گوهر شاد و ۶ قرن مجاورت با حرم رضوی

چند روزی است که در خبرها مسجد گوهر شاد مطرح می شود، در مقاله ای که در پی می آید به این شاهکار معماری اشاره شده است.

ایرنا در ۲۱ آبان ۴۰۱ نوشت:

مسجد تاریخی و معروف گوهرشاد، که در آغوش حرم مطهر رضوی جا خوش کرده و نفس به نفس گنبد و گلدسته های بارگاه حضرت ثامن الحجج (ع) داده است وسیع‌ترین مسجد موجود در این مجموعه است که به‌ سبب قدمت، سبک معماری و زیبایی‌های هنری از مهم‌ترین آثار و بناهای ایران اسلامی و مربوط به ۶۲۳ سال پیش است.

به گزارش ایرنا، مسجد گوهرشاد باعظمتی منحصر به فرد و دلبرانگی خاص، به‌ عنوان یکی از جاذبه‌های مذهبی، تاریخی و فرهنگی مورد توجه و علاقه زائران و مجاوران است و دلشدگانی که از دور و نزدیک به زیارت حرم امام رئوف شتافته اند، اگر شده لحظاتی چند را در صحن این مسجد گذرانده و محو جاذبه معنوی و نیز زیبایی معماری آن می شوند.

مسجد جامع گوهرشاد، به دستور و حمایت مالی “گوهرشاد بیگم”، همسر شاهرخ تیموری، و با طراحی و اجرای استاد قوام الدین شیرازی، برجسته ترین معمار دوران تیموری، آغاز و پس از ۱۲ سال در سال ۸۲۱ هجری قمری تکمیل شده است.

بنای باشکوه این مسجد از هفت شبستان، چهار ایوان، ۲ گلدسته، یک صحن و یک گنبد فیروزه‌ای تشکیل شده است. گنبد و مناره‌های این مسجد با آجر لعاب دار مزین شده است. گنبد مسجد بر خلاف مساجد دیگر به صورت چهارگوش بر روی ایوانی مستطیل شکل بنا نهاده شده است. همچنین زیر نیم گنبد آن با گچ سفید پوشانده شده و در زیر گنبد نیز نقاشی هایی کشیده شده است، تمام نمای بیرونی نیز با کاشی معرق مزین شده است.

مناره‌های زیبای این مسجد نیز هر کدام ۴۳ متر ارتفاع دارند و کتیبه‌هایی روی آن وجود دارد. مورد جالب توجه در مورد مناره‌های مسجد گوهرشاد این است که روی زمین بنا شده‌اند و در کنار ایوان مقصوره بالا رفته‌اند.

بر ایوان مقصوره مسجد، تاریخ بنای آن بر کاشی های معرق ایوان به چشم می‌خورد. محراب مسجد نیز از جنس سنگ مرمر است و گنبد مسجد نیز بر بالای ایوان مقصوره قرار دارد.

شاهکار معماری

مسوول ثبت ملی آثار تاریخی، فرهنگی، ناملموس و طبیعی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان رضوی در خصوص این مسجد گفت: بسیاری از فضاهایی که هم اکنون در مجموعه حرم مطهر باقی مانده است در دوره صفوی و پس از آن ساخته شده و مسجد جامع گوهرشاد مربوط به قبل از این دوره و یکی از قدیمی‌ترین فضاهای موجود این مجموعه است.

قرار گرفتن موقعیت مسجد گوهرشاد در سوی قبله و تاکید بر انجام فرضیه نماز در این مکان مقدس، نیاز زیارت کنندگان را به فضایی مناسب و سرشار از آرامش تامین نموده است.

محمود طغرایی افزود: مسجد جامع گوهرشاد یکی از شاهکارهای معماری ایران است. این مسجد با وسعت بسیار زیاد در حدود ۹ هزار و ۴۰۰ متر مربع، در مجموعه بناهای حرم مطهر و سمت قبله مضجع شریف امام رضا(ع) قرار دارد.

