سرنوشت کاروانسرای ۳۰۰ ساله قزوین

رومینا اسماعیلی‌پور در روزنامه ولایت قزوین نوشت: «کاروانسرا محلی بوده که مسافران به طور موقت در آن اقامت می‌کردند. در بعضی متون به این مکان‌ها کاروانگاه، کاروانگه و کاروان‌خانه نیز گفته شده است.

ساخت نخستین کاروانسراها به زمان هخامنشیان یعنی نزدیک به ۲۵ قرن پیش برمی‌گردد. البته کاروانسراها در ابتدا به شکل و عظمتی که امروزه از آنها در ذهن خود داریم و شاید بارها از نزدیک آن را مشاهده کرده باشیم نبوده‌اند، بلکه به شکل چاپارخانه‌هایی که در دوران حکومت هخامنشی برای استراحت ‌نامه بران حکومت و تعویض اسب خسته با اسب تازه‌نفس بوده کاربرد داشته و به مرور زمان به شکل کاروانسراهایی که امروزه به جا مانده تغییر کاربری داده‌اند.

این بناها که در زمان اشکانیان نیز در راه ابریشم احداث می‌گردید و رونق بسیاری داشت در نهایت در زمان ساسانیان به دلیل رونق اقتصادی بیش از پیش رشد کرد.

چاپارخانه‌ها در عهد هخامنشیان، اشکانیان و ساسانیان دارای حیاط مرکزی بوده و آخورها دور تا دور این حیاط قرار داشتند و در سه طرف پشت آخورها، اصطبل‌ها بودند که در زمستان و شباهنگام چهارپایان در آنجا نگهداری می‌شدند و در قسمت چهارم که بین ورودی و حیاط واقع شده اتاق‌هایی برای اقامت مسافران و چاپارها قرار داشته است.

این سازماندهی فضایی علاوه بر ایجاد امنیت، از نظر اقلیمی هم بسیار مساعد بوده است. در زمان پارتیان دو عنصر به کاروانسراها اضافه شد یکی گنبدخانه و دیگری ایوان که فضای کاروانسراها را ابتدا با یک ایوان و در اثر تکامل به چهار ایوانی تبدیل کرد.

در گزارش این شماره به یکی از کاروانسراهای تاریخی ساخته شده در دوران اسلامی که در اطراف استان قزوین واقع شده است خواهیم پرداخت تا با تاریخچه‌ی کاروانسراها، شیوه ساخت و اهمیت آنها بیشتر آشنا شویم.

نرسیده به شهرستان بوئین‌زهرا در روستای محمدآباد، کنار اتوبان نمایی از درگاه و برج و باروی بنایی قدیمی به چشم می‌خورد. روی تابلویی نزدیک به این مکان نوشته شده است: «کاروانسرای محمدآباد» زیر نظر گروه باستان‌شناسی دانشگاه تهران.

شیوه ساخت کاروانسرای شاه‌عباسی

در کنار درب ورودی ۳ حجره زیر رواق‌هایی هلالی شکل به صورت قرینه در هر طرف ساخته شده است. درب ورودی در سایه طاق هلالی نوک تیزی که تماما از جنس آجر است عقب‌نشینی کرده. درب نیز به شکل هلال از چوبی قطور است که فضایی مستطیل شکل برای باز و بسته شدن آن تعبیه شده است.

از نبوغ معماری این کاروانسرا می‌توان به ساخت ناودانی‌های سنگی دور تا دور آن اشاره کرد. کاربرد این ناودانی‌ها جهت جلوگیری از انباشت آب در سقف کاروانسرا بوده که پس از بارندگی آب را به بیرون از بنا هدایت می‌کرده است.

علاوه بر این، وجود برج‌های نگهبانی در چهار طرف، در نگاه اول باعث می‌شود تا بیننده گمان کند که این بنا یک قلعه دفاعی بوده است تا یک کاروانسرا…

نگهبان در بالای این برج‌ها مستقر می شده و فضای داخل آن بیشتر دارای اشکال منظم هندسی است. وجود این برج‌ها علاوه بر جنبه تزئینی، افزایش امنیت کاروانسرا را تضمین می‌کرده است.

در سمت راست در کلونی برای اطلاع از ورود آقایان و در سمت چپ کلون دیگری برای خانم‌ها ساخته شده. کلون سمت راست را به در می‌کوبم. صدای بم و بلندی در فضای داخلی پخش می‌شود. برعکس این کلون، کلون خانوم‌ها صدای زیرتر و ملایمی دارد.

