«بخشی از حقیقت» به مثابه دروغ برای نفع / محمدرضا جوادی یگانه

شفقنا- امروزه گفته می شود «دروغ» و رواج آن در سطوح جامعه پیامدها و اثرات ناگواری در همه عرصه ها بر جای خواهد گذاشت. چه آنکه دروغ در سطح خرد و فریب افکار عمومی در سطوح کلان می توان موید و تصدیق کننده هر یک بر دیگری باشد. اما در حال حاضر پژوهش هایی که در جامعه ایران انجام شده است حاکی از افت ارزش های اخلاقی از نگاه خود مردم می باشد. به عنوان نمونه طی پژوهشی که از سوی شورای اجتماعی کشور تحت عنوان « پیمایش ملی سرمایه اجتماعی» انجام شده است پنداشت مردم در مواردی چون«صداقت»، «امانتداری» و «درستکاری» طی دو پیمایش سال های ۸۴ و ۹۳ را با افت و فرسایش زیادی مدعی است که طی این بازه ۱۰ ساله به شدت افت کرده است. لذا به نظر می رسد افت اخلاقیات در جامعه ایرانی جدی است. بدین منظور شفقنا درصدد است به منظور ترسیمِ وضعیتِ فعلیِ جامعۀ ایران و ارائه تصویری دقیق‌تر از شرایط حاکم بر جامعه، مجموعه جستارهای پرونده‌محوری، با عنوان «رصد اخلاق و دین» در حوزه‌های گوناگون فرهنگ و اجتماع تهیه کند. هدف از نگارش این جستارها رصد جامعۀ ایران و جهان پیرامون آن، از منظری دینی، اجتماعی و فرهنگی است.

با توجه به اهمیت مساله دروغ و گستردگی آن در جامعه ایران، نخستین پرونده در این باب که قبلا در قالب نشریه اینترنتی «انسان» منتشر شد را به موضوع «دروغ» اختصاص دادیم. جستار مربوط به اولین بخش به مطلب دکتر محمدرضا جوادی یگانه، دانشیار جامعه شناسی دانشگاه تهران اختصاص دارد که در پی می آید:

بیشتر مباحث اخلاقی تاکنون حول طبقه بندی فضیلت های اخلاقی بوده و مدتی است که طبقه بندی رذایل نیز مطرح شده است. رویکرد سنتی رذیلت را به یکسان رذیلت می انگارد و آن را ناپسند می شمارد. ممکن است در موقعیت هایی دروغ را مجاز بشمارد اما در هر حال آن را دروغ می داند و تنها به ضرورت، آن را می پذیرد.

هوراکا رذایل را به سه دسته اصلی تقسیم می کند، که از رذایل محض (pure vices) و رذایل بی اعتنایی (vices of indifference) آغاز شده و به سوی دیگر طیف یعنی رذایل بی تناسبی (vices of disproportion) (جوست، ۱۳۹۲: ۴۰۲). از نظر هوراکا، برخی رذایل اخلاقی در چند دسته می توانند قرار گیرند. او ریاکاری را مثال می زند که از منظری رذیلت محض است و در منظر دیگر جزو رذیلت بی اعتنایی است (هورکا، ۲۰۰۱: ۹۶). حسن محدثی نیز دروغ را بر مبنای کارکردی که برای شخص دروغگو دارد، به سه دسته دروغ به مثابه مفر، دروغ به مثابه دام و سلاح، و دروغ به مثابه گریس تقسیم کرده است (محدثی و فلسفی، ۱۳۹۴). شرح این موارد سه گانه، که مبنای تحلیلی متن ما هم هست چنین است:

الف. دروغ‎گویی به ‌مثابۀ مفر: موقعیت‌هایی که در آن‌ها دروغ‎گویی نوعی مفر (گریزگاه)‌ تلقی می‎شود. این موقعیت حاکی از شرایطی است که کنشگر تحت فشار بیرونی قرار گرفته است، و برای فرار و خلاصی از این فشار دست به دروغ‌گویی می‌زند.

ب. دروغ به‌ مثابۀ دام و سلاح: موقعیت‎هایی که در آن کنشگران بدون اینکه در موقعیت فشار قرار داشته باشند، با نیت رسیدن به اهداف و علایق خود دروغ می‌گویند. در این دروغ‎گویی کنشگر ممکن است برای به‎دست‎آوردن موقعیت مالی یا کاری یا تحصیلی یا اجتماعی بالاتر به هر دروغی توسل جوید و حق آدم‌های شایسته‌تر از خود را ضایع کند.

