تاریخچه و آداب و رسوم شب یلدا
وبلاگ فلایتیو نوشت:
شب یلدا یکی از مهم‌ترین جشن‌های ایرانیان است. این شب تاریخی طولانی دارد و قدمتش به سال‌ها پیش از میلاد مسیح برمی‌گردد. زمانی که پیشه مردم کشاورزی بود و خورشید و روشنایی آن، نماد روزی‌رسانی. ما ایرانی‌ها و برخی از کشورهای همسایه یلدا را به عنوان طولانی‌ترین شب سال در کنار هم شب‌نشینی داریم و جشن می‌گیریم. در مورد آداب و رسوم، میوه‌ها، شیرینی، آجیل و شیرینی‌های شب یلدا توضیح دادیم تا بهتر با این جشن زیبا و باستانی آشنا شوید.
فلسفه و تاریخچه شب یلدا؛ یا طولانی‌ترین شب سال
قبل از هر چیز بد نیست بدانید که شب یلدا فقط یک دقیقه طولانی‌تر از شب‌های پیش است. وقتی فلسفه شب یلدا را کندوکاو می‌کنید، با واژه سریانی این عبارت که به معنای زایش است، مواجه می‌شوید. باستان‌شناسان معتقدند که قدمت شب یلدا به بیش از ۷۰۰۰ سال پیش می‌رسد. از سال ۵۰۲ پیش از میلاد در زمان داریوش یکم، این مراسم و بزرگداشت آن به تقویم رسمی ایرانی‌ها اضافه شده است. زیرا مردم روزگاران قدیم اغلب کشاورز بودند و بنیان زندگی آن‌ها بر این اساس شکل گرفته بود. این افراد کارها و فعالیت‌های خودشان را با گردش خورشید و تغییر فصول، بلندی و کوتاهی روزها و شب‌ها و همچنین حرکت ستارگان تنظیم می‌کردند. در نتیجه پدیده‌های خورشیدی مانند بزرگ‌ترین یا بلندترین شب یا روز و اعتدال بهاری و پاییزی واژه‌های نام آشنایی برای این روزها بود. در طی زمان، اعتقاد به نور و روشنایی خورشید و نماد نیکی آن در بین مردم ایران باستان شکل گرفت و تاریکی نماد اهریمنی شد. نمادی که بشارت‌دهنده پیروزی نور بر تاریکی یا اهورامزدا بر اهریمن بود.
تاریخ شب یلدا ۱۴۰۲ که به فاصله زمانی بین غروب آفتاب ۳۰ آذر (آخرین روز پاییز) تا طلوع آفتاب در ۱ دی (نخستین روز زمستان) نسبت داده شده، توسط ایرانیان جشن گرفته می‌شود. در این خرم روز ایرانیان آداب و رسومی که از دیرباز برای شب یلدا وجود دارد را اجرا می‌کنند و در کنار خانواده و عزیزان‌شان شب چله یا طولانی‌ترین شب سال را گرامی می‌دارند.
معنی یلدا چیست؟
یلدا به معنای زایش و نو شدن طبیعت است. در گذشته ابوریحان بیرونی از عبارت«میلاد اکبر» برای این شب به‌یادماندنی استفاده می‌کرده که به معنای میلاد یا تولد خورشید بود. خور، خرم روز و شب چله از دیگر نام‌هایی است که برای این شب طولانی در نظر گرفته شده است؛ زیرا ایرانی‌ها چهل روز اول زمستان را «چله بزرگ» و بیست روز بعد از آن را «چله کوچک» می‌نامند؛ گویا در گذشته، کشاورزان برای تقسیم‌بندی روزهای زمستانی یا تابستانی و زمان مناسب برای کاشت و برداشت محصولات خود از آن استفاده می‌کرده‌اند.
