«چرشنبه بایرامی» میراث ماندگار آذربایجان

«چرشنبه بایرامی» یا همان چهارشنبه سوری سنتی کهن و میراثی ماندگار در آذربایجان به شمار می رود که در فرهنگ این مرز و بوم ریشه دوانده و به درختی کهنسالی تبدیل شده است.

به گزارش روز «چهارشنبه سوری» ایرنا بعد از ظهر روز سه شنبه آخر سال و در قالب آئین چهارشنبه سوری، در جلوی هر خانه ای تلی از هیزم خودنمایی کرده و وقتی خورشید غروب می کند، هیزم ها برافروخته شده و شعله های آتش بلند می شود.

دختران اولین کسانی هستند که از روی آتش می پرند و برای خوشبختی خود می گویند ‘آتیل باتیل چارشنبه بختیم آچیل چارشنبه’ و سپس کودکان و جوانان و حتی مردان و زنان از این شادی بی نصیب نمی مانند و صدای هلهله جوانان در آخرین چهارشنبه سال فضا را پر می کند.

افروختن آتش که تمام می شود و پریدن ها به پایان می رسد، مردم محله به خانه های خود می روند و کوچکترها میهمان بزرگان می شوند؛ امشب سفره ای چیده می شود که در آن آجیل، گردو، بادام و تخم مرغ رنگ شده به چشم می خورد.

اما در کنار این سفره برای آخرین چهارشنبه سال غذای مخصوصی درست می شود که بدون آن آخرین چهارشنبه سال زیاد دلچسب نمی شود؛ ‘کوفته شورباسی’ یا همان کوفته غذای مخصوص این شب در آذربایجان است و در کنار آن دولمه کلم و برگ مو اصلی ترین و زیباترین غذاهای آخرین چهارشنبه سال است.

هدیه بردن یا چارشنبه لیق رسم دیگر چهارشنبه سوری است و در این روز برادر به خواهر’ چارشنبه لیق’ یا هدیه ای می برد و در مقابل خواهر نیز پیراهن و جوراب یا هدیه ای دیگری به برادر می دهد.

خونچه فرستادن خانواده داماد به خانواده عروس هم از رسم های این روز است و این خونچه را آئینه، لباس، طلا و شرینی تشکیل می دهد و خانواده داماد در شب چهارشنبه سوری خونچه را به منزل دختر تازه نامزده شده می برد.

‘شال سلاماق’ زیباترین سنت چهارشنبه سوری در دیار آذربایجان است و در شب چهارشنبه سوری نباید درها را بست بلکه پنجره ها و درها باید باز یا نیمه باز بمانند چون جوانان، زنان، دختران و کودکان برای ‘ شال سلاماق’ یا شال اندازی می آیند و مدتی پس از شب شال های رنگانگی همانند روسری از لای پنجره یا در به اتاق انداخته می شود.

شال هایی که همانند بادبابک به ریسمانی وصل هستند، در اتاق از بیرون بسته می شود و صداهای مختلفی به گوش می رسد و می گویند ‘بیزیم چرشنبه لیق ورن’ یعنی ‘ هدیه چهارشنبه سوری ما را بدهید’.

هدیه ها مدتی قبل آماده شده است و شامل تخم مرغ رنگ شده، جوراب، بادام و گردو و پول است و صاحبخانه از گوشه شال می گیرد و هدیه ها را به آنها بسته و می گوید ‘چک الله مطلبین وئرسین’ یعنی ‘ بکش خدا آرزویت را برآورده کند’ .

روزنه های سقفی در خانه های کاهگلی که دارای تنوری برای پختن نان است، بهترین مکان برای انداختن شال شب چارشنبه سوری است و جوانان به پشت بام می روند و شال های خود را از ‘باجا’ یا روزنه به درون خانه می اندازند و پس از دریافت هدیه های خود کوزه آبی را که دارند به داخل خانه می پاشند و خنده کنان پشت بام را ترک می کنند.

استاد شهریار در منظومه حیدربابای خود آئین شال اندازی را در قالب شعر اینگونه آورده است:

بایرامیدی گئجه قوشی اوخوردی / آداخلی قیز بیک جورابین توخوردی / هرکس شالین بیر باجادان سوخوردی / آی نه گوزل قایدادی شال سالاماق / بیک شالینا بایراملیق باغلاماق / شال ایسته دیم من ده ائوده آغلادیم / بیر شال آلیب تئز بلیمه باغلادیم / غلام گلیه قاشدیم، شالی سالادیم / فاطمه خالا منه جوراب باغالادی / خان ننه می یادا سالیب آغلادی /

این شعر را به زبان فارسی می توان در قالب زیر معنی کرد:

عید بود و مرغ شب آواز می خواند / دختر نامزد شده برای داماد جوراب نقشین می بافت / و هر کس شال خود را از دریچه ایی می انداخت / وه چه رسم خوبی است شال اندازی / هدیه عیدی به شال داماد بستن / من هم گریه کردم و شالی خواستم / شالی گرفته و به کمر بستم / شتابان به طرف خانه ی غلام (پسرخاله ام) رفتم / و شال را آویزان کردم / فاطمه خاله جورابی به شالم بست / مادر بزرگم را به یاد آورد و گریه کرد.