ج. دروغ به مثابۀ گریس (دروغ‎گویی معطوف به تسهیل و تلطیف روابط اجتماعی): این نوع دروغ‌گویی بیشتر ناظر به شرایط تعاملات در زندگی است که کنشگران در آن درگیرند؛‌ شرایطی که مبتنی بر تعارف‌ها، شرم حضور، رعایت انواع آداب اجتماعی، و عدم صراحت‌هایی است که همۀ ما با آنها در تجارب روزمرۀ خود رو‌به‌رو می‌شویم.

دروغ نوع اول ذکر شده توسط محدثی، را می توان دروغ برای پرهیز از زیان دانست، نوع دوم را دروغ برای کسب نفع و دروغ نوع سوم را دروغ برای بهبود روابط اجتماعی.

تاملی در متون دینی نیز طبقه بندی متفاوتی برای دروغ دارد، و نمی توان به یکسان با انواع گوناگون دروغ برخورد کرد. تقیه نشان می دهد که دروغ در موقعیت هایی که احتمال زیان می رود مجاز و در مواردی (بویژه در خطر بودن جان) واجب است. البته می توان مفهوم زیان را آن اندازه وسعت بخشید که از دست دادن هر گونه نفعی را زیان دانست. از این رو هر چند مرزهای نفع و زیان مبهم است. اما می توان موارد آشکار زیان و نفع را بحث کرد.

مشخص است که ترس از دست دادن جان آدمی مهمترین زیانی است که می توان متصور شد و برای حفظ آن محرمات مجاز می شوند. حتی کانت هم که نظریه اخلاقی او هیچ استثنایی بر نمی دارد، وقتی کتاب دین در حدود عقل را منتشر کرد و از طرف فردریک کبیر توبیخ شد، نامه ای نوشت که درملاء عام بحثی در باره مذهب نداشته باشد، و با مرگ پادشاه خود را قید این تعهد آزاد دید (اسکروتن، ۱۳۸۳: ۲۹). چون کانت پاسخ نامه از طرف شاه را داده بود، تلویحا این تعهد را به شاه تلقی کرد، حال آنکه تعهد او به دولت پروس بوده است، ولی چون مجبور به پذیرش آن شده بوده، عدم رعایت بعدی او قابل توجیه است.

در مباحث دینی نیز آنجا که دروغ مجاز شمرده شده، دروغ در جنگ است، و دروغ برای اصلاح ذات بین و وعده دروغی است که فرد به اهلش و خانواده اش می دهد (کلینی، ۱۳۶۵: ۳۴۳) در اینجا نیز دروغ نوع اول برای پرهیز از زیان است و دو نوع دیگر برای بهبود روابط اجتماعی. فرد نه از اصلاح بین دوستان و نزدیکان نفع مشخصی می برد نه از بهبود روابط بین خود و همسر و فرزندانش. هر چند در حال نفعی از آن می برد، اما آن را نمی توان از نوع منافع مرتبط با ثروت و قدرت دانست. لذا می توان نتیجه گرفت که آنچه در نگاه اخلاقی و دینی نهی شده است دروغ به مثابه نفع است. یکپارچه کردن همه انواع دروغ، منجر به کمتر شدن قبح انواعِ «بیشتر مضر» دروغ است.

پژوهش های تجربی اندکی در باره میزان دروغگویی مردم در ایران انجام شده است (برای نمونه نگاه کنید به جوادی یگانه (۱۳۸۳) بر اساس شبیه سازی؛ و دربندی (۱۳۸۵) بر اساس مشاهده رفتار مردم، هر دو در تهران)، اما باور عمومی این است که بیشتر مردم دروغ می گویند. در یک نمونه منحصر به فرد، در نظرسنجی تلفنی انجام شده توسط توسط مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه‎ای روزنامۀ همشهری (۱۳۸۶۶) با ۱۲۰۰ نمونه از مردم تهران در تیر ۱۳۸۶ دربارۀ دروغ، اکثریت مطلق پاسخ‎گویان، معادل ۹۹۹ درصد، وجود دروغ را در جامعه تأیید کرده‌اند و بقیه (۱۲ نفر) پاسخ داده‎اند که «نمی‎دانم»؛ یعنی، کسی وجود دروغ را در جامعه رد نکرده است.

