درکِ امرِ درک ­نشدنی

حمیدرضا یزدانی، استاد دانشگاه، در سایت صدانت نوشت: «مردان هیچ چیز از زنان نمی­دانند و زنان هم هیچ چیز از مردان». این گفته­‌ی بسیار منفیِ نظر لکان در باب عشق است که شاید در نگاه اول عجیب بنظر برسد. اما آنچه در این نوشته به بررسی آن خواهم پرداخت قدمی فراتر رفتن از این نوشته است و آن اینکه « هیچ انسانی از هیچ انسانی چیزی نمی­داند و مهم­تر اینکه نمی­تواند بداند».

امروزه دیگر پر واضح است که سه نظریه به جایگاه انسان ضربه کاری وارد کردند و او را از عرش به فرش آوردند: نخست اینکه زمین، یعنى خانه‏اى که انسان در آن زندگى مى‏­کند، مرکز جهان نیست و کائنات دور زمین در گردش نیستند که به آن انقلاب کوپرنیکی می­گفتند؛ دوم اینکه داروین ماهیت حیوانیت‌بار انسان را نشان داد و اینکه انسان آنچنان که متون مقدس القا کردند اشرف مخلوقات نیست؛ و سوم اینکه فروید با روان‏کاوى نشان داد که انسان حتى از آنچه در درون خود می‌گذرد خبر ندارد و ارباب خانه خود نیز نمى‏باشد و ریشه مشکلات اساسى ما در درون خود ماست و ما درک تیره و تارى از آنها داریم و آنچنان که گمان می­کردیم موجودات عاقلی که با عقل انس داریم، نیستیم.

عقل ما بازیچه غرایزى ناخودآگاهی است که از ساز و کار آن اطلاعی نداریم و حتی نمی­دانیم چگونه بر ما تاثیر می­گذارد. در حقیقت کشف فروید نشان داد ناخواگاه چنان سیطره­ای بر ذهن و روان انسان دارد که فرآیندهای تفکر، عمل و احساس انسان را شکل می­بخشد.

عجیب­تر اینکه یکی از بصیرت­های مهم روانکاوی این بود که بسیاری از مشکلات نه در بزرگسالی که ریشه در کودکی ما دارند. کودکی­ای که هیچ­یک حتی خاطره­ای از آن نداریم. و همانطور که جان بالبی نشان داد تنش­ها و تعارضات ارتباطی ما به مراقبت­های مادرانه­ای باز می­گردند که خودمان هیچ نقشی در آنها نداشته‌­ایم و در حقیقت ما آدمیان میراث­بر مشکلاتی هستیم که نه خودمان از آنها اطلاعی داریم و نه دیگرانی که مسئول زایش و بالش ما بودند. به دیگر سخن، انسان نمی­داند چه بر او گذشته، چه رفتاری در کودکی با او شده است و وقتی انسان نداند در درونش چه می­گذرد منتج به این می­شود که انسان نمی­تواند خود را تماما و کاملا درک کند و بفهمد چه می­خواهد.

حتی شگفت آنکه این چرخه تنها به کودکی و نحوه تربیت منتهی نمی­شود و می­توان ریشه تاثیرات رفتاری در بزرگسالی را طبق نظر ملانی کلاین به عقب­تر برد. طبق نظر کلاین نوزادان تقیسم کنندگان جهان به دو اردوی خوب و بد هستند و در فرآیند ذهنی که از آن به دوپاره سازی تعبیر می­کند نوزاد، مادر را به پستان خوب و بد فرو می­کاهد و به مرور شاید توانایی تفکیک و تمییز طیف خاکستری بین خوب و بد را بدست ­آورد و حتی بسیاری بدون طی کردن این فرآیند خاکستری و موضع افسرده‌­وار پا به دوران بزرگسالی می­گذارند که نتیجه آن به رفتارهای ناهنجار می­انجامد. یا مرحله آینه­ای لکان که نشان می­دهد نفس کودکی فارغ از دخالت شیوه تربیتی می­تواند در بزرگسالی ما نقش مهمی ایفا کند و همه­ی ما با تاریخچه­ای و پس­زمینه­ای رشد می­کنیم که در اختیار هیچ کس نیست و از تیررس والدین هم خارج است.

یکی از مدلول­های بسیار مهم کشف فروید بطور خاص و روانکاوی بطور عام این است که انسان نمی­تواند حتی خود را بفهمد و بداند در درون او چه می­گذرد. و این چیزی جز این نخواهد بود که انسان نمی­تواند خود را درک کند. درک، واژه­ی غریبی­ست. این واژه مفهومی بسیار مهم در زندگی هر انسانی است. اگر داستایوفسکی در کتاب برادران کارامازوف معتقد بود که « جانور نمی‌تواند به ستمبارگی انسان باشد، که ستمش بسیار هنرمندانه است.

