مصائب جامعه‌شناسی دين در ايران

نشست «دين در آيينه پژوهش و نشر» با حضور برخي پژوهشگران و نويسندگان حوزه دين و جامعه‌شناسي دين برگزار شد. گزارش این نشست را در ادامه می‌خوانید.

روزنامه اعتماد نوشت: «دين فارغ از ابعاد كيهاني و قدسي، مقوله‌‌اي مهم براي مطالعه و پژوهش در نظام‌هاي آكادميك جهاني است. اين مساله در جامعه‌اي كه داراي ريشه‌هاي عميق ديني است اهميت بيشتري مي‌يابد و اين اهميت در شرايطي كه حاكميت سياسي نيز برمبناي ديانت تشكيل شده باشد به طريق اولي جدي‌تر و حساس‌تر خواهد بود.

مطالعات و پژوهش‌هاي ديني ابعاد مختلفي دارد كه شامل مطالعات فلسفي، كلامي، الهياتي، تاريخي و… مي‌شود و شايد يكي از مهم‌ترين آنها، جامعه‌شناسي باشد. آري جامعه‌‌شناسي دين از جمله شاخه‌هاي مهمي در پژوهش‌هاي ديني محسوب مي‌شود كه جايگاه مهمي در مطالعات مربوط به دين دارد.

فقرِ جامعه‌شناسي ديني ما

جامعه ما به‌رغم اينكه دين به هر حال در آن پديده‌اي مهم و اساسي تلقي مي‌شود اما آن‌طور كه بايد از ابعاد مختلف مورد مطالعات جدي و پژوهش‌هاي آكادميك قرار نگرفته است. اين درحالي است كه در تريبون‌هاي دولتي و حاكميتي تاكيد زيادي بر مساله دين مي‌شود و سازمان‌هاي متعددي نيز به نام دين در جامعه ما فعاليت دارند. با اين همه اما در نظام دانشگاهي و پژوهش‌هاي علمي متاسفانه ما جايگاه چندان مناسبي در عرصه جهاني نداريم. اين حكم كم‌ و بيش شامل همه انواع دين‌‌پژوهي مي‌شود و حوزه جامعه‌شناسي دين نيز حتما يكي از مهم‌ترين موارد آن خواهد بود كه اين خلأ در آن احساس مي‌شود.

اما گاه فردي يا يك مجموعه خصوصي با چنان جديتي به اين مباحث مي‌پردازد كه مي‌توان نقطه اميدي را احساس كرد و به اين باور رسيد كه تاحدودي آن خلأ پژوهشي و علمي جبران شده است.

مجموعه «سرو»؛ كتاب‌هايي در حوزه جامعه‌شناسي تشيع

از جمله مي‌توان به مجموعه «سرو» در انتشارات «نشر آرما» اشاره كرد كه به ‌طور مشخص جامعه‌‌شناسي شيعي را محور مطالعاتي خود قرار داده است. مجموعه‌اي كه تاكنون 30 جلد كتاب در اين حوزه منتشر كرده است كه از جمله مهم‌ترين عناوين آنها مي‌توان به «آيين نيكي؛ مطالعه جامعه‌شناختي خيرِ ديني در آيين پياده‌روي اربعين»، «زمان در زندان؛ بررسي سياست‌گذاري تقويم در سال‌هاي پس از انقلاب اسلامي»، «فرهنگ شيعي»، «در سرزمين امام‌باره‌ها»، «مجالس مذهبي در ايران معاصر»، «تراژدي جهان اسلام» و… اشاره كرد. به تازگي اما سي‌امين جلد اين مجموعه با عنوان «رسانه شيعه؛ جامعه‌شناسي آيين‌هاي سوگواري و هيات‌هاي مذهبي در ايران» منتشر شده است. «رسانه شيعه» نوشته محسن حسام مظاهري است كه با نگاهي جامعه‌‌شناختي به بررسي مناسك و مراسم شيعي
-آيين‌هاي سوگواري و هيات‌هاي مذهبي- در ايران پرداخته است.

لذا به همين مناسبت شهركتاب مركزي در روز سه‌شنبه اقدام به برگزاري نشستي با موضوع «دين در آيينه پژوهش و نشر» كرد.

