آداب و رسوم نوروز در زنجان | پایکوبی «تکم»

سمیه محرمی در پایگاه خبری صدای زنجان نوشت: «جشن باستانی نوروز در مناطق مختلف با آداب و رسوم خاص خود همراه است، استان زنجان هم با آداب و رسوم زیبای خود به استقبال بهار می‌رود.

نوروز همانگونه که برای مردم ایران نماد جشن و شادی است، در استان زنجان نیز این آیین همراه با پایکوبی و سرور است، البته جشن‌ها در این منطقه تقریبا از اوایل اسفند و با برگزاری «چهارشنبه‌های هفتگی» آغاز می‌شود و در روزهای مختلف این ایام با برگزاری آداب و رسوم خاص مردم برای استقبال از نوروز آمده می‌شوند و سعی می‌کند با برگزار مراسمات مرسومی چون «چومچه خاتون» و غیره برای سال پیش رو باران و برکت را آرزو می‌کنند.

«پای آپارما» پیشکشی برای نوعروسان

عیدی نوعروس معمولا با شام شب عید که متشکل از مرغ، ماهی، برنج و شیرینی، شکلات و میوه‌های مختلفی است که به صورت خنچه تزئین شده و به صورت پخته و یا خام پیشکش می‌شود. روز‌های پایانی اسفندماه که از راه می‌رسد رسم عیدی برون برای نوعروسان رونق می‌گیرد که در آن خانواده داماد هدیه‌ای را که اغلب قطعه‌ای طلا است پیشکش نوعروس می‌کنند و خانواده نوعروس نیز با دود کردن اسپند و ذکر صلوات از خانواده و اقوام داماد استقبال می‌کنند. این اقدام سال بعد توسط خانواده عروس مقابله به مثل می‌شود و این بار آن ها برای دختر و دامادشان عیدی می‌برند.

قدیمی‌ترها رسم بوده که مردم غم و غصه ها و خاطرات بدی را که در سال گذشته داشتند به درون ظرف سفال کهنه‌ای می‌گفتند و به اصطلاح غصه‌ها را در آن ریخته و سپس آن را بر زمین زده و می‌شکستند. این اقدام بیشتر در کنار رودهای اطراف روستا انجام می‌شد تا به این طریق به صورت نمادین غم‌های خود را به آب روان بسپارند.

تکم، پیام‌آور نوروز

تکم عروسکی به شکل بز است که از چوب ساخته شده و دست‌ها و پاهایش متناسب با بدن حرکت کرده و به رقص می‌پردازد، این آئین آذری‌ها در فهرست میراث ناملموس آثار ملی به ثبت رسیده است.تکم خوانی آیینی است به قدمت نوروز و یادگاری از آداب و رسوم عید باستان در منطقه بوده که با روش مخصوص توسط تکم گردانها به اجرا گذاشته می شود.

آئین تکم گردانی سالیان پیش با آداب و رسوم کهن مردم عجین بوده و مردم به انتظار تکمچی می‌نشستند و انتظار داشتند که تکم‌چی سمبل نشاط بهاری آنها را برای استقبال از بهار آماده سازد. تکم به خودی خود شاید فاقد ارزش باشد، اما خواندن اشعار متناسب با عید و سازگار با زندگی روزمره مردم توسط افرادی که به آنها «تکم خوتان» و یا «تکم گردن» می‌گویند، به آن هویت خاصی داده واژه تکم Takam از دو بخش “تکه ” و “م” تشکیل شده که تکه در زبان ترکی به معنی بز نر قوی هیکل که همیشه در راس گله حرکت می کند و گله را به چراگاه و محل‌های معین هدایت می کند و “م” ضمیر ملکی دوم شخص مفرد است و تکم در واقع به معنی “بز نر من” بوده و به کسی که تکم را می‌رقصاند “تکمچی” می‌گویند.

تکم یک عروسک چوبی سنتی است به قطر حدود ۴ سانتیمتر، طول ۲۵ و عرض ۱۲ الی ۱۵ که روی آن را با مخمل یا پارچه‌هائی به رنگ قرمز می‌پوشانند و روی این پارچه را با پولک، زنگوله، سکه و نیز پارچه های الوان و حتی آینه تزیین می‌کنند که هر یک از تزئینات تکم علت و فلسفه ای داشته است. از جمله زنگوله و سکه که برای ایجاد سر و صدای بیشتر مورد استفاده قرار گرفته تا مردم را از داخل خانه‌ها به کوچه ها و دم در خانه‌ها بکشاند و از سوی دیگر یک ضرباهنگ برای حرکت تکم به وجود بیاورد.همچنین نصب آئینه به دو طرف عروسک (طرفین شکم عروسک) به این دلیل بوده که تکم به همراه خبر فرا رسیدن سال نو، آئینه ای را به رسم روشنائی و صفا به همراه آورد. آیینه کاربردهای مهمی در زندگی مردم این منطقه دارد و مظهر خوش یمنی، روشنایی و خیر و برکت بوده است.

البته نمایش آق قویون و قره قویون نیز از آیین‌های قدیمی آذربایجان است که دوران گذشته این کار توسط چوپان‌ها اجرا می‌شد و آن‌ها پیک‌های نوروزی به‌شمار می‌آیند که آق قویون نماد پاکی و قره قویون نماد پلیدی هست که همیشه خیر بر شر پیروز می‌شود.

آداب و رسوم عید در منطقه شمال‌غرب از اسفندماه آغاز می‌شود

حسن حسینعلی پژوهشگر حوزه تاریخ و فرهنگ زنجان در گفت‌و‌گو با صدای زنجان با اشاره به اینکه آداب و رسوم استان زنجان زیرشاخه‌ای از زیر مجموعه پروسه تمدنی منطقه شمالغرب کشور است، اظهار می‌کند: در حقیقیت این آداب و رسوم مشترک در منطقه آذربایجان است.

پژوهشگر حوزه تاریخ و فرهنگ زنجان با اشاره به اینکه طبق تقویم نجومی و نگاه به فرهنگ گذشته ترکی در این منطقه بهار از اواسط بهمن‌ماه آغاز می‌شود، تصریح می‌گوید: به همین دلیل اسفندماه در منطقه آذربایجان به بایرام آیی یا ماه بهار معروف بوده است.

او با اشاره به اینکه آداب و رسوم در این منطقه در گذشته از اسفندماه آغاز می‌شد و مراسمات چون «پای آپارما و تکم‌خوانی» از این ماه آغاز می‌شد، اضافه می‌کند: در این ایام کوچک‌ترها به بزرگترها هدیه می‌دادند و این موضوع در مورد فرزندان پسر و برادران بیشتر مرسوم بوده که شامل شیرینی، هدیه نقدی، لباس وغیره است.

پژوهشگر حوزه تاریخ و فرهنگ زنجان با اشاره به اینکه بسیاری از آداب و رسوم نوروز به دلیل زندگی امروزی رو به فراموشی است، می‌گوید: البته برخی از این آداب چون بردن عیدی در بسیاری از مناطق همچنان پا بر جاست.

حسن حسینعلی با بیان اینکه فلسفه و افکار جالبی پشت آداب و رسوم گذشته وجود داشته است، عنوان می‌کند: باید برای زنده نگه داشتن این آداب و رسوم حتی به صورت نمادین تلاش شود.»

انتهای پیام