به مناسبت سالمرگ «شهناز خلیلی ایرندگانی» مادر هنر بلوچی‌دوزی
روزنامه پیام ما نوشت: «سُوچِن» انگار گره خورده باشد به تاریخ بلوچستان؛ هنری که گرچه نمی‌توان تاریخ مشخصی برای ابتدایش یافت، اما از وقتی که رودوزی‌ها خود را به جزئیات لباس‌ها اضافه کردند به دست زنان بلوچی و روی لباس‌های این خطه جای گرفت. دخترکان بلوچی نیازی به آموزش ندارند، آن‌ها از وقتی که می‌توانند سوزن به دست بگیرند و روی پارچه کوک بزنند، دوخت‌ها را از بر هستند؛ آنچه در خیال دارند را روی پارچه می‌آورند تا نقوش هندسی از گل‌ها، بته‌ها و ترکیب رنگ‌ها شکل بگیرد که گاهی در سفال‌های کلپورگان (روستای جهانی سفال) می‌بینید و گاهی در طرح‌های هندسی برجای مانده در نقوش تاریخی. هرچند برخی معتقدند این نقوش برگرفته از نقش سنگ‌نگاره‌های پیش از تاریخ است، اما از نگاهی دیگر به نظر می‌رسد بیش از هر چیز، هنرمندان بلوچ با ارائه طرح‌ها، نقش و نگارها، محیط، جامعه، باورها و رفتارها، خواسته‌ها و آرزوهای خودشان را بازگو می‌کنند. بلوچی‌دوزی گرچه هنری فراموش شده نیست و بعد از دوره اوج در دهه ۱۳۴۰ و ۱۳۳۰ در یک دهه گذشته هم پای خود را به دنیای مد و فضای مجازی باز کرده است، اما از نگاه محلی‌ها و کارشناسان تا رسیدن به جایگاه واقعی فاصله دارد.
ماجرای شناخته شدن «بلوچی‌دوزی» از آنجا شروع شد که «کیوان خسروانی» و «ماه‌منیر جهان‌بانی» تصمیم گرفتند برای طراحی لباس‌های ملکه وقت از بلوچی‌دوزی استفاده کنند. آن‌ها کارهایی را به «زرخاتون عظیمی»، «مهناز جمال‌زهی»، «شهناز ایرندگانی»، «مریم کریمی» و «مهتاب نوروزی» و خانمی به نام «چاروق‌زاده» سفارش دادند که در قالب مجموعه‌ای با عنوان «رویال» در عرصه‌های داخلی و خارجی وایرال شد و علاوه بر ملکه و بسیاری از سران، بر تن «الیزابت تیلور» بازیگر مشهور هم نشست. این دوره از نگاه بسیاری دوران طلایی بلوچی‌دوزی و آغاز ورود این هنر دست زنان به دنیای مد و بازارهای جهانی است.
یک کارشناس حوزه زنان با تایید این موضوع به «پیام ما» توضیح می‌دهد که بلوچی‌دوزی یکی از قدیمی‌ترین و کهن‌ترین هنرهای بشر است که با خلق آثار روی پارچه به کمک نخ آنچه در خیال هنرمند بوده را پیش چشم بیننده قرار می‌داده است: «یکی از مهم‌ترین و تنها مهد قدیمی سوزندوزی متعلق به جامعه بلوچستان است که هنرشان را به صورت سینه به سینه به صورت ارث از مادر به دختر منتقل کرده‌اند. این هنر آن‌قدر قدیمی است که نمی‌توان برای آغازش تاریخی را تعیین کرد، اما به صورت کلی می‌توان گفت از زمانی که مدنیت و تمدن در این خطه رواج یافته، بلوچی‌دوزی هم به عنوان یک هنر شاخص از سوی زنان ارائه شده است.»
بلوچی‌دوزی حالا ۱۰ سالی است که بار دیگر مسیر رو به رشد را طی می‌کند و در شرایطی که هر روز از فراموش‌شده‌ها در حوزه صنایع‌دستی صحبت می‌کنیم، این هنر توانسته به همت جوانان و فعالان اجتماعی در شبکه‌های اجتماعی مخاطب خود را پیدا کند
آن‌طور که «سعیده خاشی» توضیح می‌دهد این هنر ارتباط مستقیمی و جذابی با طبیعت دارد و در واقع به نوعی یک فهم خیال‌انگیز از طبیعت بلوچستان را به چشم بیننده می‌آورد و منحصر به فرد بودن این هنر و از طرفی هوشمندی زنان بلوچ را نشان می‌دهد که چطور می‌توانند زیباترین اشکال را با نظم و آنچه از ذهن‌شان برمی‌آید بر روی پارچه پیاده کنند.
