بررسی علل پربارشی در کشورهای همسایه و کم‌بارشی در ایران

کاهش بارندگی در کشور، این روزها به یکی از بحث برانگیزترین مسائل تبدیل شده و عوامل آلودگی هوا، ریزگردها، پروژه هارپ، بارورسازی ابرها یا ابردزدی در این راستا مورد بررسی قرار گرفته است؛ چگونگی نبود بارش و انباشت‌ چندمتری برف با فاصله اندکی بین دو سوی یک مرز، فرضیه‌های مختلفی بوده که مطرح شده است.

خبرگزاری ایمنا (اصفهان) نوشت: این روزها با وجود قرارگیری در فصل زمستان، قله‌های برف‌گیر ایران خشک شده است و تصاویر منتشر شده از کوه‌های شاخص کشور، نشان می‌دهد ذخایر برفی در مقایسه با سال گذشته نصف شده است، چراکه دی سال گذشته بسیاری از قله‌ها پوشیده از برف بود، به‌طوری که بر اساس مستندات، بررسی میزان ذخایر برفی شش حوضه مهم آبریز کشور ایران در سال ۱۴۰۱ نشان می‌دهد که دست‌کم در چهار حوضه آبریز وضعیت ذخایر برفی نسبت به سال ۱۴۰۰ مناسب بود و حتی در بعضی حوضه‌ها به دو برابر رسیده بود، اما تصاویر منتشر شده از زمستان جاری به خوبی نشان می‌دهد که ذخایر برفی کشور در بسیاری از قله‌های ایران، امسال به نصف و حتی به صفر کاهش یافته است و به گفته کارشناسان هواشناسی دلیل کاهش ذخایر برفی به‌ویژه در قله‌های شاخص کشور مانند دماوند، سهند، سبلان، تفتان، شیرکوه و دنا ناشی از افزایش میانگین دمای کشور در سال جاری است.

بر این اساس انتشار فیلمی در فضای مجازی با عنوان «فرار ابرها از ایران» حسابی فراگیر شده و مورد توجه کاربران شبکه‌های اجتماعی قرار گرفته، آنچه در این فیلم به نمایش درآمده است، رسیدن ابرهای بارشی از سمت ترکیه به مرزهای ایران و تغییر جهت ناگهانی آنها است که از آن با عنوان فرار از ایران یاد شده و در فضای مجازی در این مدت بازدید بسیار زیادی داشته و موضوع گفت‌وگوهای متعددی هم شده است، اما سوال بحث برانگیز در بین مردم این است که چگونه با فاصله اندکی بین دو سوی مرزی، یک طرف چند متر برف باریده و دیگر سو بارشی مشاهده نمی‌شود.

چرا برخی کشورهای همسایه پربارش‌تر از ایران هستند؟

سحر تاج‌بخش، رئیس سازمان هواشناسی با تاکید بر اینکه بعضی اتفاقات همچون گرمایش جهانی تحقق پیش‌بینی‌ها را تحت تأثیر قرار می‌دهند، اظهار کرد: طی روزهای زمستانی پیش‌رو، بارش‌های در حد نرمال و در بعضی مناطق مایل به کم‌بارش پیش‌بینی می‌شود و حتی در صورت بارندگی‌های مناسب نیز، کم‌بارشی‌های گذشته جبران نمی‌شود.

او درباره چرایی محقق نشدن پیش‌بینی‌ها طی شش ماه گذشته مبنی‌بر فعالیت جریان دورپیوند (ال‌نینو) گفت: پیش‌بینی‌های هواشناسی مبتنی‌بر روش‌های ریاضی است همان‌طور که از نام آن نیز مشخص است این پیش‌بینی‌ها بر اساس شواهدی که رصد می‌شوند در نظر گرفته و اطلاع رسانی می‌شوند. تقریباً از ابتدای اردیبهشت مدل‌های هواشناسی پاییز و زمستان مورد رصد قرار گرفته بود که غالب مدل‌هایی که اجرا و مدل‌هایی که از سایر کشورها دریافت کردیم، نشان می‌داد که در خاورمیانه و از جمله ایران و به‌ویژه مناطق غربی کشور، احتمال بارش وجود داشته است و تا شهریور هم این شواهد وجود داشت.