مسوول ثبت ملی آثار تاریخی، فرهنگی، ناملموس و طبیعی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان رضوی با بیان اینکه مجموعه گوهرشاد، یکی از بزرگترین مساجد ایرانی محسوب می‌شود، افزود: طرح کلی مسجد، همانند بیشتر مساجد دوران تیموری در سده هشتم و نهم هجری قمری، طرح چهار ایوانی است، ایوان قبله این مسجد، بسیار بزرگ و متصل به گنبدی مرتفع و باشکوه است و در ۲ سوی این ایوان که به مقصوره معروف است، ۲ مناره آجری و کاشی کاری شده با ارتفاع ۴۳ متر وجود دارد که زیبایی خاصی به ایوان و مسجد داده است.

وی اظهار داشت: گنبد زیبا، بلند و وسیع این مسجد، از ویژگی های منحصر به فرد آن است. ارتفاع این گنبد آجری در حدود ۴۱ متر و محیط دایره آن در حدود ۸۵ متر است. این گنبد با این مشخصات، یکی از بزرگترین گنبدهای تاریخی ایران محسوب می شود.

طغرایی افزود: یکی از مهم ترین عناصر موجود در زیر این گنبد خانه و در سمت قبله آن، محراب کاشی کاری بسیار زیبا و بزرگی است که در نوع خود بی نظیر است.

مسوول ثبت ملی آثار تاریخی، فرهنگی، ناملموس و طبیعی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان رضوی گفت: طراح تزیینات متنوع، تناسب معماری دقیق، پایداری و استحکام و استفاده حساب شده از همه آرایه‌ها و هندسه اسلامی ایرانی، مسجدی با ابهت و سرشار از آرامش را ساخته است.

وی بیان کرد: کاشی کاری های مرقع هفت‌رنگ، کتیبه‌های فراوان با خطوط زیبای ثلث، کوفی، نسخ یا نستعلیق مربوط به زمان های مختلف در جای جای این بنای عظیم، این مسجد را به موزه هنرهای اسلامی، خط و خوشنویسی تبدیل کرده است.

طغرایی ادامه داد: مجموعه مسجد جامع گوهرشاد به عنوان یک اثر وقفی، از یک مدیریت منسجم و پایدار برخوردار بوده و توانسته با بیش از ۶۰۰ سال، همچنان پای برجای مانده و استمرار داشته باشد.

وی افزود: در دوران تیموری و به مدد معماران و هنرمندان برجسته ایرانی از جمله قوام الدین شیرازی و شاگردان او و نیز با پشتیبانی افرادی که توان مالی مناسبی داشتند، بناهای ماندگار بسیاری در ایران فرهنگی آن زمان ساخته شد. بناهایی زیبا و فاخر در شهرهایی همچون سمرقند، هرات، مشهد، تبریز، یزد، تربت جام و دیگر شهرها به یادگار ماند که اغلب آنها نیز مرمت شده و به مکان های گردشگری تبدیل شده‌اند.

مسوول ثبت ملی آثار تاریخی، فرهنگی، ناملموس و طبیعی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان رضوی اظهار داشت: مسجد جامع گوهرشاد نیز هرچند از نظر طرح کلی از همان الگوی چهار ایوانی برخوردار است ولی وجود ۲ مناره در ۲ طرف ایوان قبله، گنبدخانه متصل به آن و اندازه بزرگ و تناسبات هندسی کلی آن، در معماری دوران تیموری و در تاریخ معماری ایران منحصر به فرد است.

طغرایی افزود: انتخاب این محل برای ساخت این مسجد بزرگ در دوران تیموری، در راستای همان روشی بود که معماران این دوره با احداث بناهای جدید در کنار سایر ساختمان های قدیمی، موجب توسعه آن مجموعه ها می شدند. ساخت مسجد جامع تیموری در مجموعه آرامگاهی شیخ احمد جام نیز با همین برنامه ساخته شده است.

