مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری لرستان: چاره‌ای جز قطع چنارهای سراسو نداشتیم

درختان کهنسال بخش مهمی از مهم‌ترین ذخایر ژنتیکی و یادمان‌های زنده هر کشور محسوب می‌شوند. بنابراین امروزه متولیان میراث فرهنگی می‌کوشند با راهکارهایی همچون قرار دادن آن‌ها در فهرست آثار ملی و حتی جهانی تا جای ممکن این مواهب طبیعی را از گزند آسیب‌ها و اقدامات تخریبی در امان نگه دارند و ماندگاری‌شان را بیشتر کنند.

محمود مصدق در روزنامه قدس نوشت: «در ایران هم تاکنون صدها اصله درخت مثل سرو سنگان و سپیدار تفرش که عمرشان به درازای چندین قرن می‌رسد به ثبت ملی رسیده‌اند. با این حال هر از گاه خبرهایی تلخ از پیامدهای بی‌توجهی به این آثار به‌صورت رسمی و غیررسمی در رسانه‌ها و یا فضای مجازی منتشر می‌شود. برای مثال پس از انتشار خبر خشکاندن درخت انجیر معابد ۵۰۰ساله جزیره کیش در اواخر اردیبهشت امسال، چندی پیش نیز ویدئویی از قطع یک اصله چنار در منطقه سراسو در شمال شهرستان خرم‌آباد سوژه کاربران فضای مجازی شد و در پی آن، کاربران و فعالان زیست محیطی با هشتگ «چنارکُشان» از بی‌توجهی مسئولان سازمان منابع طبیعی به حفاظت و نگهداری درختان کهنسال واکنش نشان دادند.
اما ماجرای قطع درختان چنار که تصور می‌شود عمری ۲۰۰ ساله داشتند، چیست و مهم‌تر اینکه روند ثبت ملی میراث طبیعی به‌ویژه درختان کهنسال کشور چگونه است؟

چنارهای قطع شده، دست‌کاشت بودند

مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری لرستان ضمن تأیید کلیپ یاد شده، به قدس می‌گوید: راهبرد اساسی سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور حفاظت از درختان است، اما سه اصله چنار در مخزن سد مخمل‌کوه قرار داشتند و به همین خاطر مانع تسطیح و آب‌گیری مخزن بودند، در حالی که پروژه سد یاد شده از سه سال پیش مجوزهای لازم را دریافت کرده است؛ بنابراین چاره‌ای جز قطع آن‌ها نداشتیم.

حسین میرزایی قطع چنارهای موردنظر را کاملاً در چارچوب قانون اعلام می‌کند و می‌افزاید: در واقع طبق ماده۴ قانون حفاظت و بهره‌برداری از جنگل‌ها و مراتع کشور مصوب سال۱۳۴۶، سازمان منابع طبیعی اجازه قطع درختان را برای ساخت جاده‌ها، تأمین مسیرها، مجاری آبیاری، مخزن سدها و… دارد. البته شکی نیست اجرای پروژه‌های عمرانی روی منابع طبیعی تأثیر منفی می‌گذارد بنابراین همواره تلاش می‌کنیم در اجرای پروژه‌های عمرانی کمترین آسیب به منابع طبیعی وارد شود.

او با بیان اینکه چنارهای قطع شده، دست‌کاشت بودند و سن دیرزیستی آن‌ها طبق اظهارات کارشناسان در محل سد قطعاً به ۲۰۰ سال نمی‌رسید، می‌افزاید: البته ما در استان لرستان ۱۰ درخت کهنسال داریم که معروف‌ترین آن‌ها چنارشوره است که حدود هزار سال عمر دارد. اما چنارهایی که مجوز قطع آن‌ها صادر شده حداکثر بین ۱۰۰ تا ۱۵۰ سال عمر داشتند؛ ضمن اینکه به ثبت ملی نرسیده بودند.

در حفظ آثار طبیعی ملی ضعف داریم

سید هاشم موسوی‌نژاد، رئیس مرکز جنگل‌های خارج از شمال سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور نیز درختان کهنسال را از بُعد طبیعی و تاریخی بسیار ارزشمند می‌داند و به قدس می‌گوید: درختان یک سن دیرزیستی دارند که با رسیدن به این مرحله درون‌پوسیدگی آغاز می‌شود و معمولاً اگر برداشت نشوند، خود به خود به زمین می‌افتند؛ با وجود این، درختان بسیار کمی هستند که با عبور از این مرحله- دیرزیستی- وارد دوره کهنسالی می‌شوند. در واقع چنین درختانی شاید تنه‌شان از درون پوسیده شود اما با ریشه دوانی جانبی، شاخه دوانی، رشد ساقه‌های هوایی و افزایش حجم پوست و کامبیوم و… همچنان پابرجا می‌مانند و می‌توانند چند صد سال عمر کنند.