پیمایش های ملی وضعیتی مشابه، اما نه تا این اندازه بحرانی، را نشان می دهند. مقایسۀ یافته‎های پیمایش های ملی نشان می‎دهد که میزان اعتقاد مردم به وجود ارزش‎های اخلاقی در طول سال‎های ۱۳۷۴ تا ۱۳۸۲ کاسته شده؛ و بر اساس آنها، وجود (زیاد) صداقت از ۲۳% در سال ۱۳۷۴ و ۱۸% در سال ۱۳۷۹ به ۹% در سال ۱۳۸۲ رسیده است. (محسنی، ۱۳۸۳: ۱۳۸) در موج سوم پیمایش ارزش ها و نگرش ها، در ۱۳۹۴، ۷۲.۲درصد از مردم، میزان رواج دروغگویی را زیاد و خیلی زیاد می دانند، و میزان کم و خیلی کم آن (که همان وجود زیاد صداقت است) ۸.۸درصد است (دفتر طرح های ملی ارشاد، ۱۳۹۵).

اما نکته مهم این است که هم مردم علیرغم اعتقاد به رواج گسترده دروغ، خود را دروغگو نمی دانند و هم رواج دروغ را موضوع مهمی نمی دانند. در تایید نکته اول، می توان به پیمایش ملّی دین‎داری اشاره کرد که در سال ۱۳۸۸ انجام شده، و در آن مردم میزان صادق‎بودن خود را ۴۹ درصد در حد زیاد و ۳۶ درصد در حد متوسط دانسته‎اند و تنها ۱۰ درصد مردم خود را واجد صداقت ندانسته‎اند. اما میزان صداقت زیاد مردم را تنها ۱۶درصد برآورد کرده اند. (به نقل از حاجیانی، ۱۳۹۳: ۹۰)

موید عدم اهمیت رواج دروغ نزد مردم، پیمایش ملی مرکز افکارسنجی دانشجویان ایران، در بهار ۱۳۹۳ است که در آن بر اساس سئوالات بسته، میزان رواج دروغ در شهر و روستای پاسخگویان ۳.۵۶ (در میانگینی از ۱ تا ۵) و در بین وابستگان و خویشانشان ۲.۵۲ توسط پاسخگویان برآورد شده است، که در رده سوم آسیب های اجتماعی شایع (پس از فقر و بیکاری، و اعتیاد) است. اما در همین پیمایش، وقتی در سؤالی باز از پاسخ‎گویان خواسته شد سه مورد از مسائل مهم جامعه را بیان کنند، دروغ فقط توسط ۳.۲درصد افراد جامعه به عنوان مهم‎ترین مسئلۀ اجتماعی بیان شده، که بیا‎نگر کم‎اهمیتی آن در جامعه (رده هجدهم)، به‎رغم رواج آن در جامعه است (رده های اول بیکاری با ۵۴.۸درصد، گرانی ۴۴.۴، اعتیاد ۲۶.۵ و فقر ۱۷.۴درصد است). یعنی مردم با وجود اعتقاد به رواج دروغ در جامعه، آن را چندان مساله مهمی نمی دانند.

این دو نکته و بویژه نکته دوم موید آن است که احتمالا «صورت های کمتر مضر» دروغ در جامعه رواج دارد و آن نوعی از دروغ که بنیان روابط اجتماعی را مختل می کند (دورغ به دلیل نفع) رواج گسترده نباید داشته باشد. در همان تحقیقی که تقریبا همه مردم دروغگو پنداشته شده اند، از میان ۶۲۵ نفر پاسخ‎گویی که راست‎نگفتن را در برخی مواقع مجاز دانسته‌اند، ۵۴ درصد دروغ مصلحت‎آمیز، ۲۱ درصد پیشگیری از فتنه و جنجال، ۱۷ درصد رهایی از گرفتاری و ۸ درصد کسب منافع شخصی را از موارد مجاز دانستن دروغ بیان کرده‌اند. (مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه‎ای روزنامۀ همشهری، ۱۳۸۶) یعنی صورت های مجاز دروغ، بیشتر دروغ برای بهبود روابط اجتماعی است و برای پرهیز از زیان، و تنها ۸ درصد دروغ برای نفع را مجاز دانسته اند.