رئیس سازمان هواشناسی افزود: احتمال افزایش بارش‌ها در پاییز و زمستان بر اساس این پیش‌بینی‌ها بود و در منطقه ارزهای میانی که کشور ما قرار دارد نیز احتمال ۶۰ تا ۷۰ درصد بارش مناسب وجود دارد. بنابراین با همین ادبیات در شورای عالی آب نیز گزارش شد و راهکارهایی که در دنیا برای پیش‌بینی‌ها وجود دارد و از آن‌ها استفاده می‌شود به چشم ابزار به آنها نگاه می‌شود؛ یعنی وسیله‌ای برای ارتقا فعالیت‌های مرتبط با این پیش‌بینی‌ها است.

او ادامه داد: نمی‌توانیم اقدامات خود را بر اساس پیش‌بینی‌ها انجام دهیم و باید سناریوهای مختلفی در حوزه‌های مختلف همچون آب، کشاورزی و محیط زیست تعریف شود تا نسبت به شرایط با برنامه و سناریوی در نظر گرفته شده در هر زمینه‌ای اقدامات مناسب انجام دهیم و اگر این پیش‌بینی‌ها محقق نشد با سناریوی بدبینانه پیش برویم.

تاج‌بخش گفت: در آخرین جلسه‌ای که در شورایعالی آب با حضور رئیس جمهور برگزار شد، یک سناریوی بدبینانه مطرح کردیم؛ به‌خصوص در حوزه‌های کشاورزی، مدیریت منابع آبی و محیط‌زیست که سه حوزه اصلی و با هواشناسی در ارتباط هستند سناریوهای بدبینانه در دستور کار قرار گیرد تا کمترین خسارت وارد شود.

او تاکید کرد: به طور قطع همه تمایل داریم که پیش‌بینی‌ها محقق شود، اما در بعضی مواقع اتفاقاتی در جو می‌افتد که پیش‌بینی‌پذیری را کاهش می‌دهد و یکی از این اتفاقات، افزایش دما است که سال ۲۰۲۳ به گرم‌ترین سال تاریخ کره زمین تبدیل شد. این مسئله موجب شد که الگوهای جو در منطقه خودمان که به‌دقت رصد کرده بودیم چندان با پیش‌بینی‌های اردیبهشت مطابقت نداشته باشد.

رئیس سازمان هواشناسی اظهار کرد: در ماه مهر حدود ۱۲ میلی‌متر از میانگین بارش بلندمدت، بارش بیشتری داشتیم. این میزان در آبان‌ماه به حد نرمال رسید، اما در آذر شرایط بسیار بدی داشتیم. آنچه که در آذر رخ داد موجب شد رکورد جدیدی در منطقه ما ثبت شود. همچنین نکته قابل توجه این است که ما تابستان گرمی را تجربه کردیم و گرم‌ترین پاییز را نیز در رکورد خود ثبت کردیم و شاید در آمار دمای زمستانی نیز همین نتایج را داشته باشیم. در کل ستون جوی، یک گرمای بی‌سابقه را داشتیم که در هیچ‌کدام از مدل‌های پیش‌بینی تا این اندازه دیده نشده بود که به نظر می‌رسد یکی از تأثیرات تغییر اقلیم در کشور باشد.

وی درباره شرایط ایران در بهره‌گیری از تکنولوژی‌های پیش‌بینی هوا، گفت: بسیاری از ادوات به‌روز دنیا را در کشور برای هواشناسی داریم، اما مسئله مهم تراکم این شبکه دیدبانی است. طی بررسی‌ای که در ۱۵ کشور توسعه‌یافته انجام شده، متوسط ایستگاه‌های هواشناسی در کشورها حدود ۲۰ کیلومتر است، اما در کشور ما نزدیک به ۱۰۰ کیلومتر است. بنابراین اختلاف زیادی برای دریافت داده‌های پُرتراکم داریم.

