دروازه‌بانی پرهیزکارانه خبر
الهه سادات بدیع‌زادگان در سایت اصفهان زیبا نوشت: «خبر در دنیای معاصر به یکی از ضروری‌ترین نیازهای بشری تبدیل شده است؛ چراکه اخبار در خلق تصویر ذهنی و آگاهی‌های انسان از جهان پیرامون مؤثر بوده و به یکی از منابع شناختی انسان‌ها مبدل شده است. هرروز هزاران اخبار و رویداد در جهان در اطراف ما به وقوع می‌پیوندد؛ اما این موضوع که کدام‌یک از این وقایع به ما مخابره شود و یا چگونه مخابره شود، مسئله قابل‌بررسی این یادداشت است.
آنچه تحت‌عنوان خبر از رسانه‌ها منتشر می‌شود، درواقع نمایانگر انتخاب‌ها و تصمیم‌گیری‌های صاحبان رسانه در گزینش اخبار است. تصمیم بر آنکه کدام خبر پنهان بماند و کدام خبر منتشر شود و نحوه انتشار آن چگونه باشد، وابسته به بینش و اهداف مسئولان، سردبیران و دبیران رسانه‌هاست.
اینکه اصول و معیارهای اخلاقی در این گزینش و انتخاب بر مبنای آموزه‌های دینی چیست و چه کسانی و با چه ویژگی‌هایی اخلاقی می‌توانند عهده‌دار مسئولیت دروازه‌بانی و تصمیم انتشار یا عدم‌انتشار خبری را در رسانه‌های کشور اسلامی عهده‌دار شوند، نیاز به بررسی و واکاوی بیشتر دارد؛ چراکه مسکوت‌گذاشتن بعضی از خبرها و گفتن برخی از واقعیت‌های دیگر، گفتن تنها بخشی از واقعیت‌ها یا تحریف آن واقعیت، بزرگی و یا کوچک جلوه‌دادن یک رویداد، انتخاب زمان و نحوه تنظیم خبر، آرایش و یا حتی شیوه ارائه آن رویداد، همه و همه در واکنش جامعه نسبت به آن خبر دخیل بوده و موجب بروز فعل‌وانفعالات گوناگون در اجتماع می‌شود.
دروازه‌بانی خبر
فرآیند تبدیل یک رویداد به خبر در رسانه «دروازه‌بانی خبر» نامیده می‌شود که مستلزم بایدها و نبایدهایی است. دروازه‌بانی خبر یکی از مراحل مهم در فاصله بین وقوع یک رویداد تا تبدیل‌شدن آن به یک خبر است؛ مرحله‌ای که در آن صاحبان رسانه یا دروازه‌بانان خبر از بین هزاران رویداد دست به انتخاب زده که کدام رویداد را چگونه و در چه زمانی تحت‌عنوان خبر انتشار دهند.
در وسایل ارتباط‌جمعی دروازه به محل عبور جریان اطلاعات و اخبار اطلاق می‌شود و دروازه‌بانی فراگرد کنترل جریان و گردش اطلاعات در سیستم‌های گوناگون اجتماعی، فرهنگی و سیاسی است. انسان از هنگامی‌که نخستین شکل‌های ارتباطی را در قرن‌ها پیش ایجاد کرد، بلافاصله به کنترل آن همت گماشت؛ لذا مفهوم دروازه‌بانی خبر، مفهومی کاملا تاریخی و کهن است و توجه به آن در دنیای ارتباطی امروز، بیشتر جنبه نظری دارد.
خبر و خبررسانی و هدف از آن در اسلام
منتشرکنندگان خبر، نحوه خبردهی و بایدها و نبایدهای خبررسانی جزو موضوعاتی هستند که در آموزه‌های دینی به آن‌ها پرداخته شده است. در قرآن کریم واژه خبر به‌صورت مستقیم به کار نرفته ؛ اما واژه «نبأ» ۱۴ بار و واژه حدیث در معنای خبر نیز ۲۴ مرتبه در قرآن ذکر شده است. راغب اصفهانی، لغت‌دان مشهور، معتقد است که نبأ به‌معنای خبری است که فایده و سود بزرگی دارد.
در علوم اسلامی نیز روایتی خبر خوانده می‌شود که حسی باشد و نه حدسی؛ یعنی خبردهنده پس از دیدن حادثه یا شنیدن حدیث آن را به همان نحو نقل کند و به‌هیچ‌وجه استنباط‌های شخصی خود را دخالت ندهد. در روایات ائمه معصومین نیز موضوع خبر و خبررسانی به‌صورت گسترده‌ای مطرح‌شده است؛ مثلا امام هشتم شیعیان، امام رضا (ع) با کاربرد عبارت «یخبرهم» در روایت ذیل، ارائه اطلاعات و اخبار جامعه را یکی از وظایف مهم امام‌جمعه دانسته‌اند. ایشان فرمودند: «یخبرهم بما یرد علیهم من الافاق من الاحوال التی فیها المضرة و المنفعة».