رواج دروغ های از نوع اول و دوم در سایر نقاط جهان نیز دور از انتظار نیست. کتبی (۱۳۷۷: ۱۴۰) شواهدی می‎آورد از دروغ‎گویی  ملل جهان، برای نمونه، هر امریکایی هر ۸ دقیقه یک‎بار دروغ می‎گوید یا امریکایی‎ها روزانه دویست‎بار دروغ می‎گویند؛ ۷۰ درصد از ۳۶۰ شرکت‎کننده در مصاحبه با یک مجلۀ روان‎شناسی ایتالیا اعتراف کرده‎اند که روزانه ۵ تا ۱۰ بار دروغ می‎گویند، اما باز هم بیشتر انواع دروغ صور اول و دوم است: ۴۲ درصد برای جلوگیری از اختلاف، ۲۷ درصد برای پنهان نگه‎داشتن اشتباهات خود، ‌و ۲۱ درصد برای خیر و صلاح دیگران.

اما نگرانی عمده از وضعیت اخلاق اجتماعی، در باره رواج «دروغ های برای نفع» است، دروغ هایی که بیشتر در حوزه های اقتصاد و سیاست گفته می شود، و البته کمتر توسط مردم کوچه و بازار. نوعا صاحبان قدرت اقتصادی و سیاسی، دروغ خود را مشروع جلوه می دهند، و به توصیه ماکیاوللی عمل می کنند که گفته: «نیازی نیست که شهریار به راستی همه خیم هایی را که برشمردیم دارا باشد. اما ضروری است که به ظاهر بدان ها آراسته باشد» (ماکیاوللی، ۱۳۸۸: ۱۴۹) بخشی از این دروغ ها، بیان کذب است، اما صورت صدق دارد.

در دادگاه های آمریکا سوگندی رایج است که شاهدان پیش از شهادت دادن می خورند: the truth, the whole truth and nothing but the truth. بخش های «حقیقت» و «هیچ چیز بغیر از حقیقت» روشن است، اما «همه حقیقت» است که ابعاد دیگری از راستی و دروغ را آشکار می کند. در ادبیات فارسی داستانی است که ظالمی به قتل مظلومی می رفت و از کسی که آنجا نشسته بوده، می پرسد که تو ندیدی کسی ترسان و به شتاب برود. آن فرد از جای خویش برخاست و اندکی آنطرف تر نشست و گفت «از زمانی که من اینجا نشسته ام، کسی را ندیده ام رد بشود». مشخص است که فرد دروغ می گوید و البته در این موقعیت جایز است چون برای حفظ جان دیگری است. اما اگر همین سئوال در دادگاه از فرد بشود و او بخواهد که چنین، ملانقطی جواب بدهد، دروغ تلقی می شود و فرد شاید بخاطر شهادت دروغ محکوم شود. یعنی اگر صدای متهم را شنیده باشد و بگوید که من متهم را «ندیده ام» در محکمه دروغ تلقی می شود. آنچه در منابع دینی برای توریه ذکر شده (نگاه کنید به مکارم شیرازی، ۱۳۸۳: ۱۱۰)، نیز موید جواز آن برای پرهیز از زیان است، و شواهدی از فریب دیگران به قصد کسب نفع دیده نمی شود.

همین مساله در باره خبرپراکنی است. اگر شخصی نقل کند که در کشور دیگری بیکاری بیداد می کند و حقیقت آنچه رخ داده در آن کشور را بیان کند صادقانه سخن گفته است. حتی اگر بحثی در باره وضعیت اقتصادی یک کشور خاص باشد و این مطلب در آن بیان شود نیز باز هم سخنی صادقانه است. اما اگر یک بنگاه خبری که قاعدتا از او انتظار می رود «همه اخبار مهم» را بیان کند، در باره بیکاری یا فساد یا بحران در آن کشور خاص سخن بگوید و از کشور دیگری نیز که همان شرایط را دارد حرفی نزند، این سخن «دروغی است به عنوان بخشی از حقیقت»، چون از آن بنگاه انتظار می رود همه اخبار مهم در باره همه جای جهان را بیان کند. همین مساله در باره گزارش از سخنان یا بیانیه یا مواضع یک فرد خاص یا نهاد و سازمان است. نقل بخش های موید مواضع ما از فرد مخالف و نادیده گرفتن سایر بخش های سخن او، چه در یک زمان خاص و چه مجموعه مواضع آن فرد و نهاد، نیز «دروغ به عنوان بخشی از حقیقت» است.

