنگی منفی دارد، چون افراد در مجلس می‌خواهند رای بیاورند. یک رییس جمهور روحانی هم برای رای آوردن می‌گوید مساله ما دو تار مو نیست و جوان حس می‌کند این مساله پایه مهمی ندارد. اینها باید حل شود. راه حل مد نظر من برای سیاست حجاب، تعادل بین فرهنگ سازی و قانون است.
حاجیانی: با این ساختار نیم بند فرهنگی به راحتی نمی‌توانیم موفق شویم
دکتر حاجیانی در ادامه با اذعان به اینکه هیچ نظامی از مداخله خودداری نمی کند، گفت: اما نوع مداخله مهم است و ما با این ساختار نیم بند فرهنگی به راحتی نمی‌توانیم موفق شویم.
وی خطاب به بنیانیان اظهار کرد: من برخلاف شما معتقدم ما هر چه در چنته داشته‌ایم، در این زمینه رو کرده ایم. از ظرفیت صداوسیما و آموزش و پرورش و دیگر نهادها استفاده کرده‌ایم و این ساختار بروکراتیک ضعیف اصلاح نخواهدشد. از این رو معتقدم احاله به موارد ناشدنی نکنیم.
دانشیار جامعه‌شناسی وزارت علوم افزود: حتی اگر دشمن نباشد، نظام‌های فرهنگی رقیب داریم. روندهای قوی جامعه را به سوی سکولاریزم سوق می‌دهد و جایی برای اراده خداوند باقی نمی‌گذارد و حجاب را امری شخصی جلوه می‌دهد و به سمت شخصی شدن دینداری حرکت می‌کنیم. در این شرایط باید مساله خانواده، ازدواج و حجاب را با سیاستگذاری درست دنبال کنیم. اما با این همه دشواری موضوع را به قوه قضائیه یا حتی شورای عالی انقلاب فرهنگی سپرده ایم و این جواب نمی‌دهد.
وی با بیان اینکه «همه ما تقویت نهاد خانواده را قبول داریم» گفت: اما در مقام اجرا به ضوابط حرفه ای برای اشاعه یک سیاست نیاز داریم. اما شواهد نشان می‌دهد توجهی به ذائقه و فرایندی که در خیابان رخ می‌دهد نداشته ایم و سیاستگذار هم گویا تنها برای رفع تکلیف ورود کرده و تجارب قبلی نشان می‌دهد این شیوه موجب اثر نمی‌شود.
حاجیانی در پایان تاکید کرد: ماهیت سیاستگذاری ما باید خیلی تفاوت کند و واقعا پیش بردن فرایند سیاستگذاری پشت درهای بسته در سال ۲۰۲۳ عجیب و به بحث نگذاشتن آن مایه تاسف است و باعث پیش بینی عدم توفیق آن می‌شود.
فلاحتی: توصیه به زندگی حداقلی معیشتی می‌شود اما از مردم می‌خواهند در موضوع حجاب حداکثری عمل کنند
فلاحتی: با این شیوه، بسیجی از گروه‌های ناراضی ایجاد می‌شود تا هر مساله را تبدیل به بحران کند
دکتر فلاحتی در ادامه نشست با اشاره به لایحه جدید عفاف و حجاب به عنوان تازه ترین سیاستگذاری نظام گفت: این لایحه که ۹ خرداد به مجلس رفته، ۱۵ ماده دارد و خیلی روشن و اجرایی به موضوع پرداخته است. در این لایحه امنیت اخلاقی و سلامت جامعه طبق کلیشه همیشگی متاثر از پوشش زنان دانسته شده و دوگانه سازی بی حجاب و باحجاب در آن هست. در حالی که مشغول کردن سیستم امنیتی کشور به حجاب باعث خلا در مسایل مهمتر می‌شود. در این قانون گفته شده ناجا باید سامانه جدیدی برای نظارت حجاب درست کند. از سوی دیگر افراد معترض به پیگیری خود، به هیئتی مرکب از یک قاضی به انتخاب رییس قضا، نماینده فراجا و فردی دیگر ارجاع می‌شود و قوه قضاییه باید در هر شهر شعبه ویژه ای برای اجرای این قانون ایجاد کند. این در حالی است که سال ۹۵، قوه قضائیه به ۱۵ میلیون پرونده رسیدگی کرده و این قانون فشار زیادی بر قوه می‌آورد.
وی با طرح این ادعا که «اولویت ناجا و دغدغه مردم سرقت است، نه حجاب» افزود: ولی سیاستگذار ما تحت فشار، اولویت‌ها را جابجا و در سطحی گسترده ساختارزایی می‌کند. در جایی دستور سلب مجوز توسط اصناف، آن صنف را در مقابل مردم قرار می‌دهد و حقوق شهروندی افراد در معرض خطر قرار می‌گیرد. اینجا ما توازن بین مداخلات نداریم و اولویت‌ها را جابجا می‌کنیم. اوج لایحه این است که گفته شده منابع حاصل از اجرای آن برای رفع آسیبهای اجتماعی مثل طلاق، کودکان کار و زنان سرپرست خانوار صرف می‌شود که کرامت این زنان را به تاراج می‌برد.