شناخت آداب و رسوم شب یلدا
آداب و رسوم شب یلدا در ایران با کشورهای دیگر متفاوت است؛ زیرا ساکنین هر کشوری با توجه به فرهنگ و پیشینه‌ای که دارند، جشن‌ها و مراسم‌های خودشان را برگزار می‌کنند. در شب یلدا ایرانیان معمولاً غذاهای خاصی مانند سبزی پلو و ماهی را آماده می‌کنند. همچنین آجیل یلدا (نوعی آجیل از ترکیب چهارمغز پسته، بادام، گردو و فندق است) در کنار دیگر تنقلات به همراه هندوانه و انار دانه شده در سفره رنگین یلدا سرو می‌شود.
اعمال شب یلدا یا طولانی‌ترین شب سال
تحقیق در مورد آداب و رسوم شب یلدا شما را به اعمال این شب طولانی و خاص می‌رساند. اعمالی که نه تنها در هر کشوری با کشور دیگر متفاوت است، بلکه در شهرهای مختلف ایران نیز سبک و سیاق خاص خودش را دارد و مردم فارس، کردستان و… به روش خودشان به استقبال زمستان می‌روند. با وجود این تنوع، همچنان اقوام ایرانی فلسفه شب یلدا را حفظ کرده‌اند و آیین‌های دیرینه‌ای که برای این شب در نظر گرفته شده را به طور کامل انجام می‌دهند. در ادامه به برخی از مواردی که به عنوان اعمال اصلی شب یلدا شناخته می‌شوند پرداخته‌ایم.
فال حافظ و شاهنامه خوانی در شب یلدا
در این شب خاص، شاهنامه و دیوان حافظ نیز در گوشه سفره یلدا قرار می‌گیرد. سپس تا پاسی از شب حاضرین در مهمانی شاهنامه‌خوانی می‌کنند و فال حافظ می‌گیرند، یا با تنقلات و خوراکی‌های مخصوص یلدا از خودشان پذیرایی می‌کنند. در نهایت، مردم ایران زمین و سایر کشورهای جهان به استقبال اولین برف‌های زمستانی می‌روند و از تماشای زمینی که سفیدپوش شده و درختانی که برف به آن‌ها جلوه متفاوتی بخشیده است، لذت می‌برند.
خرید آجیل‌های شب یلدا؛ خوشمزه‌های درجه یک
آجیل یکی از اساسی‌ترین و مهم‌ترین خوراکی‌های ایرانی‌ها برای پذیرایی در مراسم‌های رسمی مانند یلدا، چهارشنبه‌سوری و یلدا شناخته می‌شود. آجیلی که برای شب یلدا در نظر گرفته می‌شود، یک آجیل شیرین خاص است که از مغز پسته، بادام، گردو، فندق و توت و انجیر خشک تشکیل شده. گاهی مواقع برگ زردآلو و کشمش نیز در ترکیبات آجیل یلدایی دیده می‌شود، تا طعم خوراکی‌های این شب را به یاد ماندنی‌تر کند. برنج یا گندم بو داده شده، شاهدانه، نخود برشته، تخمه هندوانه و برخی از خوراکی‌های خاص مانند باسلوق نیز در شهرهای مختلف ایران به عنوان آجیل یلدایی سرور می‌شوند. بنابراین علاوه بر آجیل‌های اصلی که مغزیجات هستند، گاهی مواقع می‌توانید با خوراکی‌های دیگری که برای این شب تدارک دیده شده و در ظرف آجیل‌های خوشمزه خودنمایی می‌کنند نیز از خودتان در طولانی‌ترین شب سال پذیرایی کنید.