عوامل مؤثر در بارندگی در یک منطقه

تاج‌بخش افزود: سازمان هواشناسی در زمان تنظیم برنامه هفتم توسعه تلاش زیادی داشت تا بتواند در قالب دو بند با توجه به موضوع پیامدهای تغییر اقلیم که ضرورت دارد شبکه دیدبانی قوی‌تری داشته باشیم، در برنامه گنجانده شود، اما در نهایت هیچکدام از بندهای موردنظر ما در برنامه ذکر نشد. امیدوارم در برنامه بودجه سال آینده که در دستور کار است، موضوعات مرتبط با هواشناسی گنجانده شود.

او ادامه داد: مرکز پژوهش‌های مجلس اختلاف قابل‌توجه اعتبارات سازمان هواشناسی کشور با سازمان‌های هواشناسی دیگر کشورها را مورد مقایسه قرار داده و در مواردی اعتبارات، بیش از ۱۰ برابر اعتبارات سازمان هواشناسی در ایران است.

رئیس سازمان هواشناسی در واکنش به اخبار منتشر شده درباره پربارشی در برخی کشورهای همسایه نسبت به ایران، اظهار کرد: وقوع بارش و تشکیل ابر، فرایندهایی هستند که در جو یک تعریف مشخص دارد، یکی از اصلی‌ترین عوامل در شکل‌گیری شرایط ناپایدار جوی، وضعیت توپوگرافی، پستی و بلندی‌های سطح زمین و میزان رطوبت است که می‌تواند منجر به بارندگی شود، اما اگر رطوبت وجود نداشته باشد وزش باد و خیزش گرد و غبار رخ می‌دهد.

او اضافه کرد: کشور ترکیه در عرض‌های بالاتر از کشور ما قرار دارد، وسعت کمتری نسبت به ایران دارد و دو منبع رطوبتی قابل توجه دارد و الگوی جوی آن با کشور ما متفاوت است. هم‌مرز بودن کشورها به‌معنای سیستم‌های جوی مشابه نیست، میانگین بارش ترکیه سالانه بیش‌از ۵۰۰ میلی‌متر است و این رقم در کشور ما ۲۳۰ میلی‌متر است و دو کشور با دو اقلیم متفاوت هستیم، اما نکته قابل‌توجه این است که گرمایش جهانی در سال‌جاری شرایط اقلیمی متفاوتی را در تمام نقاط جهان رقم زده است.

تاج‌بخش با اشاره به شایعات منتشرشده مبنی‌بر جنگ اقلیمی، گفت: اگر کشوری در جهان وجود داشته باشد که با بهره‌گیری از قدرتی زیاد، انرژی‌های سیستم‌های جوی را تحت کنترل خود قرار دهد، یک مسئله پنهانی نیست، آن‌قدر می‌تواند این قدرت را اشاعه دهد که بر همه جا حکومت کند، اما انرژی‌های سیستم‌های جوی بسیار زیاد است و این‌که ما با فرایندهای کوچک‌مقیاس بخواهیم آنها را تحت تأثیر قرار دهیم، امکان‌پذیر نیست.

رئیس سازمان هواشناسی تاکید کرد: اگر مقصود از جنگ اقلیمی پیامدهای تغییر اقلیم و پیامدهای ناشی از افزایش دمای کره زمین باشد، کشورها می‌توانند به این مرحله از اختلاف نظر برسند چرا که پیامدهای آن موجب کاهش منابع آبی می‌شود همان‌طور که کشور یکی از اصلی‌ترین مناطق در زمین است که مشکل تنش آب دارد و بخشی از این تنش می‌تواند محتمل از پیامدهای تغییر اقلیم باشد.

