سینمای پیش از انقلاب، روایت‌گرِ داستان‌های ایرانی

وبلاگ طاقچه نوشت:

از زمانی که صنعت سینما و فیلم‌سازی در جهان رونق یافت، کتاب‌ها و آثار ادبی بسیاری محل توجه فیلمسازان جهان شدند. بسیاری از فیلم‌های مشهور و پرمخاطبِ خارجی، پیش از آنکه ابزار سینما آن‌ها را روایت کند، کتاب‌های معروف و مهمی‌ بوده‌اند. اربابِ حلقه‌ها، پدرخوانده، رستگاری در شاوشنک و… از کتاب‌هایی هستند که پیش از فیلم‌هایشان به‌لحاظ ادبی هم کارهای موفقی بودند. داستان ایرانی نیز از این موج بی‌نصیب نماند.

رمان‌ها و داستان‌های ایرانی از زمان پیش از انقلاب توجه کارگردان‌های سینما را به خود جلب کرده‌اند. در یادداشت «صادق چوبک و داستان ایرانی» درباره فیلمِ تنگسیر گفتیم که برگرفته از رمانِ تنگسیر صادق چوبک ساخته شده است. در این یادداشت می‌خواهیم به دو داستان‌ ایرانی‌ دیگر بپردازیم که سینمایِ پیش از انقلاب هم آن‌ها را روایت کرده است.

شوهر آهو خانم ۱۳۴۷

علی‌محمد افغانی، از بزرگانِ ادبیات داستانی فارسی است که سال ۱۳۱۳ در کرمانشاه متولد شد. پس از تحصیلات متوسطه و برای ادامه‌دادنِ تحصیل به تهران آمد و به دلیل ممتاز بودنِ نمراتش در دوره دانشگاه، توانست بورس تحصیلی‌اش را در یکی از دانشگاه‌های امریکا دریافت کند. در آمریکا با ادبیات داستانی آشنا شد و با علاقه‌مندی آن را دنبال کرد. در همان سال‌ها عضو سازمان افسران حزب توده شده بود و هنگامی که در سال ۱۳۳۳ به ایران بازمی‌گشت، دستگیر و به زندان قصر فرستاده شد. علی‌محمد پنج سال در زندان بود و رمانِ شوهر آهوخانم را در همین سال‌ها نوشت. پس از آزادشدن از زندان و در سال ۱۳۴۰، کتابش را با هزینه‌ی شخصی منتشر کرد. در همان سال شوهر آهو خانم توسط انجمن کتاب ایران به‌عنوان کتاب سال شناخته شد.

داستان شوهر آهو خانم

«سید میران» مردی متدین است که با چهار فرزندش و همسرش آهو در کرمانشاه زندگی می‌کنند. میران نانوا و رئیس صنف نانوایان است و آهو در پیشرفتِ شغلش، نقش پررنگی داشته است. روزی در نانوایی زنی زیبا (به نامِ هما) را می‌بیند و دلباخته‌ی او می‌شود. در روزهای بعد که دوباره هما به نانوایی می‌آید، میران سرِ صحبت را با او باز می‌کند و متوجه می‌شود که او زنِ بیوه‌ای است که پس از چهار سال زندگی با همسرش، به دلیل ستم‌های شوهر و خواهر شوهرش او را ترک کرده است و یک دختر و یک پسر دارد. چند ماه بعد، میران دوباره هما را در خیابان می‌بیند و هما به او می‌گوید که سه ماه است که به خانه‌ی حسین خان ضربی (مطرب ماهر شهر) پناه برده است و او را در برگزاری مراسم عیش و طرب همراهی می‌کند.

بعد از اینکه میران این داستان را می‌شنود، یک روز به خانه‌ی حسین خان ضربی می‌رود و می‌بیند که هما می‌رقصد. میران از آمدنش به مجلسِ طربِ حسین خان پشیمان می‌شود اما پس از چند روز متوجه می‌شود که نمی‌تواند هما را فراموش کند. میران به هما پیشنهاد می‌دهد که مستأجر او شود. هما که از علاقۀ میران به خودش آگاه است، می‌گوید که پیشنهادِ او را درصورتی قبول می‌کند که با او ازدواج موقت کند. میران هم می‌پذیرد و بدونِ آنکه واقعیت را به همسرش بگوید، او را به خانه‌اش و در کنارِ آهو خانم می‌آورد. پس از مدتی، آهو می‌فهمد که میانِ میران و هما رابطه‌ای در جریان است. آهو خانم به میران پیشنهاد می‌دهد که برای پایان‌دادن به حرف و حدیث مردم، هما را صیغه کند. هما هم از این فرصت استفاده می‌کند و میران را وادار می‌کند که او را عقد کند. هما روز‌به‌روز بیشتر توجهِ میران را جلب می‌کند. پس از مدتی، هما متوجه نازایی خودش می‌شود و از آن پس تلاش می‌کند که میران را واردِ مراسمِ طربِ خود کند تا جایگاهِ خودش را نزدِ او حفظ کند.

بخشی از شوهر آهو خانم را بشنوید.

شوهر آهو خانم علی‌محمد افغانی

داوود ملاپور، کارگردانِ پیش از انقلاب ایران، اولین فیلمِ خود را بر اساسِ همین رمان و به همین نام، مقابل دوربین برد. مهری ودادیان، حسین اشراق و فرخ‌لقا هوشمند نقش‌‌های اصلی این فیلم را به عهده گرفتند. فیلمِ این رمان، برخلافِ کتابش، آنچنان توجه منتقدان و صاحب‌نظرانِ زمانِ خود را جلب نکرده بود و از نمونه‌هایی است که کتاب، شهرتِ بیشتری نزد مردم پیدا کرده است.