اين نشست با سخنراني سعيد طاوسي مسرور استاد تاريخ و عضو هيات علمي دانشگاه علامه طباطبايي، محسن حسام مظاهري دانش‌آموخته و پژوهشگر حوزه جامعه‌شناسي دين، جبار رحماني پژوهشگر، نويسنده و استاديار رشته مردم‌شناسي و عضو هيات علمي پژوهشكده مطالعات فرهنگي و اجتماعي برگزار شد. همچنين عظيم محمودآبادي دانش‌آموخته رشته فلسفه دين و نويسنده و پژوهشگر حوزه دين و فلسفه دبيري اين نشست را برعهده داشت.

طاوسي: اهميت شيعه‌پژوهي در غرب

در ابتداي اين نشست سعيد طاوسي مسرور «مروري بر سير مطالعات شيعي در غرب» داشت. او در سخنان خود به اهميت شيعه‌پژوهي در غرب و چهره‌هايي نظير ايتان كولبرگ، ويلفرد مادلونگ و… پرداخت. وي همچنين با اشاره به ليست بلند بالا و متنوع كتاب‌هاي مادلونگ در اين حوزه و مقايسه آن با وضعيت جايگاه شيعه‌پژوهي در جامعه علمي- آكادميك خودمان سعي كرد نشان دهد ما علي‌رغم اينكه در جامعه‌اي شيعي زندگي مي‌كنيم چقدر در پرورش پژوهشگران و شيعه‌پژوهاني چون مادلونگ ناموفق بوده‌ايم. وي در همين رابطه به مطالعات گسترده مادلونگ در تاريخ و كلام شيعه امامي و زيدي اشاره و تصريح كرد وي سال‌ها در عراق و تركيه زيسته و آثار او محصول جهد و تلاشي است كه از اين تجربه عميق مطالعاتي برخاسته بود.

طاوسي همچنين متذكر شد كه در حال حاضر شيعه‌پژوهي انحصاري به غرب ندارد و حتي ما در بخش‌هايي از شرق از جمله چين، ژاپن و حتي كشورهايي نظير كره شاهد آن هستيم كه به ويژه در سال‌هاي اخير به اين رشته توجه جدي شده است.

رحماني: ضرورت گفت‌وگو با شيعه‌پژوهان غربي

جبار رحماني ديگر مهمان اين نشست بود كه موضوع سخنراني‌اش «ضرورت بين‌المللي شدن مطالعات شيعي در ايران» بود.

او نويسنده كتاب «آيين و اسطوره در ايران شيعي» است كه از جمله كتاب‌هاي مجموعه «سرو» در نشر آرما است.

سخنان رحماني از دو قسمت تشكيل شده بود؛ بخش اول تاكيد بر اينكه ما به دلايل عديده‌اي نيازمند آن هستيم كه بيش از پيش به مطالعات شيعه‌پژوهي مستشرقان غربي توجه كنيم. به باور وي آنها با نگاهي كه از بيرون بر مناسبات فرهنگي و ديني ما مي‌افكندند اي‌بسا نكاتي را ببينند و بيابند كه از نگاهِ خودِ ما مغفول مانده باشد. بخش ديگر سخنان وي اما به امكاناتي اشاره داشت كه مستشرقان، اسلام‌شناسان و شيعه‌پژوهان غربي از آن برخوردارند اما براي پژوهشگران مستقل ايراني فراهم نيست.

رحماني با اشاره به سخنان طاوسي مسرور درباره حضور مادلونگ در عراق و تركيه گفت كسي مثل مادلونگ در كشوري دور از وطن خود، رها نشده بوده است و حتما از جانب متوليان علمي آلمان حمايت مالي مي‌شده كه او بتواند براي سال‌هاي طولاني مهاجرت كند و به تحقيقات علمي و آكادميك خود بپردازد. درحالي كه در كشور ما متاسفانه علي‌رغم اهميت دين و صرف هزينه‌هاي بسيار براي آن اما چنين نگاهي به پژوهشگران مستقل وجود ندارد.