هنرمندان بلوچی در طول دهه‌ها و قرن‌ها، از هنرشان برای تامین لباس خود و خانواده استفاده کرده‌اند و حالا هم جامعه بلوچ همچنان به دلیل کاربردی بودن لباس، مومن به لباس محلی‌شان هستند و آن را می‌پوشند. آن‌طور که خاشی می‌گوید، دنیا مثل چرخه بی‌پایان در حال تغییر است و در این تغییرات به ویژه در جامعه مدرن سبک پوشش هم متفاوت شده و به سمت راحتی رفته و از آنجا که لباس بلوچی راحت و سبک است همچنان مورد استفاده قرار می‌گیرد؛ هرچند نباید از احساس تعلق و وابستگی جوانان بلوچی به هویت فرهنگی‌شان هم چشم پوشید.
از هنرمندان دوران طلایی «سُوچِن‌دوزی»، بسیاری‌شان در گمنامی درگذشتند، «مریم کریمی» سال گذشته دار فانی را وداع گفت، «شهناز خلیلی ایرندگانی» که به عنوان مادر بلوچی‌دوزی شناخته می‌شود ۲۸ شهریور ۱۳۹۶ درگذشت و این روزها یادش گرامی داشته می‌شود و حالا فقط «زرخاتون عظیمی» بر جای مانده است.
یک فعال حوزه زنان: اقداماتی چون ساماندهی ویژه بازار این هنر، استفاده از ظرفیت مجازی، ارائه تسهیلات، آموزش به هنرمندان به عنوان فعالان کسب و کارهای خرد برای اینک هویت تجاری و اقتصادی بگیرند، قیمت‌گذاری و صدور شناسنامه برای آثار نیاز است تا بلوچی‌دوزی به تکامل برسد
اوج دوباره در یک دهه اخیر
بلوچی‌دوزی حالا ۱۰ سالی است که بار دیگر مسیر رو به رشد را طی می‌کند و در شرایطی که هر روز از فراموش‌شده‌ها در حوزه صنایع‌دستی صحبت می‌کنیم، این هنر توانسته به همت جوانان و فعالان اجتماعی در شبکه‌های اجتماعی مخاطب خود را پیدا کند. هرچند به گفته «سعیده خاشی» هنوز در ابتدای راه است: «در ۱۰ سال اخیر محصولات صنایع‌دستی سوزندوزی بلوچی با تنوع وارد بازار شده است و رد پای آن را در اکسسوری‌ها و پوشاک می‌بینم. هنرمندان سعی کرده‌اند با بهره‌گیری از فناوری به دنیای مد وارد شوند و اجناس مستقیم از تولیدکننده به خریدار می‌رسد، اما همچنان نیازمند این هستیم که این هنر و زیبایی آن را تبیین کنیم.»
دلیلی که از نگاه این فعال اجتماعی موجب شده است با وجود همه موفقیت‌ها محصولات بلوچی‌دوزی بستر درستی برای معرفی و حضور در بازارهای منطقه و کشور را نداشته باشد، علاوه بر فاخر و گران بودن آثار، فقدان آموزش است: «اول اینکه آثار باید اقتصادی و ارزان‌تر تولید شوند و از سوی دیگر، به دلیل فاصله زیاد روستاها با مرکز استان بسترسازی برای تجاری‌سازی این محصولات از سوی نهادهای متولی چون میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی به ویژه در حوزه آموزش اهمیت زیادی دارد.»
او البته به نکته مهم دیگری هم اشاره می‌کند: «در دهه‌های مختلف به صورت حرفه‌ای به این هنر نگاه نشده بود و در عین اینکه بخش خصوصی و صنعتی سعی می‌کرد با ترکیب آن با دنیای مدرن بلوچی‌دوزی را به همه بشناساند، آن‌طور که باید و شاید نتوانست به زیبایی این آثار بپردازد و آن را تبیین کند و به نظر می‌رسد همچنان غفلت زیادی نسبت به این هنر شده است. حتی خیلی اوقات به جای اینکه به عنوان یک کالای فاخر و گرانبها و به عنوان هنر پیشتاز سیستان و بلوچستان به بلوچی‌دوزی نگاه شود، آن را وسیله‌ای برای جلب ترحم نسبت به مردم دیده‌اند و خیران با نشان دادن این ظرفیت سعی کرده‌اند توجه جامعه و برای مردم کمکی جلب کنند. ذات کمک بد نیست، اما شیوه کمک و مدد جستن از چیزی که خودش می‌تواند عامل توانمندسازی زنان باشد مهجور بودن صنایع‌دستی را نشان می‌دهد.»