میوه‌های شب چله؛ از هندوانه تا انار
انار که به عنوان یک میوه بهشتی از دیرباز در ایران و جهان شناخته می‌شود، اصلی‌ترین میوه‌ای است که رد پای آن را در سفره یلدا می‌توانید پیدا کنید. دانه‌های منظم این میوه نماد برکت و باروری هستند و رنگ قرمز آن، نوید بخش روزهای روشن و شادی است. میوه دیگری که معمولاً در شب یلدا سرور می‌شود هندوانه است. این میوه که از فصل تابستان آمده، گرما و حرارت را با خودش به شب یلدا می‌آورد، تا روشنایی خورشید و برکت را مهمان سفره‌های یلدایی کند. علاوه‌براین دو میوه که از قدیم در سفرهای یلدای ایرانی‌ها دیده می‌شود، نام میوه‌های فصل مانند پرتقال، سیب، لبو، خرمالو و حتی کدو تنبل طعم‌دار شده با دارچین و عسل نیز در بین میوه‌های شب یلدا دیده می‌شود. با وجود تنوع میوه‌های شب یلدا شاهد پربارتر شدن این شب و ماندگارتر شدن خاطرات آن در ذهن مهمان‌های یلدایی خواهید بود.
شیرینی شب یلدا؛ شیرین اما متفاوت
مگر می‌شود پای یک دورهمی سنتی و دیرینه در زمستان در میان باشد و حرفی از شیرینی‌های خوشمزه مخصوص یلدا زده نشود. هر نوع شیرینی که موردپسند خانواده‌تان باشد ماند رولت‌های خامه‌ای تا شیرینی‌های آجیلی و کیک‌های ژله‌ای یا ساده را می‌توانید برای مهمانی یلدا آماده کنید. در هر شهر و کشوری مردم برای شروع زمستان و جشن گرفتن یلدا یا کریسمس سعی می‌کنند از شیرینی‌ها و خوراکی‌هایی که در آن شهر مرسوم است، برای پذیرایی استفاده کنند.
چیدن سفره برای شب یلدا ۱۴۰۲
چیدمان سفره شب یلدا دست کمی از سفره هفت‌سین ندارد. هر آنچه برای این شب به‌یادماندنی طولانی آماده کرده‌اید را باید در ظرف‌های مخصوص سرو کرده و بر سر سفره یلدایی‌تان قرار دهید. آجیل‌ها و شیرینی‌ها معمولاً در یک سمت سفره یلدا قرار می‌گیرند و میوه‌ها و آش‌ها و غذاهای یلدا در طرف دیگر. در میانه سفره نیز شاهد هندوانه‌های برش خورده و انارهای دانه‌دانه شده خواهید بود. حافظ و فردوسی نیز آثار ارزشمند خوشان یعنی دیوان حافظ و شاهنامه را در یک گوشه سفره یلدا قرار داده‌اند، تا این شب یک بزم مثال‌زدنی برای دوستداران شعر و ادب پارسی باشد و به بهترین نحو آیین شاهنامه‌خوانی و تفأل بر دیوان حافظ را به جا بیاورند.
تهیه غذا برای شب چله و چشیدن طعم خوشمزه غذاهای ایرانی
غذاهایی که معمولاً در شب یلدا سرو می‌شود به اقلیم و آداب و رسوم مردم آن منطقه بستگی دارد؛ اما غذاهایی مانند انار پلو، سبزی‌پلو ماهی، رشته‌پلو ماهی، آش‌رشته، فسنجان، اناربیج و کوفته از جمله مواردی هستند که معمولاً در این شب سرو می‌شوند، تا زینت‌بخش سفره‌های مهمانی یلدا و گرامیداشت آیین گذشتگان و این زادروز با ارزش در بین ایرانی‌ها باشند.
آداب و رسوم شب یلدا ۱۴۰۲ در شهرهای ایران
هر شهری از ایران آداب و رسوم خاص خودش را برای مراسم‌های خاصی مانند یلدا دارد و اهالی این مناطق سعی می‌کنند، ضمن گرامیداشت اصول اصلی شب یلدا و اعمال آن، از فرهنگ و سنتی که از اجدادشان به یادگار مانده نیز محافظت کنند. این آداب و رسوم در طی سال‌ها به وجود آمده و زینت‌بخش سفره‌های یلدایی گوشه و کنار ایران شده است. در ادامه برخی از آداب و رسوم خاصی که در برخی از شهرهای ایران برای گرامیداشت یلدا انجام می‌شود را جهت شناخت بیشتر ارائه کرده‌ایم.