ببر فقط می‌درد و به دندان می‌کشد، از او جز این بر نمی‌آید. هرگز به فکر میخ کردن مردم با گوش نمی‌افتد» شاید نمی‌دانست انسان با تمام این هنرمندی و توانمندی که قادر است هنرمندانه بکشد، حتی فراتر از آن، هنرمندانه آزار دهد، شکنجه کند، نادیده گرفته شود و بگیرد، عاشق شود، عشق دهد، عشق دریافت کند، اما تنها کاری که انسان هم از انجام آن عاجز است اینست که نمی­تواند انسانی را درک کند.

درک کردن و درک شدن نقش بسزایی در زیست فردی و اجتماعی هر انسانی دارد. شاید بتوان گفت روابط انسان­ها حول همین درک­پذیری سامان می­پذیرد. وقتی شما می­خواهید رابطه­ای را آغاز کنید مهم­ترین عامل را درک شدن می­دانید. انسانی که احساس کند درک می­شود از نظر ذهنی و احساسی آرامش و امنیت بیشتری را تجربه خواهد کرد. هر یک از ما شاهد تجربیات مختلفی در زیست خود بوده­ایم که آنچه در عشق به دنبالش هستیم با چیزی که در رابطه با آدم­ها رخ می­دهد عمیقا متفاوت و متمایز است.

بی‌­جهت نبود که لکان بر این باور بود که آن پیوندی که نگران از دست رفتنش هستیم هیچ­وقت وجود نداشته است. رابطه­ی ما از سر حماقت یا خطا به این روز نیفتاده بلکه این مسیر طبیعیِ عشق است. سوالی که در اینجا مطرح می­شود اینست که آیا اساسا چنین باوری مبنی بر درک شدن و درک کردن معقول است؟ و مهم­تر از معقولیت، آیا شدنی­ست؟ می­توان از آدمها انتظار درک کردن داشت؟

پیشتر دیدیم که کمینه بصیرت و مدلول روانکاوی اینست که انسان­ها و ناخودآگاهشان ماحصل آن چیزهایی هستند که خود در آن دخالت مستقیم نداشته و کاملا تحت سیطره شرایطی بوده­اند که کوچک­ترین آگاهی از آن ندارند. جهان­بینی هر انسانی و قوه تعقل او هم اگر نگوییم تماما لااقل بخش مهمی از آن تحت شرایطی شکل می­گیرد که ناخودآگاه تاثیر زیادی بر آن دارد. ناخودآگاهی که دست بر قضا از سیطره تعقل انسان خارج است. در خوشبینانه­ترین حالت اگر انسان والدین دلسوز داشته باشد بازهم در روانش با کمبودهایی مواجه می­شود که مقتضی انسان بودنش است. انگار انسان بودن معادل خلا وجودی داشتن و عدم آگاهی از تمنیات و خواسته­های خود است.

حال فرض کنیم این موجودی که چنان نسبت به خود ناشناخته است سعی کند با دیگری وارد رابطه شود و دیگری را به حریم خود وارد کند. آن دیگری را چگونه بر می­گزیند؟ قاعدتا انتخاب او بر اساس نیازهای به ظاهر شناخته شده­ی او شکل می­گیرد اما ادامه­ی آن رابطه بر اساس نیازهایی پیش می­رود که نه تنها شناخته شده نیستند که بیشتر در حال مکشوف شدن است. یعنی انسان گویی در هر رابطه­ای بخشی از خودش را کشف می­کند.

کشفی که گویا سبب بازتعریف مجدد خودش می­شود. بازتعریف نیازها، اهداف، جهان­بینیِ او. وقتی ژاک لکان بر این باور بود که در یک گفتگو ممکن است بدانید چه گفته­اید اما هرگز نمی­دانید مخاطب­تان چه شنیده است بر دقیقه­ی مهمی انگشت گذاشته بود. مخاطب ما با جهانی متفاوت صحبت­های ما را درک می­کند که شاید فرسنگ­ها با گفته­ی گوینده فاصله دارد. حتی می­توان جلوتر رفت و گفت ما حتی نمی­دانیم چه گفته­ایم زیرا هر گفته­ای مانند بذری می­ماند که در هر انسانی تاثیر متفاوتی می­گذارد که حتی در ذهن گوینده هم نبوده است و نتیجه­ای را در بر دارد که گویی نوری بر بخشی از وجود گوینده می­تاباند.

انگار هر برداشت از کلام ما سبب روشن شدن بخشی از نیاز یا فهمی در ما می­شود که گویی پیش از این از وجود آن غافل بودیم. این سخن را می­توان به دیگر تجربه­های ملموس انسانی توسعه داد. شکست، پیروزی، عشق، تجربه و هر آنچه که با انسان عجین شده است. حتی شکست هر انسانی با انسان دیگر و با شکست­های پیشینش فرق دارد و بر همین سیاق حتی رنج هر انسانی بر یک نهج ثابت نیست. گویی انسان ها با انسان­های مختلف شادی­ها و رنج­ها و احساساتی را تجربه می­کنند که با دیگری به نحوی دیگر تجربه کرده­اند. در نتیجه رنج­ها هم ثابت نیست تا انسان بتواند به کنه رنج­هایش هم پی ببرد.