در که باز می‌شود وارد هشتی کاروانسرا می‌شوم. درست در مجاورت درب ورودی دو راه پله به صورت قرینه در دو طرف برای دسترسی به پشت بام کاروانسرا ساخته شده است. پله‌های این قسمت ارتفاع زیادی دارد و ورودی آن که به شکل طاق هلالی نوک‌تیز است، نسبت به سایر طاق‌ها بلندتر ساخته شده است. کمی جلوتر داخل هشتی دو سالن، رو به روی یکدیگر به چشم می‌خورد که فضایی بزرگ‌تر از حجره‌های داخلی دارد. این سالن‌ها جهت اتراق موقت مسافران و چهارپایان تا تعیین حجره برای هریک از آنها ساخته شده بود.

سقف هشتی که گنبد کاروانسرا بالای آن تعبیه شده است برای استحکام بیشتر با آجرهای ریز به صورت دایره‌وار بالا رفته و درست دو طاق هلالی دیگر تا عبور از هشتی و ورود به حیاط کاروانسرا در این قسمت ساخته شده است. بعد از عبور از هشتی وارد حیاط کاروانسرا می‌شویم.

در قسمت‌های شمالی و جنوبی ۵ حجره و در قسمت‌های غربی و شرقی ۶ حجره ساخته شده است. طول حیاط حدودا ۵۰ متر مربع و عرض آن به ۴۰ متر مربع می‌رسد.

فضایی مستطیل شکل که دورتا دور آن توسط حجره‌ها به شکل قرینه احاطه شده است و حوضی چندضلعی که به گفته نگهبان این مجموعه تا دوران حکومت پهلوی همیشه پر از آب بوده اما به مرور زمان به دلیل کمبود آب از پر کردن آن سرباز زدند.

در کنار حوض، در هر چهار طرف و در میان مسیر سنگ فرش شده باغچه‌هایی وجود دارد که چندین درخت در آنها کاشته شده و البته باید خاطرنشان کرد که کاشت این درخت‌ها در دوران معاصر انجام شده و پیش‌تر از این قسمت‌ها جهت نگهداری چهارپایان استفاده می‌شده است.

به این صورت که در طاق‌های بیرونی هر حجره، فضای مربع شکل کوچکی که تکه‌ای چوب در آن دیده می‌شود و هم‌چنان سالم و دست نخورده باقی مانده است می‌ساختند تا افسار چهارپایان را به آن وصل کنند.

در فضای بیرونی هر حجره طاق‌هایی هلالی ساخته شده که مسافران در ایام گرم سال در همین قسمت بیرونی استراحت می‌کردند و در فصل‌های سرد و به هنگام بارندگی به اتاقی که در پس آن قرار داشت مراجعه می‌کردند. نگهبان برایم تعریف می‌کند: سیستم گرمایشی اینجا بسیار عجیب است. یک شب که هوا سرد بود تصمیم گرفتم داخل اتاقم به رسم شیوه سنتی مردمی که اینجا می‌آمدند پیه‌سوز روشن کنم. کمی بعد از چند دقیقه نه تنها اتاقی که در آن اقامت داشتم گرم شد بلکه به هر حجره‌ای که می‌رفتم آنجا هم گرم بود. حتی دیوارهای کاروانسرا هم گرم شده بود!

نگاهی به حجره‌ها می‌اندازم. فضای داخلی آنها بسیار کوچک و برای اقامت نهایتا ۳ نفر مناسب است. تزئینات و الحاقات خاصی در فضای بیرونی کاروانسرا و حتی حجره‌ها به غیر از طاق‌های هلالی دیده نمی‌شود.

در مسیر برگشت از راه پله‌ای که کنار درب ورودی یا همان درگاه جهت دسترسی به پشت‌بام است بالا می‌روم و هم‌سطح برج‌های دیده‌بانی به اطراف نگاهی می‌اندازم.

تا چند کیلومتر از این مکان به راحتی قابل رویت است. تازه متوجه می‌شوم که چرا نمای بیرونی کاروانسرا به قلعه‌های حفاظتی شباهت دارد. این سطح از دید به اطراف بی‌شباهت به برج و باروهای قلعه‌های دفاعی نیست…

کاروانسرا در معرض تخریب و نابودی همیشگی

اما کاروانسرا در وضعیت چندان مساعدی قرار نگرفته است. در گوشه به گوشه‌ی آن شکاف‌های نسبتا گسترده‌ای دیده می‌شود و گمان می‌رود که قسمتی از هشتی آن تا چند سال آینده ریزش کامل کند. نمای بیرونی هم دست کمی از داخل ندارد.

سقف حجره‌های اطراف درب ورودی به مو بند است و هیچ علائمی از مرمت و یا برنامه‌ریزی‌ای برای جلوگیری از نشست و فروریزی بنا دیده نمی‌شود.

کاروانسرای محمودآباد معروف به شاه عباسی در زمان صفویه ساخته شده است و دارای قدمتی ۳۰۰ ساله و چه بسا بیشتر است. این کاروانسرا در تاریخ ۲۳ خرداد ۱۳۵۶ به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.»

انتهای پیام