او درباره چگونگی پیش‌بینی آلودگی هوا و قدرت سازمان هواشناسی در این زمینه، افزود: بر اساس بندی از قانون هوای پاک، ما مکلف هستیم که شرایط پایداری جو را ۹۶ ساعت قبل از وقوع به وزارت بهداشت اعلام کنیم که این قانون نیز برای آلودگی‌های ناشی از سوخت فسیلی است. در این خصوص پیش‌بینی و اعلام هوای پایدار چندان دشوار نیست. اطلاعات موردنیاز وزارت بهداشت به آنها انتقال داده می‌شود و پس از آن وزارت بهداشت باید با برگزاری کمیته اضطرار برای آلودگی هوایی که پیش رو است، تصمیماتی اتخاذ کند، اما تا بخشی که مربوط به سازمان هواشناسی است، وظایف به خوبی انجام می‌شود.

تاج‌بخش با اشاره به وضعیت بارندگی در ماه‌های باقی‌مانده زمستان خاطرنشان کرد: بر اساس داده‌ها و اطلاعات هواشناسی، سیگنال خاصی برای زمستان پیش‌بینی نمی‌شود و بارش‌های نرمال و در بعضی نقاط مایل به کم‌بارشی مورد انتظار است، اما نکته مهم این است که حتی اگر بارش‌های فرا نرمال نیز داشته باشیم، کم‌بارشی‌های آذر و سال‌های گذشته جبران نمی‌شود و همچنان مسئله مدیریت منابع آبی از اهمیت بالایی برخوردار است، همچنین مسئله نداشتن ذخیره برفی نیز بسیار نگران‌کننده است و در مجموع با توجه به چهار سال خشکسالی پیاپی، وضعیت مناسبی پیش رو نیست.

بارورسازی ابرها در جبران کم‌بارشی کشور مؤثر است؟

احد وظیفه، رئیس مرکز ملی خشکسالی و مدیریت بحران سازمان هواشناسی ایران در گفت‌وگو با خبرنگار ایمنا اظهار کرد: استفاده از باروری ابرها برای مقابله با کم‌آبی و تأمین سایر نیازهای اجتماعی در شرایط جدید اقلیمی از مهم‌ترین دلایل استفاده دولت‌های مناطق کم‌بارش دنیا است که گاهی ناامیدانه است و بر اساس نتایج علمی معقول نیست.

او درباره تأثیر بارورسازی ابرها در بارندگی‌ها، اظهار کرد: بارورسازی ابرها در مرحله نخست نیازمند مستند است، یعنی عملیات و تغییراتی که در بارش بعدی می‌تواند رخ دهد باید بر اساس فرایند مستندات و با دقت صورت گیرد و زمان عملیات، نحوه عمل کردن، میزان و نوع مواد در بارورسازی ابرها با جزئیات کافی در دسترس باشد تا بتوان قضاوت کرد که آیا مؤثر بوده است یا خیر!

رئیس مرکز ملی خشکسالی و مدیریت بحران سازمان هواشناسی ایران افزود: جدای از این مسائل، به‌طور کلی بارورسازی ابرها در دنیا شیوه‌ای برای از بین رفتن یا از بین بردن خشکسالی محسوب نمی‌شود، زیرا تغییرات آن مقطعی است و در حوزه‌های کوچک می‌تواند مؤثر باشد نه در سطح کلان کشور، همچنین در بازده زمانی محدود اثرگذار خواهد بود، یعنی ظرفیت این را دارد که بارورسازی ابرها بارش را طبق سیستم‌های مشخص جوی متأثر کند، زیرا در همه سیستم‌های جوی تأثیری ندارد.

او ادامه داد: بارورسازی ابر در ابرهای کوهساری یعنی ابرهایی که در مناطق کوهستانی و فصل سال شکل می‌گیرند در حوزه‌های آبی واقع در کوهستان می‌تواند منجر به افزایش بارش برف شود و این عملکرد سبب ذخیره برف بیشتر می‌شود، این مهم‌ترین دستاوردی محسوب می‌شود که در تحقیقات سایر کشورها، مطابق مستندات جزیی‌تر بیان شده است، ضمن اینکه تمام دانشمندان علم هواشناسی و آب و هوا معتقد به این موضوع نیستند، یعنی مسئله‌ای است که محل چالش و بحث و گفت‌وگو است، زیرا هنوز به‌طور دقیق اثبات نشده که بارورسازی ابرها اساساً موجب افزایش بارندگی می‌شود یا خیر!

