نماد عقلانيت | آیت الله سروش محلاتی

آیت الله محمد سروش محلاتی در یادداشتی درباره ی مرحوم آیت الله هاشمی رفسنجانی در روزنامه ی ایران نوشت:

چرا فقدان «آيت الله هاشمي» از سنگين ترين مصائب دوران ما توصيف مي شود؟

مصيبت فقدان آيت الله هاشمي رفسنجاني از سنگين ترين مصائب اين دوران است. هنوز زود است که درباره ابعاد اين مصيبت بتوانيم درک درست و واقعي داشته باشيم. بايد زمان بگذرد تا معلوم شود چه خلائي در جامعه ما به وجود آمده است.

اين روزها اين کلام اميرالمومنين(ع) زياد به خاطر مي آيد؛ حضرت در آخرين ساعات عمرشان فرمودند: «غَداً تَرَوْنَ اَيامِي وَ يکشَفُ لَکمْ عَنْ سَرَائِرِي وَ تَعْرِفُونَنِي بَعْدَ خُلُوِّ مَکانِي وَ قِيامِ غَيرِي مَقَامِي» آينده، مرا خواهيد شناخت، امروز علي بن ابيطالب را نمي شناسيد. زمان بايد بگذرد و نسل ها از پي هم بيايند، انديشه ها مورد بازبيني قرار گيرد تا علي در آينده شناخته شود. مرا خواهيد شناخت در حالي که آن روز علي در ميان شما نخواهد بود و وقتي ديگران جاي مرا بگيرند معلوم مي شود علي بن ابيطالب چه کسي بود.

البته در سطح علي بن ابيطالب (ع) هيچ کس را نمي توان مقايسه کرد ولي اگر جامعه اي قدر سرمايه هاي خويش را نداند ارزش شخصيت ها بعد از آنکه از دست بروند شناخته مي شود.

مرحوم هاشمي امتيازات زيادي داشت؛ سوابق طولاني در مبارزه، فداکاري ها، ايثارگري ها و از خودگذشتگي هاي زيادي از او سراغ داريم. بعد از پيروزي انقلاب هم در مديريت کشور و بويژه در بحران ها در خط مقدم بود. مردي با يک سابقه پرافتخار در ميدان علم و عمل!آنچه بيشتر بايد مد نظر باشد و به عموم جامعه مربوط مي شود اين است که جامعه با از دست دادن ايشان دچار خلاشده است، که اين خلابايد شناخته شود و مورد بررسي قرار گيرد که چگونه آن را مي توان جبران کرد. نبايد در گذشته توقف کرد. ايشان جنگ را مديريت کرد، بنيانگذار سازندگي بود، کار تفسيري بزرگي بر قرآن انجام داد ولي اين کارها پس از ايشان هم توسط ديگران انجام مي شود. آن چيزي که جامعه به آن نياز دارد و خلاآن بسيار محسوس است اين است که مرحوم هاشمي در کشور و نظام «نماد عقلانيت» بود و امروز مصيبتي بزرگ در اين ناحيه وارد شده که بايد براي پر کردن اين خلاچاره انديشي کرد. اين نوع عقلانيت نياز حتمي و ضروري نظام اسلامي است و بزرگترين تاسفي که بايد خورد اين است که اين عنصر عقلانيت را از دست داده ايم ؛در شرايطي که عناصر تند و افراطي در گوشه و کنار کشور مجال فعاليت پيدا کرده اند.