شوهر آهو خانم، اولین رمان علی‌محمد افغانی، نه‌تنها به‌لحاظ روایی و زبانی که به‌لحاظِ تاریخی و اجتماعی هم قابل توجه است. در حواشی حوادثِ رمان، اوضاع و احوال دشوارِ مردم در دوره رضاشاه به‌همراه خرافه‌ها و تعصبات و خصوصیاتِ روحیِ مردم به‌خوبی روایت می‌شود و همین موضوع، این کتاب را در دسته‌ی شاهکارهای ادبیاتِ فارسی قرار می‌دهد. 

عزاداران بیل و گاو؛ ۱۳۴۸

داستانِ گاو، داستان کوتاهی است از مجموعه‌داستان‌ عزاداران بیلِ غلامحسین ساعدی (گوهرمراد). نویسنده‌ای که پیش‌تر پزشک بود و در ابتدا برای نشریات می‌نوشت و با گذشتِ زمان، نمایشنامه‌ها و داستان‌هایش را با نامِ مستعار گوهرمراد منتشر کرد. نوشته‌های ساعدی، به‌لحاظ ادبی و موضوعی تأثیرِ چشمگیری روی نویسندگان دهه‌های سی و چهل گذاشت. سبکِ نوشتن ساعدی، به‌مرور به شیوه‌ای گرایش پیدا کرد که در اصطلاح به آن رمانِ روانشناختی می‌گویند؛ رمانی که حالت‌های پیچیده‌ی ذهن انسان‌ها را تحلیل می‌کند و بیشترِ تمرکزِ آن بر حالات درونی و شخصیتی آن‌هاست. عزاداران بیلِ از مجموعه‌داستان‌های او و به‌حق یکی از شاهکارهای ادبیات فارسی است که در این دسته از رمان‌ها جای می‌گیرد؛ داستانِ «گاو» این مجموعه، الهام‌بخشِ بسیاری از آثار هنری دیگر و همچنین سوژه پایان‌نامه‌های بسیاری در دانشگاه‌ها بوده است.

بخشی از عزاداران بیل را بشنوید.

عزاداران بیل غلامحسین ساعدی

گاو مشدی حسن

مشدی حسن، در یکی از روستاهای ایران زندگی می‌کند و صاحب گاوی است که تنها سرمایه‌ی اوست. به همین دلیل مشدی حسن هم عاشقِ گاوش است و همه‌ی اهالی روستا هم از علاقه‌ی او به گاوش باخبر هستند. روزی مشدی حسن به شهر می‌رود و در غیابِ او گاو به‌دلایل نامعلومی می‌میرد. اهالیِ روستا هم که از علاقه‌ی مشدی حسن به گاوش خبر دارند، گاو را به چاهی می‌اندازند. بعد از آنکه مشدی حسن به ده برمی‌گردد، متوجه می‌شود که گاوش مرده است اما نبودنش را باور نمی‌کند. او آرام‌آرام در تصورش خودش را به‌جای گاوش می‌گذارد و با مردم در نقشِ گاوش صحبت می‌کند و اهالیِ ده، به فکر درمانِ او می‌افتند: «مشدی حسن، بلوری‌ها ریختند اینجا، می‌خوان منوُ بدزن؛ می‌خوان منوُ بندازن تو چاه، می‌خوان سرِ منوُ ببُرن. مشدی حسن، به دادِ گاوت برس.» داریوش مهرجویی، براساسِ این داستان، در سالِ ۱۳۴۸، فیلمی با همین نام ساخت که تا سال‌های زیادی با عنوانِ بهترین فیلم تاریخ سینمای ایران یاد می‌شد. همچنین این فیلم، در سال‌های متمادی، به جشنواره‌های بسیاری راه پیدا کرد و جایزه‌های زیادی را از آن خود کرد. جمشید مشایخی، علی نصیریان و عزت‌الله انتظامی از بازیگرانی بودند که در این فیلم ایفای نقش کردند؛ هنوز هم بسیاری از منتقدان و صاحب‌نظرانِ این حوزه، از بازیگری مرحوم انتظامی در نقشِ مشدی حسن یاد می‌کنند و آن را نمونه‌ی ممتازی از بازیگری به‌حساب می‌آورند. «گاو» از نمونه داستان‌هایی است که فیلمش به شهرتِ داستان هم کمک کرد و فیلم تبدیل به اثری مستقل و قابل توجه شد.

سینما در کنار ادبیات

«شوهر آهو خانم» و «گاو»، دو نمونه از کتاب‌هایی هستند که هر کدام شهرتِ زیادی، به واسطه کتاب یا فیلمِ آن‌ها میانِ مردمِ آن زمان پیدا کرده بودند. بسیار پیش آمده که طرفدارانِ کتاب‌هایی که تبدیل به فیلم شدند، روایتِ سینمایی آن‌ها را نپسندیده‌اند یا معتقد بودند که فیلم، جزئیات را آنطور که باید و شاید به بیننده انتقال نمی‌دهد؛ اما عکسِ آن هم بسیار پیش آمده است. فیلمِ یک کتاب، ممکن است به واسطه در دست داشتنِ ابزارهای بیشتر برای نمایش داستان، به شیوه‌ی تازه‌ای، داستان‌ها را پرمخاطب‌تر و جذاب‌تر هم ارائه دهد.

شما چه داستان‌های ایرانی‌ای خوانده‌اید که پیش از انقلاب به فیلم تبدیل شده‌اند؟

انتهای پیام