وظیفه تاکید کرد: طبق ارزیابی‌ها، بعضی از کشورها پذیرفتند که بارورسازی ابرها منجر به افزایش بارش‌ها شده و بعضی دیگر نیز به این موضوع اعتقادی ندارند، اما دلایل آن جای سوال دارد، چرا که تغییرپذیری خود سیستم ابر به طور طبیعی بسیار بالا است، در نتیجه با بارورسازی ابر، اندکی این بارش افزایش یا کاهش پیدا کند به دلیل تغییرپذیری طبیعی اثبات آن کار بسیار مشکلی است؛ بنابراین از چنین منظری نمی‌توان قضاوت کرد که آیا مؤثر بوده یا خیر! اما یک نکته حائز اهمیت است که بارورسازی ابرها نمی‌تواند بر خشکسالی چیره شود بلکه باید روش‌های دیگری را اجرایی کرد.

او در پاسخ به سوالی مبنی بر اینکه آیا کاهش آلودگی در سطح شهرها می‌تواند بر رشد بارندگی‌ها تأثیرگذار باشد؟ گفت: هنوز تحقیقات گسترده‌، فراگیر و موضوع اثبات شده در راستای تأثیر آلودگی بر بارندگی تأیید نشده است، البته یک‌سری پژوهش‌ها و تحلیل‌های فیزیکی روی این مسئله اجرایی شده است، به این صورت که یک قطره باران دارای یک ذره یا هستک است و با نبود این هسته، قطره باران شکل نخواهد گرفت، فلسفه بارورسازی ابر نیز به دلیل اینکه در ابر تشکیل شده ممکن است هستک‌ها یا هستک‌های میعان کمبود داشته باشند به صورت مصنوعی در بارورسازی، هستک‌های میعان را به ابر اضافه می‌کنند تا رطوبت ابرها حول این هستک‌ها جمع شوند و قطره باران به تدریج طی فرایندهای بسیار پیچیده شکل گیرد.

رئیس مرکز ملی خشکسالی و مدیریت بحران سازمان هواشناسی اضافه کرد: در واقع این هستک‌ها به صورت طبیعی، ذرات نمکی هستند که از دریاها، بیابان‌ها و ذرات گردوخاک مانند خاک رس با وزش باد به تدریج در جو پراکنده می‌شوند و هنگام بارش همین هستک‌ها به طور ذاتی از سطح زمین خیزش پیدا می‌کنند و هستک‌های طبیعی باران را شکل می‌دهند.

او افزود: به عنوان مثال غلظت ذرات ۲.۵ میکرون آلودگی برای افراد دارای حساسیت مضر است و می‌تواند مشکلات تنفسی و ایست قلبی ایجاد کند، اما آیا این موارد می‌تواند سبب کاهش بارندگی در کلانشهرها شود؟ در این میان تحقیقاتی در برقراری ارتباط بین بارندگی و غلظت آلاینده‌ها صورت گرفته است و یک سری مطالعات بسیار محدود انجام شده و نشان می‌دهد در دوره‌هایی که آلایندگی‌ها شدید بوده بارندگی به‌طور نسبی اندک بوده است.

وظیفه اظهار کرد: طبق تحلیل‌ها با این شدت آلاینده‌ها و غلظت افزایش آلایندگی‌ها ممکن است تعداد ذرات از میزان رطوبت موجود ابر فراتر برود یا به عبارتی رطوبت ابر برای تشکیل قطرات باران با سایز مناسب کافی نباشد یا آن‌قدر غلظت ذرات بالا است که رطوبت ابر کفاف باران با اندازه مطلوب را نمی‌دهد تا با حجم سنگین بتواند به زمین سقوط کند، یا هستک‌های باران اندازه‌های مساعد ندارد و به دلیل نداشتن بزرگی و درشتی طبیعی هنگام پایین آمدن در جو تبخیر و به سطح زمین نمی‌رسد، البته چنین برداشت‌هایی صورت گرفته و بر اساس ارائه تحقیقات فیزیکی است و قطعی نیست.