این جامعه‌شناس با بیان اینکه «حاکمیت درباره ناکارآمدی‌ها مسئولیت‌پذیر نیست و با فرافکنی مسائل را سمت مردم می‌اندازد»، گفت: گویی در مسایل اقتصادی، حجاب و… همه جا مردم مقصرند. از سال ۸۰ تا ۸۴ که قانونی عوض شد، شاهد جهش تعداد زنان دستگیرشده بودیم که بخشی بابت جرم انگاری حوزه حجاب بود و این کارها شاخص‌های احساس امنیت در جامعه را کاهش می‌دهد.
فلاحتی ادامه داد: سیاست مناسب الگوی پوشش باید در طیف متوازن نیازهای مردم باشد. بدون دلیل موضوع طلاق و کودکان کار را به کاهش حجاب ربط می‌دهیم و اشتغال را باعث کاهش حجاب معرفی می‌کنیم. در حالی که طی این سالها هیچ گاه اشتغال زنان بالای ۲۰ درصد نرفته و امروز ۱۳ درصد است و باید درست تحلیل کنیم.
وی گفت: با این شیوه که حاکمیت گروه‌های مختلف را به رسمیت نمی‌شناسد، گروه‌های منزوی دیگر را هم به میدان می‌آورد و بسیجی از گروه‌های ناراضی ایجاد می‌کند تا هر مساله را تبدیل به بحران کند و معلوم نیست ما چقدر آمادگی مواجهه با آن داشته باشیم.
صالحی: با برخورد ما قانون حجاب در تعارض با عقل جمعی قرار گرفت
صالحی: ما در قانون حجاب با یک مساله مهم طوری برخورد کردیم که در تعارض با عقل جمعی قرار گرفت. برخی در تریبون‌های مقدس از واژگانی استفاده می‌کنند که انسان شرم می‌کند
در ادامه این نشست، دکتر علی اکبر صالحی معاون پژوهشی و قائم مقام فرهنگستان علوم گفت: ما باید از باب عشق و حب وارد ارتباط با جوانان شویم و اگر حب خدا را ایجاد کنیم، حیا به وجود می‌آید.
وی با ذکر خاطره ای از ماموریت در یک کشور امریکای لاتین گفت: در آن کشور تعداد زیادی سوری و لبنانی تبار با ریشه عربی و اسلامی بودند که هیچ چیز از اسلام نمی‌دانستند. شخصی به این افراد که هیچ چیز از دین نمی‌دانستند، گفت کفش شما چرم است و چون ذبح شرعی نیست، نجس است. طبیعی است که چقدر این شیوه غلط است. اما راه درست، شروع با حب خدا همانند سنت رسول خداست که تبلیغ اسلام را از منع مشروب شروع نکرد و خیلی از موارد را در روز اول بیان نکرد. ابتدا محتوای پرکشش را بیان کرد و قالب را بعدا درست کرد. به نظر می‌رسد گاهی قوانین ما اشکالاتی دارد که اجرا نمی‌شود و رهبری هم یک بار گفتند با فکر و تامل قانون بگذارید.
وزیر پیشین خارجه افزود: من سالها در غرب زندگی کرده ام و خیلی از آنها با حیا هستند. ما دین را از باب مناسک وارد شدیم که چگونگی‌هاست، نه باب چرایی‌ها. الان جوان ما دنبال چراهاست. فقه مهم است، اما جوان امروز به چراها کار دارد. می‌گوید مگر انسان به چیز منع شده حریص نیست؟ مگر قرآن اکراه را در دین نفی نکرده است؟ باید به چرایی‌های این نسل پاسخ دهیم.
وی گفت: ما در قانون حجاب با یک مساله مهم طوری برخورد کردیم که در تعارض با عقل جمعی قرار گرفت. برخی در تریبون‌های مقدس از واژگانی استفاده می‌کنند که انسان شرم می‌کند؛ نه در شان لباس آنهاست و نه آن تریبون.
بنیانیان: یاد نگرفته ایم در قانون نویسی نظر همه ذی نفعان را لحاظ کنیم
دکتر بنیانیان در پایان این نشست به این نکته اشاره کرد که «مقوله پوشش تنها یک موضوع فقهی نیست» و افزود: بخشی از اهمیت موضوع به این دلیل است که به نماد موفقیت دشمن و شکست غرور ملی تبدیل شده و قانون‌نویسان به این مساله خیلی وزن می‌دهند. این موارد را باید تفکیک کنیم و بعد سراغ راه حل‌ها برویم.
او با تاکید بر لزوم تدوین قانون مناسب برای حجاب گفت: مشکل این است که به دلیل سازوکارهای نگارش قانون، نمی‌توانیم قانون خوب بنویسیم. مجالس ما به دلیل موقت بودن نمایندگان، دنبال راه‌های کوتاه مدت هستند. یاد نگرفته ایم نظر همه ذی نفعان را لحاظ کنیم. خود مدیران نیروی انتظامی که قبلا با این موضوع مرتبط بوده‌اند، نقد زیادی دارند. مقوله فرهنگ خیلی اقتضایی است و نسخه عمومی برای همه نمی‌توان نوشت. باید دنبال آسیب شناسی بود.
وی پیشنهاد کرد نقدهای مطرح شده در نشست به نمایندگان مجلس ارسال شود تا در اصلاح لایحه از آنها استفاده کنند.
انتهای پیام