دیگر اینکه آنچه در آفاق دوردست از قضایای خوب و بد به حال مسلمین واقع می‌شود به آن‌ها بگوید و به اطلاع آن‌ها برساند و آن‌ها را در جریان بگذارد. هدف اصلی رسانه‌ها در جامعه اسلامی ایفای نقش هدایت‌گری است؛ به‌گونه‌ای که با انتشار اخباری که منفعت جامعه در آن است این هدف ارزشمند دنبال می‌شود.
ضرورت‌های دروازه‌بانی خبر در اسلام
اقبال لاهوری معتقد است که قرآن نه‌تنها یک کتاب دینی است؛ بلکه منبع قواعد بنیادی مهمی است که شالوده‌های جوامع باید بر آن استوار شود. او اضافه می‌کند که جامعه‌ای که بر اساس ارزش‌های قرآنی بنا شود، جامعه‌ای منسجم، باثبات، امن و متعادل است. اسلام به مناسبات اجتماعی جامعه توجه وافر داشته و مقوله‌های متعددی را که در ایجاد ساختار نظام‌مند جامعه مؤثر بوده، موردبررسی قرارداد است؛ یکی از این مقوله‌ها، خبر، خبررسانی و اهداف و شیوه انجام این مهم است. در ادامه به مؤلفه‌های موردتأکید قرآن و روایات در موضوع خبر اشاره خواهد شد.
صحت‌سنجی خبر قبل از انتشار
بر صحت سنجی خبر دریافت شده در آیات و روایات زیادی تأکید شده است. خداوند در قرآن کریم در آیه معروف «نبأ» که درباره نحوه قبول و پذیرش خبر است، به‌صراحت به تحقیق و تفحص درباره اخبار دریافتی فرمان می‌دهد. در آیه ۶ سوره «حجرات» چنین آمده است: «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنْ جَاءَكُمْ فَاسِقٌ بِنَبأٍ فَتَبَيَّنُوا أَنْ تُصِيبُوا قَوْمًا بِجَهَالَةٍ فَتُصْبِحُوا عَلَىٰ مَا فَعَلْتُمْ نَادِمِينَ. ای کسانی که ایمان آورده‌اید! اگر شخص فاسقی خبری برای شما بیاورد، درباره آن تحقیق کنید؛ مبادا به گروهی از روی نادانی آسیب برسانید و از کرده خود پشیمان شوید!
امیرالمؤمنین علی (ع) در روایتی بر دقت و بررسی در خبر قبل از پخش آن سفارش می‌کنند و می‌فرمایند: «هنگامی‌که خبری را می‌شنوید، به‌دقت و تحقیق در آن تعقل کنید؛ نه تعقلی که صرفا انتقال و روایت آن خبر را دنبال می‌کند».
هشدار به انتشاردهندگان اخبار جعلی
از سویی دیگر، خداوند در آیه ۶۰ سوره «احزاب» خطاب به کسانی که با پخش اخبار دروغ در جامعه تشویش و دغدغه‌های فراوان ایجاد می‌کنند، چنین می‌فرماید که کیفری سخت در انتظار آن‌هاست:
لَئِنْ لَمْ يَنْتَهِ الْمُنَافِقُونَ وَالَّذِينَ فِي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ وَالْمُرْجِفُونَ فِي الْمَدِينَةِ لَنُغْرِيَنَّكَ بِهِمْ ثُمَّ لَا يُجَاوِرُونَكَ فیها إِلَّا قَلِيلًا.
«اگر منافقان و بیماردلان و آن‌ها که اخبار دروغ و شایعات بی‌اساس در مدینه پخش می‌کنند دست از کار خود برندارند، تو (پیامبر) را بر ضد آنان می‌شورانیم؛ سپس جز مدت کوتاهی نمی‌توانند در کنار تو در این شهر بمانند!»
قرآن به پیامبر گرامی اسلام برای نحوه برخورد با کسانی که اخبار جعلی را تولید و در فضای جامعه منتشر می‌کنند که گاه تبعات بسیار سنگینی برای جامعه دارد تذکر داده؛ چراکه مردم در جامعه اسلامی حق دارند که در کمال آرامش زندگی کنند و اگر فردی با انتشار خبری غیرموثق آرامش روانی جامعه را برهم بزند، خداوند او را مجازات خواهد کرد. حق‌تعالی در مرحله نخست از پیامبر می‌خواهد که چنین فردی را طرد و تبعید کند. آنگاه اگر به منش خود ادامه دهد، او را بازداشت و حبس کند. در شرایط سخت‌تر حتی حکم قتل را نیز برای این فرد در نظر گرفته است.