او همچنين تاكيد كرد كه پژوهشگر مستقل لزوما نگاه منفي به دين ندارد و ‌اي بسا در مواردي با نوعي نگاه همدلانه به پژوهش در حوزه مراسم و مناسك مذهبي بپردازد. اما ظاهرا بخش‌هايي از جامعه ديني يا متوليان اين حوزه حساسيت‌هاي ويژه‌اي دارند كه چندان نمي‌پسندند اين مسائل به صورت شفاف مورد تحليل و واكاوي قرار گيرد.

محمودآبادي: كتاب فان‌اس، نمونه عالي يك پژوهش آكادميك

عظيم محمودآبادي نيز با اشاره به سخنان رحماني به تجربه يوزف فان اس -كلام پژوهِ آلماني معاصر- و چگونگي نگارش كتاب مهم او -كه با عنوان «كلام و جامعه» به فارسي ترجمه شده- اشاره كرد. كتابي شش جلدي كه فان‌اس از سال 1984 تا 1988 به تحقيق و سرانجام تاليف آن پرداخت و هزينه‌هاي مربوط به دوران مرخصي وي از دانشگاه، توسط «انجمن پژوهش آلمان» و «بنياد فولكس واگن» تامين شد. اين مجموعه شش جلدي تحت نظارت سيد محمدرضا بهشتي استاد فلسفه دانشگاه تهران به فارسي ترجمه شده و تاكنون سه مجلد از آن به همت انتشارات دانشگاه اديان و مذاهب منتشر شده است. «كلام و جامعه»، نمونه عالي يك پژوهش علمي و آكادميك است كه در عين حال نشان مي‌دهد حمايت‌هاي دولتي از پژوهش‌هاي تخصصي و آكادميك در حوزه دين چقدر در به ثمر رسيدن يك اثر عالمانه و دقيق موثر است. وي در ادامه افزود: معلوم است كشوري كه براي شناخت بخشي از فرهنگ كشوري ديگر چنين هزينه‌هايي را متقبل مي‌شود مي‌تواند در ساير عرصه‌ها نيز به پيشرفت و توسعه نائل شود. اما متاسفانه ما نه براي شناخت فرهنگ‌هاي ديگر بلكه حتي براي شناخت فني و آكادميك فرهنگ خودمان در ابعاد مختلف نيز دچار انواع مسائل گاه دست‌وپا گير و گاه پيش‌پا افتاده هستيم.

محمدرضا پويافر، عضو هيات علمي رشته جامعه‌شناسي، ديگر مهمان اين نشست بود كه موضوع سخنراني وي «مسائل و چالش‌هاي تجربي مطالعات اجتماعي تشيع در ايران» بود. او نيز به انتقاد از بي‌تفاوتي ارگان‌هاي مختلف حاكميتي در حمايت از پژوهش‌هاي مطالعات جامعه‌شناسي دين پرداخت و به حضور اخيرش -و همچنين سال‌هاي گذشته- در راهپيمايي اربعين اشاره كرد كه از كمترين تسهيلاتي در اين زمينه برخوردار نبوده و مخارج تمام اين پژوهش‌هاي انجام يافته و منتشر شده -و سفرهايي كه لازمه به سرانجام رسيدن آنها بوده- را از بودجه شخصي خودش تامين كرده است.

پويافر: هم پژوهشگر هم زائر

پويافر نويسنده كتاب «آيين نيكي» با عنوان فرعي «مطالعه جامعه‌شناختي خيرِ ديني در آيين پياده‌روي اربعين» است كه موضوع مطالعاتي وي مساله «زيارت» از نگاه جامعه‌شناسي دين به آن است. شايد ويژگي منحصر به‌فرد كتاب وي را بايد در اين دانست كه در پژوهش‌هاي خود نوعي نگاه همدلانه به مقوله‌اي دارد كه مورد مطالعه و بررسي قرار داده است. وي علي‌رغم وفاداري به روش‌ و نظم علمي و آكادميك اما معتقد است مي‌توان در عين مومن بودن به مناسك ديني از چارچوب‌هاي علمي و پژوهشي خارج نشد. چنانكه در مقدمه «آيين نيكي» نوشته است: «كتاب حاضر حاصل تجربه دوگانه‌اي از پژوهش و زيارت است.