شب چله در استان خراسان یا شرق ایران
خراسانی‌ها از گذشته تا به امروز این شب طولانی یا شب یلدا را با نام شب چله یا چله‌نشینی می‌شناسند. در گذشته مردم این شهر برای رفتن به مهمانی چراغی را با خودشان همراه می‌برده‌اند و به واسطه تعداد زیاد چراغ به دست‌ها در این شب، به آن شب‌چراغ یا چهل‌چراغ نیز می‌گفته‌اند. برای سفر به مشهد، بلیط هواپیما مشهد را از فلایتیو تهیه کنید.
شب یلدا در استان فارس یا جنوب ایران
شیراز میزبان شاعران به نامی مانند حافظ سعدی است و عده‌ای باور دارند که حافظ‌خوانی از طریق اهالی شیراز وارد رسوم شب یلدا شده است. شیرازی‌ها در این شب خوراکی‌هایی مانند هندوانه را برای سرد مزاجان و خوراکی‌هایی مانند رنگینک و خرما را برای گرم مزاجان آماده می‌کنند. سپس به رسم گذشته شب‌نشینی یلدا را با حافظ‌خوانی شروع می‌کنند و این شب بلند را کنار هم به صبح می‌رسانند.
شب یلدای قزوین؛ اصیل و سنتی
قزوینی‌ها نیز به سبک و سیاق خاص خودشان شب یلدا و آیین این شب طولانی را به جا می‌آورند. مردم این شهر برای شب یلدا سبزی پلو با ماهی دودی را آماده کرده و در کنار آجیل‌هایی مانند گردو، انجیر خشک و… برای مهمانشان سرو می‌کنند. زنان مسن و سالخورده قزوینی بر این باور هستند که در این شب اگر ننه سرما گریه کند، باران می‌بارد و در صورتی که پنبه‌های لحاف بیرون بریزد، برف خواهد بارید. اما در صورتی که گردنبند مروارید پاره شود، باید منتظر بارش تگرگ باشند. قزوینی‌ها در شب یلدا به دیدار بزرگ‌ترهای فامیل می‌روند و آیین «شب چره» یا غذا خوردن و میوه و شیرینی خوردن را به جا می‌آورند؛ زیرا باور دارند که این کار شگون دارد و سال پیش رو برای آن‌ها اتفاقات خوبی رقم خواهد خورد.
شب یلدا کردستان؛ نگاهی به غرب ایران
کردها برای این شب نام «شه وی چله» را در نظر گرفته‌اند و در این شب طولانی، از مهمان‌های خودشان با نان سنگک و دلمه‌های مخصوص پذیرایی می‌کنند.
شب چله گیلانی میزبانی در شمال ایران
ساکنین گیلان نیز در این شب طولانی داستان‌های شفاهی روایت کرده و میوه‌های جنگلی لیمو و خوراکی‌های محبوب اهالی این منطقه برای شب‌های سرد سال و مخصوصاً شب یلدا را سرو می‌کنند. گیلانی‌ها اعتقاد دارند که هندوانه خوردن در زمستان و یلدا، مانع از این می‌شود که در تابستان عطش داشته باشند و تشنه شوند.
شب یلدای مازندران با سبزی پلو و ماهی
اهالی مازندران معتقد هستند که شب یلدا همان موعد نبرد اهریمن و اهورامزداست و صبح که برسد و سپیده‌دم که بزند، نماد پیروزی خورشید بر تاریکی خواهد بود. به همین دلیل، در این شب دور هم جمع می‌شوند و با خوردن خوراکی‌های یلدا و حافظ‌خوانی و فردوسی‌خوانی شب را به صبح می‌رسانند. از جمله خوراکی‌های بومی این منطقه که در شب یلدای مازندران می‌توانید رد پای آن را مشاهده کنید، می‌توان به ازگیل اشاره کرد.