پیامبر گرامی اسلام در سال آخر عمر شریف خود در حجةالوداع خطاب به پیروانشان چنین فرمودند: «کسانی که خبرهای دروغی از من نقل می‌کنند که در آینده زیادتر خواهند بود، هرکس آگاهانه به من نسبت دروغ بدهد، جایگاهش دوزخ است. هرچه از من شنیدید، به قرآن و سنت عرضه کنید. پس اگر موافق آن دو بود، بپذیرید؛ درغیراین‌صورت آن را رد کنید.»
امام صادق (ع) نیز کسانی را که خبرهای دروغی را به پدرشان، امام باقر (ع)، نسبت می‌دادند، لعنت می‌کرد و می‌فرمود: «هرچه از قول ما شنیدید، اگر شاهد و گواهی از قرآن یا سایر سخنان ما بر آن پیدا کردید، بپذیرید وگرنه آن را نپذیرید».
تشخیص اخبار قابل انتشار
بدیهی است که تشخیص اینکه چه خبری باید منتشر شود و چه اخباری نباید در جامعه پخش شود، از توانمندی‌ها و مهارت‌های مهم برای دروازه‌بانی خبر است. این موضوع که چه افرادی و با چه معیارهایی می‌توانند اخباری را پخش منتشر کنند نیز در آیات نورانی کلام وحی بیان شده است. خداوند در آیه ۸۳ سوره «نساء» درباره شرایط و نحوه تشخیص اخبار چنین فرموده است: «و هنگامی‌که خبری از پیروزی یا شکست به آن‌ها برسد، (بدون تحقیق) آن را شایع می‌سازند؛ درحالی‌که اگر آن را به پیامبر و پیشوایانی که قدرت تشخیص کافی دارند، بازگردانند، از ریشه‌های مسائل آگاه خواهند شد و اگر فضل و رحمت خدا بر شما نبود، جز عده کمی، همگی از شیطان پیروی می‌کردید (و گمراه می‌شدید).»
علامه طباطبایی(ره) در «تفسیر المیزان» ذیل این آیه به این نکته مهم اشاره می‌کند که خداوند انسان‌ها را از اینکه خبری را بدون کارشناسی پخش کنند، نهی فرموده و کسانی را که بدون تشخیص اقدام به انتشار خبر می‌کنند، مذمت و سرزنش کرده است؛ لذا یکی از ضرورت‌های دروازه‌بانی خبر این است که هر خبری نباید بلافاصله پس از شنیده‌شدن و دریافت، پخش و منتشر شود.
ارجاع اخبار دریافتی به پیشوایان قبل از انتشار
قرآن از کسانی که هر خبری را می‌شنوند و نسنجیده آن را منتشر می‌کنند، به‌شدت انتقاد کرده است. در آیه ۸۳ سوره «نساء» به این نکته اشاره شده است که خبرها و رخدادها قبل از انتشار در جامعه باید به اطلاع پیامبر و اولوالأمر رسیده شود؛ چراکه آن‌ها توان و قدرت استنباط داشته و می‌توانند حقیقت خبر را درک کنند و بر طبق فرامین و دستورات الهی بررسی‌های لازم را انجام دهند و سپس به مردم اطلاع‌رسانی کنند. این فرآیند، جامعه اسلامی را از خطر گمراهی حفظ می‌کند تا در اثر اشاعه یک خبر در خطر گمراهی قرار نگیرد.
علامه طباطبایی مصادیق اخباری را که در صورت عدم ارجاع به پیامبر و اولوالأمر باعث گمراهی جامعه شده از این قرار می‌داند: «اخباری که به‌وسیله کفار و ایادی آن‌ها برای ایجاد نفاق در بین مؤمنین ساخته و پرداخته می‌شود و مؤمنین ضعیف‌الایمان آن را منتشر می‌کنند و فکر نمی‌کنند که انتشار این خبر باعث سستی عزیمت مسلمانان می‌شود؛ لذا برای حفظ و سلامت جامعه باید اخبار توسط پیامبر و اولوالأمر امر نظارت‌شده تا خبرهای مخرب پخش نشود و از انتشار آن‌ها جلوگیری شود.»
برخورداری از قدرت استنباط شرط لازم برای دروازه‌بانی خبر
از آیه ۸۳ سوره «نساء» این نکته نیز قابل‌استنباط است که افرادی استحقاق و شایستگی امری دروازه‌بانی خبر را دارا هستند که اولا متعهد، مؤمن و از صفت عدالت برخوردار باشند؛ ثانیا دارای قدرت استنباط بوده تا با بصیرت، تیزبینی و سنجش دقیق، اخبار مفید از غیرمفید را تشخیص دهند و رسانه از نقش هدایت‌گری و جلوگیری از گمراهی خارج نشود.»
انتهای پیام