بهرام اسدی، نویسنده ادبیات وفولکور آذربایجان گفت: در فرهنگ آذربایجانی در ماه اسفند چهار چهارشنبه وجود دارد که عبارتند از موشتولوقچی (خبرچی)، کول (خاکستر)، قره (سیاه) و قیزیل (چهارشنبه طلایی) که امروزه نیز به این نام ها معروف است.

وی ادامه داد: چهارشنبه آخر سال را در این منطقه آخیر چرشنبه می گویند که این چهارشنبه آخری نیز مهم تر از سایر چهارشنبه ها است و جشن های بزرگی در آن برپا می شود.

اسدی اضافه کرد: مردمان این خطه اولین چهارشنبه سال را ‘یئل چرشنبه سی’ منسوب به باد می دانند و اعتقاد دارند که در آن روز باد خواهد وزید، دومین چهارشنبه را ‘ توپراق چرشنبه سی’ منسوب به خاک، سومین را ‘ اود چرشنبه سی’ یا آتش و چهارمین چهارشنبه ماه اسفند را منسوب به آب می دانند و معتقدند که در این زمان از یخ بستن خاک کاسته می شود و زمین نفس می کشد.

نویسنده ادبیات و فولکور آذربایجان ادامه داد: منابع تاریخی نشان می دهد که آتش در میان مردم منطقه آذربایجان جایگاه والایی داشته است و مردم این خطه حافظ آتش بوده اند و بر همین اساس در آخرین چهارشنبه سال مردم آتش می افروختند و از روی آتش می پریدند.

وی افزود: یکی از مهمترین آداب این روز فرستادن هدایا به همراه نقل و شیرینی و آئینه برای تازه عروس هاست که در این روز خانواده داماد و فامیل های آنان هدایایی رنگارنگ را به خانه تازه عروس می فرستند و این روز را جشن می گیرند.

اسدی اضافه کرد: رفتن سر چشمه نیز از دیگر مراسم این روز است که در روستاها هنوز هم مرسوم است و سپیده دم روز چهارشنبه آخر سال زنان و دختران کوزه به دست سر چشمه می روند و کوزه های خود را پر از آب می کنند و به خانه بر می گردند؛ اندکی از آن آب را بر حیاط خانه می پاشند تا سال پر برکت و خوبی را داشته باشند.

اسدی با انتقاد از تحریف مراسم چهارشنبه سوری اظهار کرد: متاسفانه این رسم کهن و اصیل امروزه به دست عده ای تحریف شده و چهره واقعی آن تغییر یافته و شکل کاریکاتوری به خود گرفته است.

وی بیان کرد: استفاده از ترقه، مواد منفجره و خطرناک جای آتش را گرفته و آسیب های زیادی به جامعه زده است و نکته مهم اینکه هیچ کدام از این اقلام جایی در آئین چهارشنبه سوری نداشته و تنها ساخته برخی افراد است.

اسدی افزود: رفتار خشونت آمیز و مغایر با عرف و منش جامعه نظیر آنچه که امروزه تحت عنوان چهارشنبه سوری شاهد آن هستیم، در هیچ کدام از آئین های ایرانی و آذربایجانی دیده نشده است.

وی ادامه داد: کسانی که با منفجر کردن ترقه و پراکندن آتش، سلامتی مردم را هدف قرار می دهند، با تن دادن به رفتاری آمیخته به هرج و مرج روحی، آیین چهارشنبه سوری را تحریف می کنند.

این نویسنده اظهار کرد: چهارشنبه سوری از همان آغاز تنها آتش افروختن ساده بوده و این روز در واقع فرصتی برای تکرار سادگی ها، مهربانی ها و محبتها بوده است.
آئین ‘ چرشنبه بایرامی ‘ یا همان چهارشنبه سوری در عصر سه شنبه آخر سال برگزار می شود و برخی از جلوه های آن از جمله دستفروشی در معابر و خرید ماهی، آئینه و کوزه از سوی برخی از شهروندان همچنان قابل رویت است.

انتهای پیام