شب چله گلستان و سرو شیرینی‌های ویژه
مردم گلستان در این شب طولانی دور یک کرسی جمع شده و نقل‌اندازی می‌کنند. نقل‌اندازی در واقع همان تعریف کردن داستان‌های شفاهی یا متل‌گویی است. میوه‌های جنگلی و باغی میوه‌های مخصوص این شب در گلستان است و شیرینی‌هایی همچون کَسمَک و مَت و همچنین کندس، لیمو، پرتقال و ولیک سفره شب یلدا را در خانه گلستانی‌ها رنگین می‌کند.
شب یلدا همدان و فال پیرزن
همدانی‌ها برای شب یلدا رسم فال سوزن را دارند. برای گرفتن این فال کسانی که در مهمانی هستند، دور یک پیرزن جمع می‌شوند و او به صورت مدام شعر می‌خوانند. پس از تمام شدن هر شعری، یک تکه پارچه نبریده و آب نخوره انتخاب شده و به آن سوزن می‌زنند. سپس پیرزن به ترتیب مهمان‌ها فال آن‌ها را می‌گیرد.
شب یلدا لرستان و گندم شیرین بو داده
لرستانی‌ها نیز در شب چله، رسوم خاصی را برای خودشان دارند. لرها به این شب، «شو اول قارّه» می‌گویند و تنقلاتی از جمله گندم، شاهدانه، کنجد و گردو را برای پذیرایی از مهمان‌های شب یلدا آماده می‌کنند. شیره انگور یکی از خوراکی‌های محسوب لرستان برای شب چله محسوب می‌شود. برای داشتن یک خوراکی خوشمزه یلدایی، ابتدا اهالی این منطقه گندم را در شیره می‌خیسانند، سپس به گندم خیس‌خورده شیرین، زردچوبه و نمک می‌زنند. در نهایت گندم شیرین شده را روی ساج برشته کرده و سپس همراه با بادام، گردو، کشمش، سیاه‌دانه و کنجد سرو می‌کنند.
شب یلدا کرمان و افسانه‌های خاص
کرمانی‌ها نیز قصه‌ها و روایت‌های خاصی را در شب یلدا نقل می‌کنند و تا صبح یا پاسی از شب بیدار مانده و شب‌زنده‌داری می‌کنند. اهالی این شهر معتقدند که در این شب قارون به شکل هیزم‌شکنی که پشته‌اى هیزم روی پشتش قرار گرفته به خانه‌های مختلف سرکشی می‌کند و به آن‌ها هیزم مى‌دهد. سپس این هیزم‌ها صبح روز بعد تبدیل به شمش‌هاى طلا شده و روزهای خوشی را برای آن‌ها در پی خواهد داشت.
شب یلدای کهگیلویه و بویراحمد و متیل گویی
قصه‌گویی در شب یلدا یکی از آیین دیرینه در بین اغلب شهرهای ایران و مخصوصاً کهگیلویه و بویراحمد محسوب می‌شود. در شب یلدا مردم این منطقه در منزل یکی از اهالی فامیل جمع می‌شوند و به سخنان و قصه‌های بزرگ فامیل که به عنوان «متیل» شناخته می‌شود گوش می‌دهند. بزرگ فامیل این داستان‌های افسانه‌ای و بلند را از حفظ روایت می‌کند و از افراد حاضر در مهمانی با آش‌های محلی مانند دووا، شیربرنج و آش دوغ که در ظرف‌های بزرگ سرو می‌شوند، پذیرایی خواهند می‌شوند. از جمله غذای معروف و سنتی شب یلدای اهالی این منطقه می‌توان به آش کارده، شله ماش و شله بادام اشاره کرد. یکی دیگر از رسوم مردم کهگیلویه و بویراحمد در شب یلدا، رسم «کاسه بهره» است. طبق این رسم دیرینه، غذاهای آماده‌شده برای همسایه‌های فقیر نیز برده می‌شود، تا همه جشن و شادی را حس کنند و از این شب طولانی لذت ببرند.