به اعتقاد این فعال حوزه زنان و فعال اجتماعی بلوچستان، در دهه اخیر کارهای زیادی برای بازاریابی و بازارسازی بلوچی‌دوزی صورت گرفته است، اما اقداماتی چون ساماندهی ویژه بازار این هنر، استفاده از ظرفیت مجازی، ارائه تسهیلات، آموزش به هنرمندان به عنوان فعالان کسب و کارهای خرد برای اینک هویت تجاری و اقتصادی بگیرند، قیمت‌گذاری و صدور شناسنامه برای آثار نیاز است تا این مسیر به تکامل برسد.
سوزندوزی چیست؟
از روزگار اوج و افول «سُوچِن‌دوزی» گفتیم، اما این هنر چیست که آن را بازتاب ذوق و خلاقیت زنان بلوچ می‌دانند؟ ریشه‌های این هنر را می‌توان درلایه‌های زیرین تاریخ قومی منطقه یافت؛ هرجایی که رد پایی از زنان بلوچ وجود دارد، بلوچی‌دوزی هم هست. همه زنان بلوچستان آن را بلدند، اما بیش از همه «اسپکه»، «هریدک»، «قاسم‌آباد»، «بمپور»، «نکوچ» در شهرستان ایرانشهر، «کوپچ»، «پیپ»، «مته سنگ»، «چانف»، «مهنت» در شهرستان نیک‌شهر، «ایرندگان»، «مارندگان»، «اسماعیل‌آباد» در شهرستان خاش، «گشت»، «سوران»، «جالق»، «کله‌گان» در شهرستان سراوان و همچنین شهرستان زاهدان را به نام مراکز رونق بلوچی‌دوزی می‌شناسند.
گفته می‌شود که این هنر با صنعت تولید ابریشم ارتباط نزدیکی دارد و بررسی‌هایی هم نشان می‌دهد در گذشته پرورش کرم ابریشم در بلوچستان معمول بوده و تجارت ابریشم بازار گرمی داشته‌است.
پارچه‌های بافته شده در گذشته با ابتدایی‌ترین ابزار و روش‌ها بافته می‌شد و بسیار ساده، با تارو پودی عمودی-افقی بودند. از آنجایی که این پارچه‌ها بسیار ظریف و نسبت به شرایط محیطی و زیستی بالا کم دوام بودند با بلوچی‌دوزی در بخش‌هایی از لباس که بیشتر در معرض فرسایش است استحکام بیشتری به آن می‌دادند.
پارچه‌هایی که در بلوچی‌دوزی مورد استفاده قرار می‌گیرد، باید دارای ۲ ویژگی عمده جهت سهولت دوخت باشد؛ اول اینکه دارای تار و پودی مشخص باشند و دوم اینکه این تاروپود مشخص باید راست باشند. برای تولید این هنر، سوزن یا سوچه، قیچی یا مقراض، انگشتانه یا شستی استفاده می‌شود.
سوزن‌‌دوزی‌ها به ۳ نوع پرکار، میان‌کار و کم‌کار تقسیم می‌شوند، نوع پرکار روی پارچه‌های ریز بافت و تمام سطح قطعه پارچه مورد نظر سوزندوزی می‌شود، در نوع میان‌کار قسمت بیشتر پارچه سوز‌دوزی شده و در نوع کم کار فواصل طرح‌ها براساس تشخیص سوزن‌دوز پر می‌شود. برای سوزن‌دوزی‌های پرکار از پارچه‌های پنبه‌ای ریز بافت و برای سوزن‌دوزی‌های کم‌کار و میان‌کار از پارچه‌های درشت‌بافت استفاده می‌شود.