و انسانی تا بدین حد نامعلوم حتی برای خودش، چگونه می­تواند داعیه شناخت و درک دیگری را که به همان اندازه ناشناخته است را داشته باشد؟ انسانی که بعضا در اتاق درمان و در حضور روانکاو یا درمانگر شخصیتی را بروز می­دهد که در تصور خودش هم نمی­گنجد. انسانی که رابطه با دیگری به نوعی در بازتعریف و شکل­گیری جهانبینی­اش چنین موثر است و هر خواسته و ملاکی در هر رابطه­ی متفاوتی می­توانست مسیر دیگری را پیش­روی او بگذارد و از او انسان دیگری بسازد، چگونه می­تواند مدعیِ درک کردن و درک شدن باشد؟ پر بیراه نیست اگر بگوییم این چنین انسانی با این جغرافیای روانی و احساسی را نمی­توان درک کرد و اعتراف به این امر کمینه امر ناشدنی را برسمیت می­شناسد.

همین خلا شناختی، معرفتی و فضای مه­آلود درون هر آدمی تاثیری مهمی بر او دارد. او را در دام توهمی می­اندازد مبنی براینکه شاید در دیگری بتواند خودش را بازیابد و دیگری بتواند آینه تمام قد او باشد و همین تصور سبب عطش او به رابطه می­شود. رابطه­ای که به زعم او در دیگری می­تواند دنبال خود­ بگردد. گویی دیگران آینه اویند، گویی غافل از اینکه اویی وجود ندارد. این تصور رایج که دیگری یا دوست انسان آینه تمام نمای اوست شاید به افسانه بیشتر شبیه باشد تا واقعیتی در مورد آدمیان. اگر اسطوره و افسانه­ها رگه­ای از آرزوی محال آدمیان را در خودشان داشته باشند، آرزوی درک شدن در زندگی و یا در عشق بیشتر به افسانه شباهت دارد زیرا نه انسانی که می­خواهد درک شود و نه انسانی که خواهان درک کردن است اصلا شناختی از خود ندارند. اصلا مگر می­توان انسانی اینچنینی را درک کرد؟

چه چیز را می­خواهیم درک کنیم؟ آدمی که پر است از مجهولات و ناشناخته­ها بیشتر به سرابی انسان­نما شباهت دارد. و این خودشناسی که هدف و موضوع آن به درازنای تاریخ می­رسد خود گواهیست بر اینکه این مدعی عملا امری ناشدنی­ست اگر نگوییم محال. تنها ماندن با این امر ناشناختی و مجهول تاب­آوری زیادی را می­طلبد و بی­جهت نبود این سخن پاسکال که آدمی نمی­تواند تنها در چهاردیواری مدتی را سپری کند. سرکردن با موجودی چنین ناشناخته کار صعبی است.

انگار آدمها با پرت کردن خود در یک رابطه از ترس مواجه شدن با این تنهایی وجودی می­گریزند. زمانی که لودویگ ویتگنشتاین خطاب به خواهرش می­گوید: مرا یاد کسی می­اندازی که از پس پنجره­ای بسته نگاه می­کند و حرکات عجیب عابر را نمی­فهمد. نمی­داند آن سوی پنجره چه طوفان شدیدی درگرفته یا آن عابر با چه مشقتی خود را سر پا نگه داشته است، بر برداشت­های ناقص انسانی دست گذاشته بود. بر این حقیقت که انسان حتی از درک رفتار بیرونیِ دیگری هم عاجز است.

گویی بسیار از اوقات ما آدمها را از پس پنجره می­بینیم و برداشت­هایی داریم که با واقعیت بیرونی بسیار فاصله دارد و بعضا هیچ درکی از آنچه در حال رخ دادن است وجود ندارد. همین وضعیت را می­توان با شدت و حدت بیشتری به روان آدمی تسری داد. آدمی حتی نمی­داند در روانش چه گذشته و با این روان ناشناخته در پی رفع نیازهایی است که آنها را هم نمی­شناسد.

و می­توان پی برد درک کردنی که ما تشنه و خواستار آنیم همیشه از پسِ شیشه­ای کبود رخ می­دهد که با حقیقت وجودی آن اگر حقیقتی وجود داشته باشد فرسنگ­ها فاصله دارد. اصلا نه چیزی برای درک­کردن و نه امکان درک کردن وجود ندارد. شاید تنها تلاشی که آدمی می­تواند انجام دهد، نزدیک شدن به آدمها باشد. نزدیک­شدنی نه برای درک­کردن یا درک­شدن که برای تحمل­پذیر شدنِ زندگیست. اگر هر انسانی دارای حریمی باشد، ما باید بپذیریم تنها می­توانیم به آن حریم نزدیک شویم.»

انتهای پیام