شب یلدا آذربایجان شرقی و هندوانه خوران
آذربایجانی‌ها این شب را به عنوان هندوانه شب یلدا «چیلله قارپیزی» می‌شناسند؛ زیرا اعتقاد دارند که با خوردن هندوانه می‌توانند خودشان را در برابر سوز و سرمای زمستانی بیمه کنند و سرما به جسم و جان‌شان نفوذ نخواهد کرد.
شب یلدا در کشورهای همسایه ایران؛ یا چین و ماچین
شب یلدا تنها در ایران برگزار نمی‌شود و کشورهای همسایه نیز میزبان این مراسم باشکوه هستند. در شمال شرقی افغانستان و در پامیر و ولایت بدخشان که روزگاری جزئی از ایران بوده‌اند، آیین بزرگداشت زایش خورشید و شب یلدا طبق رسوم ایران باستان اجرا می‌شود.
یلدا در تاجیکستان
تاجیکستان چون در آسیای میانه واقع شده نیز میزبان مراسم‌های ایران باستان بوده و شب یلدا نیز در این کشور برگزار می‌شود. در این شب، شیرینی‌هایی که به شکل حیوانات پخته شده‌اند، سرو می‌شوند. سپس جدار پنجره‌ها را با پوستین پر کرده و چرم از سقف آویزان می‌کنند. همچنین، در حیاط خانه‌هایشان گندم می‌پاشند. فالگیری و پیش‌بینی آینده نیز جزء مراسم‌هایی است که در شب یلدا در تاجیکستان در شب یلدا برگزار می‌شود.
یلدا در پاکستان
مردم قدیم پاکستان اعتقاد داشتند که انقلاب زمستانی، نیمه خدا برای جمع کردن عبادت‌کنندگان روی زمین برمی‌گردد. به همین دلیل در این شب طولانی به دعا و نیایش می‌پردازند. همچنین، در این شب مردان پاکستانی رسم حمام زمستانی را اجرا کرده و در حالی که تکه نانی در دست دارند، روی سر خودشان آب می‌ریزند. زنان و دختران پاکستانی نیز به مراسم حمام سنتی را در شب یلدا اجرا می‌کنند. سپس مراسم آتش‌افروزی اجرا شده و رقص و پایکوبی شروع می‌شود. در نهایت غذاهای مخصوص این شب مانند شکمچه بز سرو می‌شود.
یلدا در کشورهای دیگر
در شرق آسیا مانند کشورهای چین، ویتنام، کره، ژاپن و… نیز جشن انقلاب زمستانی برگزار شده و فستیوال‌های خاص در ارتباط با یین و یانگ و… برگزار می‌شود. در این شب طولانی نوعی چای مخصوص و کوفته برنجی در چین سرو می‌شود. ساکنین کره جنوبی نیز کوفته برنجی‌هایشان را با لوبیای قرمز شیرین پخته و سرو می‌کنند. سپس مایع مخصوصی را برای دور کردن ارواح خبیث در اطراف خانه‌شان می‌ریزند. شب یلدا در آمریکای جنوبی، شب یلدا در بین سرخپوستان، شب یلدا در آفریقا، شب یلدا در اسکاتلند نیز طبق مراسم‌های ساکن این منطقه اجرا می‌شود.
شب یلدایی برای عروس و هدایای زیبا
طبق رسم دیرینه کسانی که تازه‌عروس هستند یا در دوران عقد به سر می‌برند، مراسم یلدا را با تشریفات کامل برگزار می‌کنند. در این شب، انواع میوه‌های تزیین شده، آجیل‌های متنوع و کله قند و نقل و نبات که نماد شیرینی و شیرین کامی است، توسط خانواده داماد برای عروس برده می‌شود. همچنین معمولاً یک قواره پارچه شیک و زیبا، کیف و کفش زمستانی و طلا و هدایای نقدی از دیگر مواردی هستند که در شب یلدا برای عروس خانم‌ها در نظر گرفته می‌شوند. دیوان حافظ، شاهنامه و… نیز طبق رسم خانواده عروس و داماد و سلیقه‌ای که دارند برای شب یلدا به عنوان هدیه عروس یا داماد در نظر گرفته می‌شود.
انتهای پیام