وی گفت: مسجد بزرگ گوهرشاد در سده‌های پس از ساخت و طی این ۶۰۰ سال، بارها مورد بازسازی و تعمیر قرار گرفته است. در چندین کتیبه موجود که سده های بعدی بر روی بنا نصب شده به مرمت برخی از نقاط این مسجد اشاره شده است.

وی با بیان اینکه کاشی‌کاری گنبد مسجد در ۱۵۰ سال گذشته، در چند مرحله تعویض و دوباره سازی شده است، افزود: تصاویر خیلی قدیمی از این گنبد نشان می دهد که حداقل سه بار طرح کاشی ها تغییر یافته است و بروز حوادثی چون زلزله، آتش سوزی و همچنین فرسودگی مصالح و سنگین بودن سازه مسجد، این مرمت ها را در طول عمر بیش از ۶۰۰ ساله بنا ناگزیر کرده است.

وجود ۲۵۰۰  سند تاریخی از مسجد گوهرشاد

رییس اداره اسناد تاریخی کتابخانه آستان قدس رضوی گفت: مسجد گوهرشاد در اسناد تاریخی با نام های مسجد جامع، مسجد جامع کبیر، مسجد جامع کبیر ارض اقدس و سرکار مسجد جامع و نیز مسجد جامع کبیر گوهرشاد ثبت شده است.

الهه محبوب افزود: اسناد موجود در مرکز اسناد آستان قدس، دامنه موضوعی گسترده ای را دربرمی‌گیرد که شامل تأمین سوخت قنادیل و مشعل، گزارش ماهانه هزینه دخل و خرج، صورت جمع کارکنان، تعمیرات مسجد، پرداخت بهای اجناس مسجد، امور روشنایی، پرداخت مواجب کارکنان، اداره امور کشیک، مشاغل مختلف مانند مشرف، حافظ، مؤذن، فراش، مواظب خدمات متفرقه، مستحفظ ابواب و شبستانهای مسجد، چراغچی، فراشباشی، قهوه چی، صدرالحفاظ، روضه خوان، سقا، طباخ، کفشبان مسجد، پیشنماز، وضعیت اداره موقوفات، اجاره نامه ها، درآمدها و هزینه های موقوفات، متولیان و سایر کارکنان موقوفات می شود.

وی ادامه داد: بیش از ۲ هزار و ۵۰۰ برگ سند وجود دارد که حدود ۱۵۰ برگ از این مجموعه مربوط به دوره صفوی، بیش از ۸۰۰ برگ از دوره افشاری و حدود ۱۵۰۰ برگ مربوط به دوره قاجار است.

رییس اداره اسناد تاریخی کتابخانه آستان قدس رضوی اظهار داشت: قدیمی‌ترین سندی که در آن از مسجد گوهرشاد نام برده شده، مربوط به سال ۱۰۱۷ قمری و دوره شاه عباس صفوی است.

محبوب افزود: انواع اسناد معرفی شده شامل دفاتر اوارجه، توجیهات، روزنامچه و فردهای محاسباتی است که بیشتر آنها در قطع ۱۵ در ۲۰ سانتیمتر است.

مسجد گوهرشاد که به همت بانویی ادب دوست و دانش پرور بنا شده است در عمر ۶۰۰ ساله خود حوادث مختلفی را تجربه کرده که از مهمترین آنها واقعه ۲۱ تیرماه سال ۱۳۱۴ و حمله به این مسجد در دوره رضاشاه پهلوی است که در اعتراض به اجباری شدن بر سر نهادن کلاه شاپو و حدود ۶ ماه قبل از قانون کشف حجاب، رخ داد.

این مسجد جزو وسیع ترین مسجدهای موجود در آستان قدس رضوی است و کهن‌ترین صحن در حرم مطهر امام رضا (ع) مربوط به این مسجد است.

این بنا هم اینک نیز هر روز پذیرای جمع زیادی از زائران و نمازگزاران حرم مطهر رضوی است.

انتهای پیام