اين موضوع را از دو زاويه مي توان بيان کرد؛ اول مي توان از کلام اميرالمومنين(ع) درباره «جايگاه تدبير و عقلانيت» سخن گفت. اميرالمومنين(ع) در کنار پيامبر اکرم(ص) نخستين مجاهد است. پس از رحلت پيامبر(ص) امام علي(ع) کنار زده شدند و در اين زمان حضرت بايد تصميم بگيرد. تعبير حضرت در اين باره اين است: «فَرَاَيتُ اَنَّ الصَّبْرَ عَلَي هَاتَا اَحْجَي فَصَبَرْتُ وَ فِي الْعَينِ قَذًي وَ فِي الْحَلْقِ شَجًا اَرَي تُرَاثِي نَهْباً حَتَّي مَضَي الْاَوَّلُ لِسَبِيلِهِ فَاَدْلَي بِهَا إِلَي فُلَانٍ بَعْدَهُ ثُمَّ تَمَثَّلَ بِقَوْلِ الْاَعْشَي»
تامل کردم ديدم صبر کردن و تحمل کردن و خويشتنداري کردن و سکوت کردن به عقل نزديک تر است و در برابر ظلمي که به من شده عقل حکم مي کند که صبر کنم. صبر کردم در حالي که خار در چشم و استخوان در گلو بودم.

همان طور که مرحوم هاشمي در برابر اتهامات و تعرض ها صبر پيشه کرد. تحمل آقاي هاشمي فوق العاده بود و سعه صدر بي نظيري داشت که ريشه آن همين مطلب است که در کلام اميرالمومنين(ع) نيز آمده است که صبر و تحمل ريشه در «عقلانيت» دارد. وقتي عقلانيت وجود داشته باشد احساسات انسان کنترل مي شود و پاي عقلانيت مي ايستد. در اين زمينه تعبيرات زيادي در نهج البلاغه وجود دارد که بسيار عميق و پرمعنا است. يکي از اين تعبيرات اين است که حضرت فرمودند: «وَ لَا تَکونَنَّ مِمَّنْ لَا تَنْفَعُهُ الْعِظَه إِلَّا إِذَا بَالَغْتَ فِي إِيلَامِهِ فَإِنَّ الْعَاقِلَ يتَّعِظُ بِالْآدَابِ وَ الْبَهَائِمَ لَا تَتَّعِظُ إِلَّا بِالضَّرْب»
يعني از جمله کساني نباشيد که وقتي گرفتاري برايشان پيش مي آيد تازه متذکر مي شوند بلکه انسان بايد عاقل باشد. عاقل پيش از آنکه درد را احساس کند روش خود را عوض مي کند.

در کلام مولااميرالمومنين(ع) تاکيد بر اين است که عقل به انسان حکم مي کند که کجا اقدام کند، کجا با سرعت برود و کجا سرعتش را کم کند. کسي که هميشه با سرعت حرکت مي کند عاقل نيست. بله ممکن است يک زماني متوجه شود و بخواهد ترمز کند و سرعت را کم کند ولي فرصت ترمز گرفتن گذشته است.
اين کلام اميرالمومنين(ع) است که «الْحِدَّه ضَرْبٌ مِنَ الْجُنُونِ لِاَنَّ صَاحِبَهَا ينْدَمُ فَإِنْ لَمْ ينْدَمْ فَجُنُونُهُ مُسْتَحْکمٌ» يعني تندروي و شدت نمونه اي از جنون است زيرا افراد تندرو پشيمان خواهند شد و اگر پشيمان نشوند نشانه اين است که جنون و ديوانگي شان بيشتر است.

حضرت درباره مالک اشتر مي فرمايد ويژگي مالک اين است که او مي داند کجا بايد تند برود و کجا جاي توقف است و اين نشانه عقل است.

امام خميني(ره) درباره آقاي فلسفي فرمودند: «زبان گوياي اسلام»يک زمان، درباره شخصيت ديگري مي فرمايند: «او بازوي اسلام و مملکت است.» يعني نقش عملياتي دارد ولي يک زمان از دست دادن يک شخصيت در واقع از دست دادن «عقل» است و اين بزرگترين مصيبتي است که مي تواند در جامعه اتفاق بيفتد. مرحوم آقاي هاشمي نماد عقل بود و مي توانست در جامعه اعتدال به وجود آورد.