او با اشاره به اینکه سن دیرزیستی برحسب گونه و شرایط رویشگاه میان گونه‌های مختلف، متفاوت است، می‌افزاید: مثلاً سن دیرزیستی درختانی مانند بید و صنوبر کمتر از۷۰سال و در گونه‌های سرو و ارس به ترتیب حدود ۶۰۰ و ۸۰۰ سال است. بنابراین درختانی که از سن زیستی‌شان عبور می‌کنند و به کهنسالی می‌رسند نه تنها به عنوان مهم‌ترین ذخایر ژنتیکی کشور محسوب می‌شوند بلکه از ابعاد مختلفی مثل روند تكاملی گياهان و همچنین تحولات اقلیمی و بیوشیمیایی محیط زیست خود قابل بررسی هستند. به همین خاطر چنین درختانی ثبت ملی می‌شوند تا تحت حفاظت قرار گیرند و اگر به هر دلیلی آسیب ببینند عملاً به ذخاير ارزشمند طبیعی ضربه خواهد خورد.موسوی‌نژاد با بیان اینکه وظیفه ثبت آثار طبیعی به عهده وزارت میراث فرهنگی است، می‌افزاید: سازمان منابع طبیعی هم در این راستا به وزارت میراث فرهنگی کمک می‌کند. البته ما زون‌ها و پدیده‌های دیگری هم داریم که به صورت پهنه‌ای هستند و تحت حفاظت ذخیره‌گاهی قرار می‌گیرند که این حفاظت از سوی خود سازمان منابع طبیعی انجام می‌شود. ضمن اینکه حفاظت پهنه‌ای در قیاس با حفاظت نقطه‌ای راحت‌تر است، چون در حفاظت پهنه‌ای امکان استقرار نیروی حفاظتی وجود دارد.

او در خصوص روند حفاظت از درختانی که منحصر به‌فرد هستند و به ثبت ملی می‌رسند، می‌گوید: در مجموع ما در زمینه حفاظت از این نوع درختان مشکل خاصی نداریم به‌طوری که نه تنها به صورت نقطه‌ای درختان کهنسال را حفاظت می‌کنیم بلکه سطوح زیادی را در کشور تحت حفاظت داریم که بخشی از آن‌ها بانک ژن و بخشی هم میراث طبیعی هستند. به‌تازگی هم ۳۷۰هزار هکتار از جنگل‌های هیرکانی ثبت ملی شدند که متولی این قضیه هم خود سازمان منابع طبیعی بوده است. با وجود این باید توجه داشته باشیم اگرچه متولی ثبت آثار طبیعی، وزارت میراث فرهنگی است اما نگهداری یا حفاظت از آن‌ها اشتراکی است؛ یعنی یک طرح حفاظتی مشترک میان وزارتخانه یاد شده با سازمان‌های درگیر موضوع مثل منابع طبیعی، حفاظت محیط زیست و شهرداری‌ها تهیه و اجرا می‌شود. به همین دلیل در بعضی بخش‌ها ازجمله در بخش شهری از لحاظ مقرراتی و فرایندی ضعف‌هایی وجود دارد اما در مجموع کارها خوب پیش می‌رود؛ به‌طوری که در دهه‌های اخیر شاهد ثبت ملی درختان کهنسال و آثار طبیعی زیادی در کشور بوده‌ایم.

۱۲۰۰ اثر طبیعی در فهرست آثار ملی کشور

رئیس اداره ثبت حفاظت ملی وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی، کهنسالی و اندازه قطر درختان را مهم‌ترین شاخص‌های درختان برای قرار گرفتن در فهرست آثار ملی عنوان می‌کند و می‌گوید: همه درختان در جایگاه خود ارزشمند هستند و باید حفاظت شوند، اما اثر طبیعی ملی، یعنی برترین‌های کشور مثل سرو ابرکوه، سرو سنگان و سپیدار تفرش که منحصر به‌فرد هستند. چنین درختانی علاوه بر ارزش هویتی تاریخی، ارزش علمی ژنتیکی دارند. از این رو باید به ثبت ملی برسند تا به صورت ویژه مدیریت و حفاظت شوند. بنابراین درختانی که دو شاخص یاد شده را ندارند اصلاً به عنوان درختان کهنسال به اداره ثبت حفاظت ملی وزارت میراث فرهنگی پیشنهاد نمی‌شوند تا در فهرست آثار ملی قرار بگیرند.

