یلدا؛ نوستالژی کمرنگ شده

سپیده قلندری اسفدن در ایکنا نوشت:

ایرانیان باستان با این باور که فردای شب یلدا با دمیدن خورشید، روزها بلندتر شده و تابش نور ایزدی افزایش می‌یابد، آخر پاییز و اول زمستان را شب زایش خورشید می‌خواندند و برای آن جشنی بزرگ برپا می‌کردند.

شب یلدا در گذشته با شور و حال خاصی برگزار می‎شد که اکنون آن شور حال وجود ندارد.

بازی‎های دسته جمعی همچون گل یا پوچ ، طرح معما و چیستان و بازگویی قصه و داستان‎های قدیمی توسط بزرگان فامیل را از دیگر آداب و رسوم مردم در شب یلدا است که متأسفانه با ظهور وسایل ارتباطی جدید و گسترش فضای مجازی دورهمی‎های خانوادگی جای خود را فقط به پیامکی بسنده کرده است.

مردم خراسان جنوبی شب یلدا را با شب نشینی افراد خانواده در منزل ریش سفیدان و بزرگان فامیل و خوردن شیرینی و آجیل و میوه سپری می‌کنند.

کف‌زنی آئین سنتی خراسان‌جنوبی در شب چلَه

«کف» نوعی شیرینی است که با زدنِ آب «چوبک» و شیرین کردن آن به دست می‌‏آید و برای تهیه این شیرینی محلی مقداری چوبک که در گویش بیرجند «پشمشویه» یا “بیخ” می‌‏نامند(ریشه نوعی گیاه صحرایی است) را کوبیده و چند بار در آب می‌جوشانند و چون این آب تلخ است آن را عوض می‌کنند و دوباره می‌جوشانند. این کار را آنقدر تکرار می‌‏کنند که تلخی آب گرفته شود و هیچ طعمی نداشته باشد.

آب را می‌گذارند سرد شود آنگاه آن را در ظرف بزرگی که بهتر است تغار سفالی باشد، می‌ریزند و با “دسته‏ گز” که از ترکه‌‏های به هم بسته شده‌ی درخت گز یا انار است هم می‌زنند و این زدن را آنقدر ادامه می‌دهند که آب چوبک “کف” کند و معمولا هم زدن با آهنگ خاصی ادامه می‌یابد تا “کف” سفت شود. سپس مقداری شیره انگور یا شیره شکر و یا پودر شکر را به بتدریج به آن اضافه می‌کنند و زدن کف را ادامه می‏‌دهند تا خوب مخلوط شود و “کف” شیرین شود.

وقتی که «کف» از هر جهت آماده شد آن را در ظرف‌هایی می‌کشند و روی آن را مغز کوبیده گردو، بادام، پسته و تخم رازیانه و بادیان می‌پاشند و با سرانگشت آن را می‌خورند.

کف زدن از سرگرمی‏‌های زمستان به خصوص شب چلّه یا یلدا است، در این میان گروهی از جوانان قبل از شیرین کردن کف‌ها با پرتاب آن به سوی همدیگر و مالیدن کف به سر و صورت یکدیگر شادی و نشاط را به جمع مهمانان می‌آورند. گاهی نیز در شب‌های برفی برای شگون مقداری از کف را روی برف‌ها می‌ریزند.

گل یا پوچ، بازی شب چله‌ای

شب چلَه در آداب و رسوم مردم خراسان جنوبی جنبه دیگری نیز دارد که این کار را در اصطلاح «شب چلَگی» می‌گویند. مراسمی که هنوز هم با شور خاصی برگزار می‌شود. این مراسم مخصوص پسرانی است که با دختری نامزد کرده‌اند و دختر هنوز در خانه پدرش است. خانواده داماد هدایای مرسومی را از جمله کفش و لباس زمستانی، میوه و شیرینی و سایر…، به شکل‌های زیبا بسته‌بندی می‌کنند و به همراه بزرگان فامیل برای عروس می‌برند. به علاوه این‌که هر خانواده به تناسب بضاعتشان ممکن است یک النگو یا انگشتر طلا هم برای عروسشان در شب چله ببرند. بازی‌های دسته جمعی همچون گل یا پوچ، طرح معما و چیستان و بازگویی قصه و داستان‌های قدیمی توسط سالخوردگان و بزرگان فامیل و گرفتن فال حافظ از دیگر مراسم شب یلدا در بیرجند و سایر شهرستان‌های خراسان جنوبی است.

یادش بخیر گوسفندهای پرواری شب چله!!