نحوه دوخت آن به این شکل است که در ابتدا سوزن‌دوز از پارچه قطعه‌ای دلخواه را جدا و سپس طرح مورد نظر را بر روی آن منتقل می‌کند و در ادامه با استفاده از روش دوردوزی، خطوط محیطی طرح را دوخته و آن‌را از باقی پارچه مجزا می‌کند.
*
از روزگاری که «شهناز خلیلی‌ایرندگانی» مادر بلوچی‌دوزی نام گرفت، سال‌های زیادی گذشته. او به عنوان یکی از بازماندگان عصر طلایی بلوچی‌دوزی از چهره‌های شناخته شده‌ای است که این هنر را به دنیا معرفی و ۶۰ سال از عمر خود را صرف آن کرد. این بانوی هنرمند بلوچ از سال ۱۳۵۸ تا سال ۱۳۷۷ با سازمان صنایع‌دستی سیستان و بلوچستان به عنوان استادکار در این استان همکاری داشت. حالا گرچه از عصر او، فقط یک نفر بر جای مانده، اما جوان‌ترها با استفاده از راهکارهایی چون به‌روز کردن، استفاده از فناوری و بازاریابی در عرصه‌های نوین چون شبکه‌های مجازی در تلاشند تا این روزگار طلایی را بار دیگر تکرار کنند.
بازاریابی و فروش، مهم‌ترین چالش
معاون صنایع‌دستی اداره‌کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی سیستان و بلوچستان با بیان اینکه واحد حمایت از تولید در این اداره طبق تبصره ۱۶، تبصره ۱۸، مشاغل خانگی، مشاغل خرد، پشتیبان، بنیاد کرامت و بنیاد علوی تسهیلاتی به هنرمندان صنایع‌دستی ارائه می‌کند به «پیام ما» می‌گوید: «تسهیلات فقط بخشی از زنجیره ارزش صنایع‌دستی است و در کنار آن باید آموزش، بسته‌بندی و تولید را هم دید. در سال‌های اخیر اقدامات زیادی برای حمایت از زنجیره تولید صنایع‌دستی انجام شده است، اما حالا در مرحله‌ای هستیم که اگر این زنجیره را بیشتر در بخش بازاریابی و فروش تقویت کنیم، ارزش آن افزایش می‌یابد.»
به گفته «علیرضا شه‌بخش»، در چند سال اخیر فضای مجازی هم به بازارهای صنایع‌دستی اضافه شده است، اما در کنار که از سوی خود هنرمندان مدیریت می‌شود، تعدادی بازارچه فیزیکی صنایع‌دستی تا پایان سال افتتاح می‌شود که این بازارچه‌ها می‌تواند نقش زیادی در فروش کارها داشته باشد.
او اما معتقد است مهم‌تر از این بازارچه، حضور در مراکز جمعیتی کشور است: «صحبت‌های ابتدایی شده است تا بتوانیم غرفه‌هایی داشته باشیم که رایگان یا با قیمت مناسب در اختیار هنرمندان قرار گیرد. همچنین در قالب تفاهم‌نامه‌هایی با پارک علم و فناوری استان، موضوع برندسازی و تجاری‌سازی و نوآوری و خلاقیت صنایع‌دستی در دست پیگیری است.»
آن‌طور که شه‌بخش توضیح می‌دهد این استان ۵۰ هزار هنرمند صنایع‌دستی دارد که در ۱۳ گروه شغلی و ۲۴ رشته فعالیت می‌کنند. از این تعداد، ۱۰ هزار نفر رسمی هستند و مجوزهای چهارگانه را دارند، اما بقیه گواهی نامه دارند یا فصلی کار می‌کنند. به گفته او، تودوزی سنتی شامل سیاه‌دوزی، خامه‌دوزی و انواع سوزندوزی و بعد از آن تراش سنگ‌های زینتی و چرم بیشترین هنرمند را در استان دارد.
درباره بلوچی‌دوزی
بلوچی‌دوزی روی پارچه کتان، زربافت، پشمی، ابریشمی، پنبه‌ای، فاستونی، ایران برک، گاندی انجام می‌شود. کاربرد این هنر در گذشته برای محافظت از سحر و جادو بود؛ همچنین مردم معتقدند بودند داشتن پارچه سوزندوزی برای نوعروس و داماد، خوشبختی و شادی به همراه دارد.
انواع سوزندوزی در ایران:
بلوچی
ترکمن
زرتشتی
ارامنه
بختیاری
خراسانی
انتهای پیام