علی قمی اویلی از قرار گرفتن هزارو۲۰۰ اثر طبیعی در فهرست آثار ملی کشور از سال ۱۳۸۷ تاکنون خبر می‌دهد و می‌گوید: دو اثر طبیعی ارزشمند بیابان لوت و جنگل‌های هیرکانی نیز در فهرست میراث‌جهانی یونسکو به ثبت رسیدند. اما از مجموع آثار ملی ثبت شده حدود ۶۰۰ مورد مربوط به درختان کهنسال است. ضمن اینکه فراوانی آن‌ها بیشتر از گونه چنارها، گردو، ارس و سرو است.
قمی اویلی با بیان اینکه رویکرد وزارت میراث فرهنگی و سازمان‌های حفاظت محیط زیست، منابع طبیعی، شهرداری‌ها و دهیاری‌های کشور حرکت به سوی حفاظت بهتر آثار طبیعی ارزشمند است، می‌افزاید: بنابراین اگر اتفاقی برای این‌گونه درختان بیفتد راهکارهای فنی ارائه می‌دهیم. مثلاً وقتی سرو ابرکوه ترک برداشت، گفتیم داخل ترکش را با شن پر کنیم و بعد آن را تسمه ببندیم و ضمن تسهیل روند آبیاری آن نگذاریم افراد خیلی به آن نزدیک شوند.

وی نیز روند حفاظت از درختان کهنسالی را که به ثبت ملی رسیده‌اند خوب توصیف می‌کند و می‌گوید: با همکاری دستگاه‌های مسئول تا کنون هیچ کدام از درختان کهنسالی که به ثبت ملی رسیده‌اند، دچار مشکل یا آسیب نشده‌اند. یعنی هیچ مصداقی در این زمینه نداشته‌ایم، چون برای حفاظت بهتر آثار طبیعی برنامه و دستورالعمل مشخصی تهیه کرده‌ایم، کارگاه‌های آموزشی و نشست‌های تخصصی برگزار می‌کنیم و بازدیدهای میدانی داریم.

ضعف مدیریت داریم

اما رئیس پژوهشکده میراث فرهنگی نگاه دیگری به موضوع دارد و به قدس می‌گوید: از جزئیات قطع درختان چنار منطقه سراسو اطلاعی ندارم اما در خصوص درخت انجیر معابد باید بگویم این درخت کهنسال ثبت ملی شده بود؛ حتی خودم به کیش رفتم و از نزدیک با مدیر پایگاه صحبت کردم و به جرئت هم می‌توانم بگویم علت خشک شدنش سوءمدیریت بوده، چون دور آن را سنگچین کرده و این‌گونه، فضاهای تنفسی آن را بستند و خشکش کردند.

ناصر رضائی با اشاره به اینکه خشک شدن انجیر معابد هیچ توجیهی ندارد، می‌افزاید: افرادی که به سمت‌های مدیریتی منصوب می‌شوند نباید آن‌قدر درخصوص مسئولیتی که دارند ناآگاه باشند که اصلاً ندانند با آثار و پدیده‌های طبیعی چگونه برخورد کنند. از این رو اتفاقی که برای انجیر معابد به عنوان یکی از سرمایه‌های ملی افتاد نشان از ضعف مدیریت دارد و به هیچ وجه قابل دفاع نیست.
وی در همین زمینه می‌افزاید: برای حفاظت از آثار طبیعی ملی پیش از آنکه به مردم محلی آموزش دهیم چگونه رفتار کنند باید به مدیران مربوط آموزش بدهیم تا بتوانند سر بزنگاه‌ها تصمیمات درستی بگیرند.

او هرچند معتقد است اگر چنارهای منطقه سراسو در مخزن سد مخمل کوه واقع شده باشند شاید قطع آن‌ها توجیه داشته باشد، اما می‌گوید: با وجود این باید به این‌گونه آثار یک ارزش مادی نسبی بدهیم تا بتوانیم در مقایسه با اجرای یک پروژه عمرانی مثل ساخت سد، برآورد کنیم کدام تصمیم برای آن‌ها مفیدتر است؛ این‌گونه بازدارندگی حداقلی ایجاد می‌شود.»

انتهای پیام