بارورسازی ابرها چالشی بزرگ در دنیای هواشناسی

او با بیان اینکه اندازه‌گیری عملکرد و تأثیر بارورسازی ابرها در دنیای متغیرهای هواشناسی چالشی بزرگ در دنیا است، گفت: داده‌ها و مشاهدات زمینی قبل و بعد از آزمایش بارورسازی ابرها در بعضی کشورها نشان می‌دهد که بررسی تأثیر و عملکرد بارورسازی کار آسانی نیست و به علت تغییرپذیری طبیعی پارامترهای مختلف ابر اغلب با دقت کافی قابل تشخیص نیست؛ با همه این اوصاف، مطابق گزارش‌های معتبر عملکرد و تأثیر بارورسازی ابرها در بهترین حالت استفاده کمتر از ۱۰ درصد برآورد شده است.

رئیس مرکز ملی خشکسالی و مدیریت بحران سازمان هواشناسی ایران ادامه داد: عملیات بارورسازی ابرها در دو نوع انجام می‌شود، یکی در ابرهای سرد زمستانی و دیگری در ابرهای گرم که به‌طور معمول در فصل گرم بهار و تابستان است و عملکرد و نتایج متفاوتی دارد.

او تصریح کرد: خروجی نتایج جهانی درباره عملکرد بارورسازی ابرهای سرد زمستان به‌ویژه در مناطق کوهستانی که آب‌های فوق سرد فراوانی دارد، نشان می‌دهد که در این سیستم‌ها ظرفیت افزایش بارش در منطقه و بازه زمانی محدود امکان‌پذیر است، اما درصد تأثیر آن زیاد نیست و در این نوع بارورسازی هدف اصلی به‌طور معمول افزایش بارش برف و انباشت برف در مناطق کوهستانی است.

وظیفه اضافه کرد: این در حالی است که برای تأمین ارزش افزوده این کار، باید تأثیر بارورسازی در بازه زمانی و فضایی گسترده و با علم به ویژگی‌های سامانه ابری مانند دینامیک و فیزیک ابر، ساختار دمایی، جهت و سرعت باد در لایه‌های مختلف جو انجام شود تا ارزش اقتصادی و اجتماعی از عملیات بارورسازی ایجاد شود.

او افزود: یافته‌های غالب کشورها نشان می‌دهد، نتایج بارورسازی ابرهای گرم تابستانی چندان اطمینان‌بخش نیست، زیرا تغییرات طبیعی درون این نوع سامانه ابری بسیار زیاد است.

رئیس مرکز ملی خشکسالی و مدیریت بحران سازمان هواشناسی ایران گفت: استفاده از باروری ابرها برای مقابله با کم‌آبی و تأمین سایر نیازهای اجتماعی در شرایط جدید اقلیمی از مهم‌ترین دلایل استفاده دولت‌های مناطق کم‌بارش دنیا است که گاهی ناامیدانه است و بر اساس نتایج علمی معقول نیست.

او خاطرنشان کرد: بارورسازی ابرها موضوعی تحقیقی بوده که در بعضی کشورها در حال انجام است که منعی برای انجام آن دیده نمی‌شود، اما این اقدام باید بر اساس اصول و شناخت علمی از سامانه‌های جوی و ابری و برهم‌کنش‌های درون ابر و مبتنی بر نتایج و سنجش‌های فنی و علمی توسعه داده شود و نمی‌توان در تمام سامانه‌های ابری و در تمام مناطق از بارورسازی نتایج مثبت انتظار داشت.»

انتهای پیام