البته برخي جامعه‌شناسان با اطلاق چنين تعبيري به كار پژوهشي در موقعيت‌هايي همچون آيين پياده‌روي اربعين مخالف‌اند و بر اين باورند كه فرد يا گروهي كه در چنين ميدان‌هايي حاضر مي‌شود، يا زائر است يا پژوهشگر و نه هر دوي اينها. اما به نظر مي‌رسد كه موضوع ساده‌تر از چنين تفسير تمايز بخشي است كه اين گروه از جامعه‌شناسان دارند. صورت مساله به سادگي از اين قرار است كه وقتي پژوهشگري با تعلقات ديني مشخص، در ميداني آكنده از عواطف و كنش‌هاي مرتبط با همان باورها حضور پيدا مي‌كند و در مراسم زائران شركت مي‌كند و به زيارت حرمي مي‌رود كه همه زائران با هدف زيارت همان حرم به آنجا سفر كرده‌اند، ممكن نيست كه فقط پژوهشگر باشد.»

حسام مظاهري: بي‌اقبالي پژوهش‌هاي جامعه‌شناسي دين در جامعه ما

آخرين سخنران اين نشست اما محسن حسام مظاهري بود كه دبيري مجموعه «سرو» در نشر آرما را برعهده دارد و مجموعه كتاب‌هايي كه در حوزه جامعه‌شناسي تشيع در اين نشر منتشر مي‌شود تحت نظارت وي قرار دارد. او خود نويسنده سي‌امين جلد از اين مجموعه نيز هست كه انتشار آن سبب برگزاري اين نشست شد.

«رسانه شيعه» با عنوان فرعي «جامعه‌شناسي آيين‌هاي سوگواري و هيات‌هاي مذهبي در ايران» نخستين كتاب محسن حسام مظاهري است كه به تصريح وي پرمخاطب‌ترين و البته پرحاشيه‌ترين اثري نيز بوده كه تاكنون از وي منتشر شده است. كتابي كه در سن 26 سالگي تاليف آن را آغاز كرده و براي اولين‌بار در سال 1387 توسط انتشارات «شركت چاپ و نشر بين‌الملل» منتشر شده است. اين كتاب حواشي متعددي داشته و در ميان هيات‌هاي مذهبي، واعظان و مداحان، مخالفان و موافقاني را برانگيخته است. «رسانه شيعه» درحالي بعد از حدود پانزده سال توسط نشر آرما دوباره منتشر و روانه بازار كتاب شده كه مولفش نسبت به مواردي از آن نگاه منتقدانه -يا دست‌كم متفاوتي- در مقايسه با سال‌هايي كه آن را در دست تاليف داشته پيدا كرده است. اما از آنجايي كه اين اثر در طول سال‌هاي گذشته براي خود در ميان مخاطبان پرشمارش تشخصي يافته است، مولف نيز ترجيح داده حرمت آن را نگاه دارد و از جرح و تعديلش بپرهيزد.

او در ادامه اظهارات سخنرانان قبلي به مساله قلّت مخاطبان آثار پژوهشي از اين دست اشاره كرد و بي‌تفاوتي ارگان‌هاي حاكميتي و مذهبي را نسبت به انتشار چنين آثاري موجب شگفتي و تعجب خواند. به گفته وي ظاهرا در جامعه ما كسي ضرورتي براي انجام چنين پژوهش‌هايي احساس نمي‌كند! چراكه بخش سكولار جامعه اساسا اين مساله مورد توجهش نيست و دغدغه‌اي نسبت به آن ندارد. بخش دين‌دار جامعه نيز به آنچه دارد بسنده مي‌كند و نيازي در خود نمي‌بيند كه بخواهد عقايد و باورهايي كه به آنها اعتقاد مي‌ورزد را مورد مطالعه و بازانديشي قرار دهد. بخش حاكميتي نيز گويي به اين دست پژوهش‌ها با نوعي شك و ترديد مي‌نگرد و علي‌رغم اينكه اعتماد چنداني به پژوهشگران مستقل اين عرصه ندارد ظاهرا احساس نيازي به اصل ضرورت انجام آن ندارد.