این نوع دروغ، دروغی از نوع نفع است، چرا که هیچ ضرورتی در آن نیست و با پرهیز از آن زیانی متوجه جامعه و سیاست نخواهد شد، همچنین بیان آن موجب بهبودی در جامعه و روابط میان مردمان نیز نخواهد شد. تنها دلیل ذکر این دروغ، استفاده از آن برای کسب قدرت بیشتر است که نفع است.

عدم تمایز میان انواع دروغ، و یکسان انگاری آن باعث می شود تا موارد مخرب دروغ، یعنی دروغ به مثابه نفع جایگاهی یکسان با سایر انواع دروغ که بیشتر برای بهبود روابط اجتماعی یا پرهیز از زیان گفته می شود، داشته باشد. دو نوع دیگر نیز پسندیده نیست و جامعه مطلوب، جامعه عاری از دروغ است، ولی شاید چنین جامعه ای ممکن نباشد. اما رواج دروغ به مثابه نفع، باعث می شود تا بنیان جامعه و اعتماد اعضای آن به هم فرو پاشد.

منابع:

ایسپا (۱۳۹۳). شیوع آسیب‎های اجتماعی از دیدگاه مردم ایران، تهران: ایسپا.

جوادی یگانه، محمدرضا (۱۳۸۳). «دوراهی‌ اجتماعی‌ و عوامل‌ مؤثر بر رفتار مردم‌ در این‌ موقعیت‌»، رسالۀ دکتری جامعه‎‎شناسی دانشگاه تربیت مدرس.

جویست، لارونس جی. (۱۳۹۲) «فضایل و رذایل» در: دانشنامه فلسفه اخلاق. ویراسته پل اواردز و دونالد ام. بوچرت. مقدمه و ترجمه و تدوین انشاالله رحمتی. تهران: سوفیا. صص ۳۹۷-۴۰۸.

حاجیانی، ابراهیم (۱۳۹۳). جامعه‎شناسی اخلاق (تحلیل وضیعت اخلاق اجتماعی در جامعۀ ایران)، تهران: جامعه‎شناسان.

دربندی، علیرضا (۱۳۸۵). «جهت‎گیری شهروندان تهرانی نسبت به منافع جمعی»، رسالۀ کارشناسی ارشد جامعه‎شناسی دانشگاه تربیت مدرس.

دفتر طرح های ملی ارشاد (۱۳۹۵). موج سوم پیمایش ارزش ها و نگرش های ایرانیان: گزارش کشوری.

کتبی، مرتضی(۱۳۷۷). «جایگاه دروغ و الگوهای رفتاری آن در روابط اجتماعی ما»، نامۀ علوم اجتماعی، ش ۱۲: ۱۳۷-۱۵۶.

کلینی، ابوجعفر (۱۳۶۵) .الاصول من الکافی. جلد دوم. تهران: دارالکتب الاسلامیه.

ماکیاوللی، نیکولو (۱۳۸۸). شهریار. ترجمه داریوش آشوری. ویراست سوم. تهران: آگه.

محدثی، حسن و دریا فلسفی (۱۳۹۴) «تحلیلی جامعه شناختی از آمادگی برای دروغ گویی» پژوهش نامه زنان. بهار و تابستان. صص ۱۳۳-۱۵۵۵.

محسنی، منوچهر (۱۳۸۳). بررسی جامعه‎شناختی ارزش‎های اجتماعی در ایران. تهران: دفتر طرح‎های ملّی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.

مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه‎ای روزنامۀ همشهری (۱۳۸۶). «نظرسنجی دربارۀ دروغ»، در:

http://hamshahrionline.ir/details/26043

مکارم شیرازی، ناصر (۱۳۸۷) .تفسیر نمونه. جلد ۱۹. تهران: دارالکتب الاسلامیه. چاپ سی و ششم.

Hurka, Thomas (2001) .Virtue, vice, and value. Oxford: Oxford University Press.