یکی دیگر از رسم و رسوم‌های قدیم مردم خراسان جنوبی به خصوص در روستاها این بود که تقریبا همه خانواده‌ها برای تأمین گوشت خود یک یا چند گوسفند را در منزل پروار می‌کردند تا موقع نیاز گوشت آن را مصرف کنند اما یکی از این گوسفندهای پرواری مخصوص شب چله بود که پس از ذبح، گوشت آن را ریز ریز و در دیگ ریگی(دیگ چدنی) قورمه(سرخ) می‌کردند. وقتی نان‌های محلی را با روغن‌های داغ داخل دیگ گوشت چرب می‌کردند واقعا خوردن داشت، گوشت‌های قورمه نیز با همان نان‌های چرب میل می‌شد.

در پایان شب هم به رسم دیرینه خانواده‌های ایرانی، میهمانان با آجیل، میوه و شیرینی پذیرایی می‌شوند. در گذشته برای پذیرایی از برگه زردآلو، هلو، چغندر و تخمه خربزه و هندوانه و شاهدانه به جای آجیل، میوه و شیرینی امروز استفاده می‌شد.

گاه شماری شب یلدا در فرهنگ خراسان جنوبی

احمد برآبادی، مسئول حوزه پژوهش آثار معنوی میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان جنوبی گفت: شب آغاز فصل زمستان که به شب یلدا یا چله معروف است در نزد مردم خراسان جنوبی همانند سایر ایرانیان گرامی داشته می‌‌شود.

وی افزود: براساس گاه شماری بومی و قدیمی چله بزرگ زمستان از فردای این شب یعنی از اول دی ماه شروع شده و تا ۴۰ روز (دهم بهمن) ادامه دارد.

احمد برآبادی افزود: به این چله «چله کلو یا چله بزرگ» گفته می‌شود و «چله خرد یا چله کوچک» از ۱۱ بهمن آغاز شده و در آخر این ماه به پایان می‌رسد. همانند چله‌های زمستان، سابق در تابستان و ماه‌های تیر و مرداد هم چله‌های تابستان قرار داشته‌اند.

مسئول حوزه پژوهش اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان گفت: این گاه شماری براساس طبیعت و آب و هوای ایران تنظیم شده و مورد توجه کشاورزان و دامداران هست.

وی افزود: چله بزرگ زمستان و آغاز و پایان آن در نظر ایرانیان از گذشته‌های دور ویژگی و اهمیت بسیار داشته است.

مسئول حوزه پژوهش آثار معنوی میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان جنوبی با بیان اینکه شب اول این چله از جهات مختلف شبی ممتاز بوده و در میان شب‌های سال برجستگی خاص داشته است، اظهار کرد: این شب بلند‌ترین و طولانی‌ترین شب سال است و از فردای آن، روز‌ها بلند‌تر و شب‌ها کوتاه‌تر می‌شوند.

برآبادی افزود: در گذشته‌های دور که آغاز زمستان را آغاز سال نو به حساب می‌آورده‌اند این شب، شب اول سال نو به حساب می‌آمده است. در خراسان جنوبی این مراسم از گذشته‌ای بسیار دور انجام می‌شود و بسیاری از پیران و کهنسالان خاطرات و مراسم آن شب را هنوز به یاد دارند.

وی تصریح کرد: برقراری روابط مستحکم، صمیمت و همبستگی بین خانواده‌ها، عدم فراموشی بزرگان فامیل و ابراز علاقه به آن‌ها، تشویق مردم به خرید هندوانه، رونق بازار خرید آجیل و تنقلات و انواع میوه‌ها، به جا آوردن صله رحم و تهیه لباس گرم و سوخت لازم برای گرم کردن خانه‌ها از جمله اقدامات مردم خراسان جنوبی برای شب یلدا است.

شاهنامه خوانی و کف زنی از مراسم شب چله

شاهرخ عباسی، رییس میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری قاین گفت: براساس گاه شماری بومی و قدیمی چله بزرگ زمستان از فردای این شب یعنی از اول دی ماه شروع شده و تا ۴۰ روز یعنی دهم بهمن ادامه دارد.

وی افزود: شب چله چون بلندترین و طولانی ترین شب سال است از بین شب های دیگر سال متمایز و خاص بوده، به این علت که از فردای این روز، روزها بلندتر و شب ها کوتاه تر شده و همچنین به تدریج تاریکی کاهش و روشنایی افزایش می یابد.

رییس میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری قاین اظهار کرد: از روزگاران بسیار دور مردم خراسان جنوبی همچون سایر هموطنان این شب را گرامی داشته و به جشن و سرور می پرداختند.

عباسی افزود: در خراسان جنوبی و بویزه شهرستان قاین فامیل و خویشاوندان در این شب به خانه بزرگترها رفته و همچنین صاحب خانه از آنان با انواع شیرینی، آجیل و میوه پذیرایی می کند.

وی بیان کرد: شاهنامه خوانی، حافظ خوانی و برگزاری مراسم و آیین کف زنی از مراسم شب چله خراسان جنوبی است.

رییس میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری قاین یادآورشد: مردم براین عقیده اند که اگر در شب چله زمستان هندوانه بخورند از گرما چله تابستان در امان خواهند بود.

انتهای پیام