عظيم محمودآبادي نيز در ادامه با پيشامدرن خواندن نگاهي‌ كه در جامعه ما نسبت به دين وجود دارد، افزود: گاه به نظر مي‌رسد در جامعه ما اساسا به دين صرفا به عنوان يك مقوله اعتقادي نگاه مي‌شود، حال آنكه دين اولا بخش مهمي از فرهنگ اجتماعي ما در طول تاريخ بوده است، گذشته از آن اساسا «دين»، امروز در نهادهاي دانشگاهي و آكادميك جهاني يك سوژه به غايت مهم براي مطالعه و پژوهش است كه صرف‌نظر از اينكه پژوهشگري به آن معتقد باشد يا نه، اما در موارد متعددي آن را موضوع پژوهش خود قرار مي‌دهد.

محسن حسام مظاهري اما با توجه به جنبه ديگري از اين مساله گفت: شايد اين نگاه، ناشي از واكنش نسبت به پررنگ كردن بخش‌هايي از دين توسط نظام حاكم باشد كه جامعه به نوعي با آن مساله پيدا كرده است و اين برخورد را بايد به نوعي برخورد واكنشي محسوب كرد.

البته سعيد طاوسي نظر ديگري داشت و معتقد بود كه اولا ذات كارهاي پژوهشي به گونه‌اي است كه نه بايد و نه مي‌تواند با آثار عمومي منتشر شده رقابت كند. ضمن اينكه اوضاع آنچنان هم سياه نيست و مي‌توان گفت جامعه علمي كشور اتفاقا به اين نوع آثار بي‌توجه نيست و از جمله بارزترين نشانه‌هاي آن هم تجديد چاپ كتابِ «رسانه شيعه» است كه از قضا موجب آشنايي وي با نويسنده را رقم زده است.

طاوسي مسرور: در حال حاضر شيعه‌پژوهي انحصاري به غرب ندارد و حتي ما در بخش‌هايي از شرق از جمله چين، ژاپن و حتي كشورهايي نظير كره شاهد آن هستيم كه به ويژه در سال‌هاي اخير به اين رشته توجه جدي شده است.
رحماني: پژوهشگر مستقل لزوما نگاه منفي به دين ندارد و ‌اي بسا در مواردي با نوعي نگاه همدلانه به پژوهش در حوزه مراسم و مناسك مذهبي بپردازد. اما ظاهرا بخش‌هايي از جامعه ديني يا متوليان اين حوزه حساسيت‌هاي ويژه‌اي دارند كه چندان نمي‌پسندند اين مسائل به صورت شفاف مورد تحليل و واكاوي قرار گيرد.

محمودآبادي: «كلام و جامعه» نوشته يوزف فان‌اس – كلام‌شناس آلماني – نمونه عالي يك پژوهش علمي و آكادميك است كه در عين حال نشان مي‌دهد حمايت‌هاي دولتي از پژوهش‌هاي تخصصي و آكادميك در حوزه دين چقدر در به ثمر رسيدن يك اثر عالمانه و دقيق موثر است. معلوم است كشوري كه براي شناخت بخشي از فرهنگ كشوري ديگر چنين هزينه‌هايي را متقبل مي‌شود مي‌تواند در ساير عرصه‌ها نيز به پيشرفت و توسعه نائل شود. اما متاسفانه ما نه براي شناخت فرهنگ‌هاي ديگر بلكه حتي براي شناخت فني و آكادميك فرهنگ خودمان در ابعاد مختلف نيز دچار انواع مسائل گاه دست‌وپاگير و گاه پيش‌پا افتاده هستيم.

حسام مظاهري: ظاهرا در جامعه ما كسي ضرورتي براي انجام چنين پژوهش‌هايي احساس نمي‌كند! چراكه بخش سكولار جامعه اساسا اين مساله مورد توجهش نيست و دغدغه‌اي نسبت به آن ندارد. بخش دين‌دار جامعه نيز به آنچه دارد بسنده مي‌كند و نيازي در خود نمي‌بيند كه بخواهد عقايد و باورهايي كه به آنها اعتقاد مي‌ورزد را مورد مطالعه و بازانديشي قرار دهد. بخش حاكميتي نيز گويي به اين دست پژوهش‌ها با نوعي شك و ترديد مي‌نگرد و علي‌رغم اينكه اعتماد چنداني به پژوهشگران مستقل اين عرصه ندارد ظاهرا احساس نيازي به اصل ضرورت انجام آن ندارد.»

انتهای پیام